Πριν από περίπου ένα χρόνο, σε μια ανοιξιάτικη επίσκεψή μου στο Επταπύργιο, έφυγα με τις χειρότερες εντυπώσεις. Πρώην θάλαμοι κράτησης είχαν μετατραπεί σε εργαστήρια, η γυναικεία πτέρυγα δεν ήταν επισκέψιμη, σε ένα μεγάλο τμήμα του χώρου είχαν εγκατασταθεί υπηρεσίες της εφορείας αρχαιοτήτων της πόλης. Μόνο μια διαμορφωμένη αίθουσα όπου εκτίθονταν σπαράγματα προσωπικών αντικειμένων των τελευταίων κρατουμένων, πριν η φυλακή κλείσει οριστικά το 1989, ανέδυε μαζί με τα απομονωτήρια και τα φυλάκια κάτι από την ιστορία της διαβόητης ποινικής φυλακής του Γεντί Κουλέ. Κατά τ’ άλλα, η πανοραμική θέα από το βυζαντινό φρούριο ήταν καταπληκτική. Και ξαφνικά όλα άλλαξαν και το Επταπύργιο ήλθε στην επικαιρότητα χάρη σε μια μακάβρια ανακάλυψη, που δεν αιφνιδίασε είναι η αλήθεια τους μυημένους.
Η (αναμενόμενη) ανεύρεση στον «συνήθη τόπο των εκτελέσεων» ομαδικών τάφων από την εποχή του εμφυλίου πολέμου έχει σηκώσει ήδη πολλή σκόνη, η σχετική αρθρογραφία είναι πλούσια, το ίδιο και τα εκκολαπτόμενα σχέδια επί χάρτου για το μέλλον της περιοχής και του μνημείου ειδικότερα. Δεν θα αγγίξω καθόλου την ανθρώπινη διάσταση και το αναφαίρετο δικαίωμα των απογόνων να θρηνήσουν τους δικούς τους πάνω από έναν τάφο. Αυτό που έχει συμβεί, όμως, από εκείνη τη χρονική στιγμή συνιστά μια βάναυση κακοποίηση της ιστορικότητας ενός τοπόσημου με βαριά κληρονομιά. Αν δεν μπορούμε να τη σηκώσουμε, καλό θα είναι τουλάχιστον να μην την προσβάλλουμε. Από πού να ξεκινήσει και πού να καταλήξει κανείς. Από το υπουργείο Πολιτισμού που οχυρώθηκε πίσω από τη νομοθεσία περί αρχαιοτήτων, όταν η διεθνής πρακτική σε αντίστοιχες περιπτώσεις κινείται στην ακριβώς αντίθετη κατεύθυνση; Από το γεγονός πως, καθώς τα φώτα της δημοσιότητας έχουν πέσει πάνω στην ιστορία της φυλακής μετά το 1945, όταν χρησιμοποιήθηκε για τον εγκλεισμό των αριστερών διωκομένων του Εμφυλίου, αλλά και της μετεμφυλιακής περιόδου, τείνει αυτή η δημοσιότητα να επισκιάσει το τι πραγματικά ήταν το Επταπύργιο προπολεμικά; Από τις προτάσεις που έχουν πέσει στο τραπέζι του δημόσιου διαλόγου για την ίδρυση ενός μουσείου εθνικής αντίστασης ή εθνικής συμφιλίωσης σε παρακείμενη περιοχή των πρώην φυλακών;
Να το θέσω λίγο διαφορετικά. Το Επταπύργιο δεν άνοιξε τις πύλες του το 1945, αλλά κατέχει δεσπόζουσα θέση στην ιστορία του σωφρονιστικού συστήματος, που εγκαινιάστηκε στα τέλη του 19ου αι. από τους Οθωμανούς και κληροδοτήθηκε στο ελληνικό κράτος μετά το 1912. Ποινικές φυλακές (Α΄ Εγκληματικές), από τις σκληρότερες μάλιστα, υπήρξαν στο μεγαλύτερο διάστημα της ενός αιώνα ζωής τους, βαρυποινίτες αλλά και κάθε είδους παραβάτες του ποινικού κώδικα –με ελάχιστες εξαιρέσεις– κρατήθηκαν κάτω από άθλιες συνθήκες εντός των τειχών, ακόμη και όταν οι Γερμανοί κατέλαβαν τη Θεσσαλονίκη τον Απρίλιο του 1941. Μετά δε την απελευθέρωση, το ανασυγκροτούμενο κράτος φυλάκισε εκεί όσους κατηγορήθηκαν για συνεργασία με τους κατακτητές, μέχρι να αποφανθούν τα ειδικά δικαστήρια και αλλάξει άρδην η πολιτική ατμόσφαιρα. Παράδοξη υπήρξε σίγουρα η ταυτόχρονη παρουσία αριστερών και δωσιλόγων, άβολη εκείνη των πολιτικών κρατουμένων και των ποινικών κατά τη διάρκεια της Επταετίας.
Ας επαναφέρω, λοιπόν, τη συζήτηση στις ράγες της, ευελπιστώντας ότι μπορούμε να διακρίνουμε το δάσος, χωρίς ωστόσο να απαρνηθούμε τη σημαντικότητα του κάθε δέντρου ξεχωριστά. Το Επταπύργιο είναι ένα μοναδικό μνημείο της ιστορικής κληρονομιάς μας και δεν του αξίζει αυτή η ευκαιριακή αντιμετώπιση για χάρη της επικαιρότητας. Είμαστε σε θέση να ξετυλίξουμε όλο το κουβάρι της ιστορίας του σε μια ολιστική θεώρησή της ή προτιμούμε να το τεμαχίσουμε και να το πουλήσουμε ως τουριστικό σουβενίρ; Μιλάμε σε κενό αέρος, όταν για παράδειγμα δεν ξέρουμε καν κάποιες από τις ιστορίες όσων βίωσαν στο πετσί τους τη φυλακή είτε στο απώτερο είτε στο πιο πρόσφατο παρελθόν (φωτεινή εξαίρεση συνιστά το έργο της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας Επταπυργίου). Εχουμε αναρωτηθεί άραγε τι απέγινε το αρχείο των φυλακών και τι μπορούμε ακόμη να ανακτήσουμε; Ξέρετε; Το παρελθόν μερικές φορές μπορεί να γίνει πολύ ενοχλητικό γιατί όσο προσπαθεί κανείς να το θάψει, τόσο αυτό επανέρχεται στην επιφάνεια, αποκαλύπτοντας ανθρώπινους σκελετούς, μεταφορικά και κυριολεκτικά. Το ίδιο ενοχλητικοί μπορούν να γίνουν και οι επαγγελματίες ιστορικοί, είτε ερωτώνται είτε (συχνά) όχι. Κατά τ’ άλλα, εί-ναι ωραία η θέα από κει πάνω…
*Ο κ. Στράτος Ν. Δορδανάς είναι αναπληρωτής καθηγητής Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ.
