«Η σιωπή των άλλων». Είναι ένα από τα καλύτερα ντοκιμαντέρ που έχω δει στη ζωή μου. Σε 95 λεπτά καταγράφει το κίνημα πολιτών στην Ισπανία που διεκδίκησε την αναγνώριση των εγκλημάτων της μακράς δικτατορίας του Φράνκο. Μια προσπάθεια καθημερινών ανθρώπων απέναντι στην επιβεβλημένη λήθη της ισπανικής μεταπολίτευσης: για τον εντοπισμό των παιδιών που δόθηκαν προς υιοθεσία, για την τιμωρία των βασανιστών, για την ταυτοποίηση των νεκρών που εκτελέστηκαν και θάφτηκαν σε ομαδικούς τάφους. Οποιος έχει δει αυτό το ντοκιμαντέρ –ή έστω το τρέιλερ– δύσκολα ξεχνάει τη μορφή μιας γηραιάς, αποστεωμένης γυναίκας, η οποία δείχνει το σημείο εκτέλεσης και ταφής της μητέρας της όταν η ίδια ήταν έξι ετών: έναν σύγχρονο αυτοκινητόδρομο, στις μπάρες του οποίου υπάρχει ένα μπουκέτο λουλούδια. Δεν είναι η μόνη τέτοια ιστορία. Οικογένειες μαζεύονται σε σημεία μαζικών εκτελέσεων, παρακολουθούν βουρκωμένες την ανακομιδή των οστών, διεκδικούν την ταυτοποίηση των ανθρώπων τους ύστερα από τη βαριά σιωπή επτά δεκαετιών.
Το κίνημα αυτό είχε χειροπιαστά αποτελέσματα. Το 2022 η ισπανική κυβέρνηση με ένα νόμο για τη «Δημοκρατική Μνήμη» αναγνώρισε την ευθύνη της πολιτείας στον εντοπισμό, στην ταυτοποίηση και στην απόδοση των νεκρών που βρίσκονται σε μαζικούς τάφους. Ο νόμος περιλαμβάνει την κρατική χρηματοδότηση των ερευνών και τη δημιουργία εθνικής τράπεζας DNA για την αναγνώριση των θυμάτων. Δεν πρόκειται μόνο για έναν φόρο τιμής προς τη δημοκρατική Ισπανία που ηττήθηκε από το φασιστικό πραξικόπημα. Αφορά την έμπρακτη περιφρούρηση της σύγχρονης Δημοκρατίας μέσα από την αναγνώριση της τραυματικής της καταγωγής και την απόδοση δικαιοσύνης, συμβολικής πλέον, για όλους.
Κατά τη γνώμη μου, κάτι ανάλογο πρέπει να γίνει και στη χώρα μας. Το τυχαίο εύρημα των ομαδικών τάφων στο Επταπύργιο της Θεσσαλονίκης μας υπενθύμισε ότι κατά την Κατοχή, τον Εμφύλιο και τα πρώτα μετεμφυλιακά χρόνια, χιλιάδες άνθρωποι εκτελέστηκαν δίχως το ελάχιστο: να αφήσουν το ίχνος τους στον ιστορικό χρόνο. Να το πούμε όσο πιο απλά γίνεται. Εξαφανίστηκαν. Χωρίς όνομα, χωρίς τάφο, χωρίς επίσημη καταγραφή. Δυστυχώς η πολιτεία αντέδρασε αμυντικά. Η υπουργός Πολιτισμού, η κυρία Μενδώνη, έσπευσε να δηλώσει ότι οι σκελετοί που βρέθηκαν στη Θεσσαλονίκη «δεν συνιστούν αρχαιολογικό εύρημα». Τυπικά, σύμφωνα με τις πρόνοιες του νόμου, μπορεί να έχει δίκιο. Αλλά αυτό δεν νομιμοποιεί ούτε την αδιαφορία, ούτε τη σιωπή.
Συνηθίζουμε να επαναλαμβάνουμε ρητορικά ότι πρέπει να αναμετρηθούμε με το παρελθόν μας. Αυτό όμως απαιτεί ανάλογες θεσμικές πρωτοβουλίες. Σε μια χώρα όπου η κυβέρνηση συνεργασίας Δεξιάς και Αριστεράς το 1989 έκαψε τους φακέλους πολιτικών φρονημάτων, είναι καιρός να τελειώσει το αδιανόητο καθεστώς των κλειστών αρχείων για τις δίκες και εκτελέσεις της κατοχικής και της εμφυλιακής περιόδου. Να φύγουμε από την αντίληψη ότι η ιστορική μνήμη εξαντλείται στην ανέγερση μνημείων και να σκάψουμε –κυριολεκτικά και μεταφορικά– στο υλικό υπόστρωμα της τραυματικής δεκαετίας του 1940. Να σκεφτούμε πώς η τεχνογνωσία για την ταυτοποίηση των πεσόντων στην Αλβανία και στην Κύπρο μπορεί να επεκταθεί στην αναγνώριση των «άλλων»: τις κομμουνίστριες και τους κομμουνιστές που εκτελέστηκαν από τις κατοχικές δυνάμεις και από την καχεκτική μεταπολεμική Δημοκρατία. Το ότι οι άνθρωποι αυτοί χάθηκαν, δεν σημαίνει πως δεν υπήρξαν.
Επιμένω στη θεσμική διάσταση, γιατί πιστεύω ότι είναι ο δρόμος εκείνος που προστατεύει την ιστορική μνήμη από τερατολογίες, διαχωρισμούς και ιδιοκτησιακές λογικές. Η ελληνική πολιτεία οφείλει να αποδώσει τους νεκρούς στους συγγενείς τους και να επενδύσει ώστε το καθεστώς της ιδιόμορφης σιωπής γύρω από το τραυματικό παρελθόν να δώσει τη θέση του σε μια πολυφωνική και δημοκρατική αναγνώριση των διαστάσεών του. Οσο οι σκελετοί εκείνων που ηττήθηκαν παραμένουν θαμμένοι στη λήθη, η δημοκρατία μας εμφανίζεται αμήχανη και ανασφαλής απέναντι στην ίδια της την ιστορία. Και αυτό, συνιστά πρόβλημα.
*Ο κ. Κωστής Καρπόζηλος είναι ιστορικός.
