Αναπολώντας τον Επιτάφιο και την Ανάσταση Κυρίου, θα είχε ενδιαφέρον να σκεφτούμε εάν δεν είναι μόνον τα θρησκευτικά ήθη και έθιμα που μας συνδέουν με το ύστερο Βυζάντιο, αλλά και η γενικότερη νοοτροπία μας, η οποία επιβάλλει μια «βυζαντινή» απόσταση από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις και τον λεγόμενο «δυτικό τρόπο σκέψης». Η νοοτροπία αυτή, που τελειοποιήθηκε μέσα στην τουρκοκρατία, ενδεχομένως οφείλεται στη συνέχεια διαμέσου των «σκοτεινών αιώνων» της καχυποψίας απέναντι στη Δύση και στην Καθολική Εκκλησία, που αποτέλεσε κυρίαρχο στοιχείο της ύστερης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (από τον 11ο αιώνα και μετά).
Η βαθιά καταγωγή της ελληνικής (και βαλκανικής) τάσης για απομόνωση και ομφαλοσκόπηση μάλλον μπορεί να εντοπιστεί στις πολωτικές συνθήκες που προκλήθηκαν από το Σχίσμα του 1054, αλλά και τους σχισματικούς κραδασμούς που είχαν προηγηθεί και ακολούθησαν, με κυριότερο γεγονός την Αλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 με τη Δ΄ Σταυροφορία. Θα μπορούσαμε ασφαλώς να προσδιορίσουμε την αφετηρία για το «κλείσιμο» του ελληνικού πνεύματος ακόμη πιο πίσω στον χρόνο και πιο συγκεκριμένα στο «χριστιανικό» λουκέτο στην Ακαδημία του Πλάτωνα το 529 μ.Χ. και στις άλλες φιλοσοφικές σχολές, αλλά το «Σχίσμα» με τους επεισοδιακούς αναθεματισμούς σχεδόν ταυτοχρόνως από τη Ρώμη και την Κωνσταντινούπολη ίσως έχει μια πιο καθοριστική επίδραση στη διαμόρφωση του ελληνικού χαρακτήρα όπως τον αντικρίζουμε κάθε πρωί στον καθρέφτη μας.
Υπάρχει μια βαθύτερη νοοτροπία απόστασης από τη Δύση και εκβάλλει με διάφορους τρόπους στην καθημερινότητα, ανάλογα με τη συγκυρία.
Oταν, για παράδειγμα, γκρεμίζεται το Τείχος του Βερολίνου το 1989, αλλά οι ελληνικές εφημερίδες δεν αφιερώνουν την επόμενη ημέρα ούτε ένα μονόστηλο, μάλλον δεν οφείλεται μόνο σε παράλειψη των παλαιότερων συναδέλφων που ήταν απορροφημένοι στην αποκρυπτογράφηση του σκανδάλου Κοσκωτά, αλλά σε μια βαθύτερη νοοτροπία απόστασης από τη Δύση, που σφραγίζει την ελληνική ψυχοσύνθεση και εκβάλλει με διάφορους τρόπους στην καθημερινότητα, ανάλογα με τη συγκυρία.
Ισως δηλαδή να μην υπάρχει συγκυρία που να μην καθορίζεται από την Ιστορία. Η ανάποδη σκέψη, η βεβαιότητα ότι η Δύση μηχανεύεται την καθυπόταξη της ελληνικής πολιτισμικής ιδιαιτερότητας, η καχυποψία απέναντι στη νεωτερικότητα, το κούμπωμα απέναντι στην ανοιχτή κοινωνία και στις αρχές της δεν είναι αυτοφυή ξερόχορτα που πετάγονται στη σύγχρονη Ελλάδα. Είναι η επιβίωση μέσα στους αιώνες μιας αντιπαράθεσης με τη Δύση, που καλλιεργήθηκε από τους θεσμούς εξουσίας του Βυζαντίου έτσι ώστε να εξασφαλιστεί η διατήρηση της αυτονομίας από τη Ρώμη (που σήμερα θρηνεί τον Πάπα Φραγκίσκο). Κατά συνέπεια, όταν η κοινή γνώμη ερμηνεύει όλα τα συμβάντα (από τα μνημόνια έως τα Τέμπη) ως συνωμοσίες εναντίον αγνών και άδολων, τότε αυτό δεν είναι μια σπαζοκεφαλιά που οι ελάχιστοι διανοούμενοι που έχουν απομείνει πρέπει να ερμηνεύσουν. Αποτελεί απλώς μια επιβεβαίωση της συνέχειας του ελληνισμού.
