Για να καταφέρουμε να συμβιώσουμε αρμονικά σε περιβάλλον δημοκρατίας, οφείλουμε να αποδεχθούμε ένα κοινό σύστημα ανάγνωσης της πραγματικότητας, το οποίο υπερβαίνει τις υποκειμενικές θεωρήσεις, τις ιδεολογίες, τις μνήμες, τα τραύματα, τα συναισθήματα, τις αγωνίες μας.
Δεν είναι εύκολα μπορετό. Ζούμε σε έναν πολύπλοκο, ραγδαία μεταβαλλόμενο χαοτικό κόσμο, σε μια δίνη ακατάσχετων πληροφοριών, ψευδών ειδήσεων, διαφορετικών εκδοχών της πραγματικότητας, στο βασίλειο της μετα-αλήθειας. Εχει επανέλθει με φόρα –λόγω και της δεύτερης θητείας Τραμπ– η πολιτική τάση που γιγαντώθηκε στις παραμονές του δημοψηφίσματος για το Brexit και της πρώτης εκλογής Τραμπ, να δίνεται μεγαλύτερο βάρος στις ιδεολογικές προσεγγίσεις, τις συναισθηματικές και συχνά ψευδείς τοποθετήσεις παρά στην ακρίβεια των γεγονότων.
Ολοένα λιγοστεύει η εμπιστοσύνη στην εμπειρογνωμοσύνη και στους θεσμούς. Αποδεχόμαστε ή απορρίπτουμε δεδομένα ανάλογα με το αν οι πληροφορίες επιβεβαιώνουν ή απειλούν την κοσμοθεωρία μας και την ταυτότητά μας. Μάταια, η λογική πασχίζει να μας δείξει ότι μια κρίση είναι ορθή όταν συμφωνεί με το πραγματικό. Τη νικάει η ψευδής αντίληψη του χώρου που σχηματίζουν η προκατάληψη και η καρδιά.
Η τραγωδία των Τεμπών, γύρω από την οποία χτίστηκαν βεβαιότητες προτού το πολύπτυχο της επιστημοσύνης συμπληρωθεί και επιδοθεί, και παρέμειναν για αρκετούς ακλόνητες κι αφού επιδόθηκε, αποτελεί το ελληνικό οδυνηρό παράδειγμα αδυναμίας να συγκροτηθεί και να γίνει από κοινού αποδεκτή μια μη αναιρέσιμη εικόνα των δραματικών συμβάντων.
Η αντικειμενική αλήθεια είναι μία, δεν αποκτά πλευρές με βάση ό,τι πρεσβεύουμε ή είμαστε ικανοί να ενστερνιστούμε. Δεν έχει να κάνει με τη φιλοσοφική προσέγγιση και ερμηνεία του κόσμου, την άρνηση της απόλυτης αλήθειας, την ιδέα της ρευστότητας των πάντων ή της σύνθεσης του πραγματικού με τη συνδρομή των αισθήσεων, της φαντασίας και του νου, τη θέση ότι σε κάθε κρίση μπορεί να αντιπαρατεθεί μια ισοβαρής αντίθετη κρίση. Δεν έχει να κάνει με την καλλιτεχνική αποσυναρμολόγηση της ψευδαισθησιακής αναπαράστασης της πραγματικότητας, τις κυβιστικές πολλαπλές προοπτικές, την απεικόνιση του αρχετυπικού αντικειμένου, τη συγχώνευση χώρων και χρόνων. Ούτε με τις μη ευκλείδειες γεωμετρίες, την κβαντική φυσική όπου είναι δυνατόν να υπάρχουν ταυτόχρονα δύο αντικρουόμενες εκδοχές της πραγματικότητας, τη σχετικότητα, την τέταρτη διάσταση, την αντιύλη. Το πραγματικό συμβάν στην απτή πολύμοχθη καθημερινότητα μπορεί να επαληθευθεί μέσω επαναλαμβανόμενων μετρήσεων, συμφωνημένων από ειδικούς και όχι με βάση υποκειμενικές παρατηρήσεις. Οσο για τα άλυτα προβλήματα, αυτά δεν λύνονται με βεβαιότητες, αλλά με την επιστημονική υπόθεση, τη μισάνοιχτη πόρτα προς το άγνωστο, την αμφιβολία.
Η αλήθεια είναι αδιαπραγμάτευτη σε μια ευήμερη πολιτεία, καθώς αποτελεί προϋπόθεση της συνέπειας και της αξιοπιστίας. Ομως δεν είναι εύκολη η ανίχνευση και επιβίωσή της. Ακόμη και στα μη αυταρχικά καθεστώτα, πλήθος εμπειριών, ασήμαντων ή βαρυσήμαντων, φέρει σπέρματα αναλήθειας. Κατακλυζόμαστε από φαντασιοπληξίες, δόλιες αλλοιώσεις, συσκοτισμούς, νοθείες. Βομβαρδιζόμαστε από deepfakes πραγματικών ανθρώπων, «πραγματικές» εικόνες ανύπαρκτων ατόμων, ιστορίες κατασκευασμένες από την τεχνητή νοημοσύνη, αληθοφανείς αποτυπώσεις φανταστικών συμβάντων. Δηλαδή, βιώνουμε συνεχείς εξόδους από την πραγματικότητα – πρώτα για μια στιγμή, μετά για μια μέρα, μια εβδομάδα, μια προεκλογική περίοδο, μια ζωή.
Εχει αλλάξει ο τρόπος που διαμορφώνονται οι πεποιθήσεις μας. Οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης, επαναστατικές στη διασύνδεση των ανθρώπων, στη διεύρυνση της γνώσης και των οριζόντων τους, προωθούν τον εντυπωσιασμό έναντι της αλήθειας. Και καθώς οι αλγόριθμοι διαμοιράζουν κυρίως περιεχόμενο που πυροδοτεί συναισθηματικές αντιδράσεις, οι παραπλανητικές πληροφορίες εξαπλώνονται ταχύτερα από ποτέ.
Λέξεις ως σουρωτήρι, από όπου διαφεύγει η ουσία. Εικόνες ως είδωλα αυθαίρετων εντυπώσεων. Μέσα ενημέρωσης ως πεδία μαχών μεταξύ πολιτικών, με τις ατζέντες τους να υποσκελίζουν τα γεγονότα. Θάλαμοι κοινωνικών δικτύων ως εκκολαπτήρια αντίπαλων ομάδων, ανίκανων να συμφωνήσουν στα βασικά. Κοινό διχασμένο, κοινωνία κατακερματισμένη, πολιτικά κόμματα τρίσβαθα πολωμένα, πολίτες ερμητικά κλεισμένοι σε ξεχωριστές πραγματικότητες, η αλήθεια υπόθεση υποκειμενική.
Μετα-αλήθεια, μετα-γεγονός, μετα-δεδομένα, μετα-δημοκρατία… Λέξεις που απηχούν δυνατούς σπασμούς της Ιστορίας. Προσώρας, άγνωστο τι θα γεννηθεί.
