Με το Ολοκαύτωμα ποτέ δεν ξεμπερδεύεις. Πάντα υπάρχει κάτι καινούργιο να μάθεις και, κυρίως, διαρκώς τροφοδοτεί τον ηθικό προβληματισμό σου – αν, φυσικά, επιμένεις να σκέπτεσαι.
Στο εξαιρετικό ντοκιμαντέρ του BBC «Ο δρόμος για το Αουσβιτς», ο Εβραιοβρετανός ιστορικός Σάιμον Σάμα επανέρχεται στο Ολοκαύτωμα όχι τόσο εξετάζοντας τα στρατόπεδα θανάτου, όσο πώς προετοιμάστηκε το Ολοκαύτωμα. Η βιομηχανικής κλίμακας και αποτελεσματικότητας εξόντωση απαιτεί ικανή γραφειοκρατία, ευρεία συγκατάθεση ή ανοχή του τοπικού πληθυσμού, και αντιλήψεις που απανθρωπίζουν τον διωκόμενο. Ο Μάριαν Τάρσκι, ένας από τους τελευταίους επιζήσαντες του Αουσβιτς, λέει στον Σάμα: «Το Αουσβιτς δεν έπεσε από τον ουρανό. Το κακό έρχεται βήμα βήμα. Δεν πρέπει να είσαι αδιάφορος. Το πιο σημαντικό είναι η συμπόνια. Η απουσία της απανθρωπίζει». Το κεντρικό μάθημα του Ολοκαυτώματος: δεν ξεχνούμε· ποτέ ξανά. Η προτροπή αυτή επιτάσσει την ηθική εγρήγορση.
Αν και το Ολοκαύτωμα συνιστά μοναδικό γεγονός, η γενοκτονική λογική που το υποτείνει δεν είναι. Η ροπή στο κακό ανήκει στις θουκυδίδειες σταθερές της ανθρώπινης ιστορίας. Ακριβώς για να μην ξανασυμβούν γενοκτονίες διδάσκουμε το Ολοκαύτωμα στα σχολεία, το θυμόμαστε με μνημεία και τελετές, και το ερευνούμε ιστορικά. Η ηθική εγρήγορση απαιτεί την καντιανή «διευρυμένη νοο-τροπία» ή, σύμφωνα με τη Χάνα Αρέντ, την καλλιέργεια «αναπαραστατικής σκέψης» – να αναπαριστώ στο μυαλό μου πώς άλλοι άνθρωποι βιώνουν τον κόσμο. Χρειάζομαι, δηλαδή, εκτός από νοητική-αντιληπτική ικανότητα, και ηθική φαντασία.
Γράφει η Αρέντ: «Ας υποθέσουμε ότι κοιτάζω μια κατοικία σε παραγκούπολη και αντιλαμβάνομαι στην κατοικία αυτή τη γενική έννοια που δεν εμφανίζεται άμεσα – την έννοια της φτώχειας και της εξαθλίωσης. Φτάνω σε αυτή την αντίληψη αναπαριστώντας στον εαυτό μου πώς θα ένιωθα αν έπρεπε να ζήσω εκεί, δηλαδή προσπαθώ να σκεφτώ στη θέση του κατοίκου της παραγκούπολης». Διαφορετικά: συμπονώ στο μέτρο που, με τη φαντασία μου, διευρύνω τη νοο-τροπία μου.
Πώς θα ένιωθα αν ζούσα στη Γάζα, σήμερα; Πώς θα ήταν η ζωή μου αν είχα την ατυχία να ζω σε μια λωρίδα γης, στην οποία, σύμφωνα με φορείς του ΟΗΕ: το 70% των άνω των 50.000 νεκρών είναι γυναίκες και παιδιά, τα 33 από τα 36 νοσοκομεία έχουν καταστραφεί ή καταστεί μη λειτουργικά, η δημόσια υγεία έχει καταρρεύσει, το 80% του πληθυσμού υποφέρει από «οξεία διατροφική ανασφάλεια», το 90% των κατοικιών έχει γκρεμιστεί (ολικά ή μερικά), το 90% των ανθρώπων έχει εκτοπισθεί, το 70% της καλλιεργήσιμης γης έχει καταστραφεί και το 90% του ζωικού κεφαλαίου έχει αποδεκατιστεί;
Πώς επιβιώνεις σε «ένα πεδίο δολοφονίας, [όπου] οι άμαχοι βρίσκονται σε έναν ατελείωτο βρόχο θανάτου», όπως παραστατικά περιέγραψε τη Γάζα ο γενικός γραμματέας του ΟΗΕ Αντόνιο Γκουτέρες; Δεν χρειάζομαι τις αποφάσεις πληθώρας διεθνών οργανισμών (ΟΗΕ, Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, Διεθνές Δικαστήριο, Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, Διεθνής Αμνηστία) για τα εγκλήματα πολέμου και τις πράξεις γενοκτονίας του Ισραήλ, για να αντιληφθώ ότι η ζωή μου θα ήταν εφιαλτική.
Αν, συνεχίζοντας τον εσωτερικό μου διάλογο, έχω διδαχθεί από το Ολοκαύτωμα και συμπονώ, με τον τρόπο της Αρέντ, το δράμα των Παλαιστινίων σήμερα, πώς αντιδρώ στα εγκλήματα πολέμου και στη γενοκτονία στη Γάζα; Τι νόημα έχει το «δεν ξεχνούμε· ποτέ ξανά» αν δεν μας κινητοποιεί διαρκώς, σε διαφορετικά ιστορικά συμφραζόμενα, ως ηθικά όντα;
Τι νόημα έχει το «δεν ξεχνούμε· ποτέ ξανά» αν δεν μας κινητοποιεί διαρκώς, σε διαφορετικά ιστορικά συμφραζόμενα, ως ηθικά όντα;
Παρόμοια (και πιο οδυνηρά) είναι τα ερωτήματα όσων Ισραηλινών (και Εβραίων γενικότερα) η ηθική συνείδηση τελεί σε εγρήγορση. Η ηθική φαντασία και το αίσθημα συλλογικής ευθύνης τροφοδοτούν την αγωνία τους. Στην καταστροφή της Γάζας και στο απαρτχάιντ της Δυτικής Οχθης νιώθουν ότι βεβηλώνονται βασικές αξίες του εβραϊσμού και, ακόμη χειρότερα, ότι το κατεξοχήν έθνος-θύμα μετατρέπεται σε έθνος-θύτη – διαπράττει σε άλλους τη γενοκτονία που το ίδιο υπέστη. Η διαπίστωση είναι εξουθενωτική.
Χρειαζόμαστε μια νέα αυτοκατανόηση, γράφει ο Εβραιοαμερικανός συγγραφέας Πίτερ Μπέιναρτ στο βιβλίο του «Το να είσαι Εβραίος μετά την καταστροφή της Γάζας» (Knopf, 2025). «Δεν είμαστε τα μόνιμα ενάρετα θύματα της ιστορίας. Δεν είμαστε έτοιμοι να υπομένουμε για πάντα το κακό, αλλά ποτέ να μην το διαπράττουμε. Αυτή η ψεύτικη αθωότητα, που διαπερνά τη σύγχρονη εβραϊκή ζωή, μεταμφιέζει την κυριαρχία ως αυτοάμυνα».
Με παρόμοια (αυτο)κριτικό πνεύμα, 50 ερευνητές του Ολοκαυτώματος και της γενοκτονίας κάλεσαν πέρυσι τον πρόεδρο του Yad Vashem (το παγκόσμιο ίδρυμα μνήμης για το Ολοκαύτωμα) να «καταδικάσει τον δημόσιο λόγο που ζητάει την εξόντωση και τη διάπραξη εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας στη Γάζα» (Haaretz, 10/1/24). Οι ερευνητές αναφέρονται σε δηλώσεις Ισραηλινών αξιωματούχων, οι οποίες διαπερνώνται από γενοκτονική ρητορική («είναι ένα ολόκληρο έθνος εκεί έξω που είναι υπεύθυνο» [Χέρτσογκ, πρόεδρος της Δημοκρατίας, 14/10/23]· «πρέπει να ρίξουμε μια πυρηνική βόμβα στη Γάζα» [Ελιάχου, υπουργός Κληρονομιάς, 5/11/2023]· «όχι ημίμετρα, πλήρης εξολόθρευση» [Σμότριχ, υπουργός Οικονομικών, 30/4/2024]). Ενας από τους 50 υπογράφοντες, ο καθηγητής στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ Αμος Γκόλντμπεργκ, είναι κατηγορηματικός: μπορεί να μη συμβαίνει Ολοκαύτωμα στη Γάζα, αλλά «ναι, το Ισραήλ διαπράττει γενοκτονία» (Le Monde, 29/10/2024).
Αυτή η θαρραλέα κριτική στάση είναι η στάση που τιμά αυθεντικά το Ολοκαύτωμα.
Καλή Ανάσταση!
*Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.
