Παρακολουθώ, άθελά μου, εδώ και μερικά χρόνια τις τρομοκρατικές επιθέσεις στη Βόρεια Ευρώπη. Τα μαχαιρώματα, η παράσυρση ανθρώπων με αυτοκίνητο κλπ. περνάνε για λίγα δευτερόλεπτα από την σκέψη μου όταν βρίσκομαι στη μέση ενός πολυσύχναστου δρόμου στο Βερολίνο. Ο τρόμος και η οργή, όμως, είναι μονάχα πρώτες αντιδράσεις. Ύστερα έρχεται η πολιτική. Η σκέψη γύρω από τις κοινωνίες που τρομοκρατούνται ή αστυνομεύονται κλπ. Να μην τα πολυλογώ, βρήκα ένα καλό βιβλίο που μιλάει για όλ’ αυτά ψαχουλεύοντας στα δοκίμια και τα ράφια ιστορίας κεντρικού βιβλιοπωλείου της Αθήνας.
«Τρομοκρατία» λέγεται. Κατάμαυρο εξώφυλλο-οπισθόφυλλο. Ο Ντ. Λω που το έγραψε φαίνεται κάτι σαν ειδικός για το θέμα (καθηγητής ιστορίας σε μια σειρά από αξιόλογα πανεπιστήμια και επιμελητής της έκδοσης της Routledge για την ιστορία της τρομοκρατίας). Το έβαλα στην τσάντα. Έμαθα διάφορα ενδιαφέροντα πράγματα διαβάζοντάς το και θέλω να σάς πω κάποια. Αρχικά, ο Λω ισχυρίζεται πως η τρομοκρατία είναι παλιά ιστορία.
Η λέξη προέκυψε την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης, αλλά πρακτικές πολιτικής βίας, εκφοβισμού, ανατροπής του κράτους κλπ. μπορούν να εντοπιστούν πολύ πίσω. «Η τρομοκρατία είναι παλιά όσο και ο ανθρώπινος πολιτισμός». Το βιβλίο είναι βιβλίο ιστορίας. Έτσι τα όπλα, οι μέθοδοι, οι πρακτικές αποτροπής ή πρόκλησης χάους μεταβάλλονται. Όπως και οι στοχεύσεις και η συζήτηση γύρω από τέτοιες ενέργειες.
Μπορεί η τρομοκρατία να είναι μία μόνο πλευρά μίας περίπλοκης πολιτικής πράξης; Αν αλλάξει κανείς την οπτική μπορεί να δει την βίαιη ενέργεια ως καλή ή, έστω, δικαιολογήσιμη; Π.χ. επειδή σκοπεί στην ανατροπή ενός αβάσταχτου ηγέτη; Η τυραννοκτονία είναι μια λέξη που δεν στιγματίζει την εξόντωση ενός αυταρχικού ηγεμόνα, αντιθέτως την περιλούζει με το φως της ηρωικής πράξης. Μορφές μη πολιτικής συμβατικής βίας που περιγράφονται ως τυραννοκτονίες εμφανίζονται ήδη στην Αρχαιότητα. Αυτές οι βίαιες ενέργειες φωτισμένες υπό το φως της τυραννοκτονίας δικαιολογούνται, αφού επέφεραν κάθαρση και υγεία στην κοινή ζωή. Στην αρχαία Ελλάδα εμφανίστηκαν πάμπολλα κείμενα υπέρ της τυραννοκτονίας. Ο τύραννος ήταν κάτι σαν ανωμαλία, μία διασάλευση της φυσικής τάξης που έπρεπε να εκλείψει.
«Με την ανάπτυξη της αθηναϊκής δημοκρατίας οι πολίτες άρχισαν να βλέπουν τους τυράννους ως σφετεριστές όχι μόνο της δύναμης του πολιτικού σώματος αλλά και της περιουσίας και της τιμής κάθε πολίτη ξεχωριστά» (!). Συγκλονιστικό. Χαρακτηριστική είναι η ιστορία δύο εραστών, του Αρμόδιου και του Αριστογείτονα. Στα 514 π.Χ οι δύο άνδρες σκότωσαν τον αδερφό του αθηναίου τυράννου Ιππία. Πώς αντέδρασε η κοινωνία; Όταν ο τύραννος Ιππίας εκθρονίστικε οι εραστές-δολοφόνοι δοξάστηκαν ως Ελευθερωτές-Τυραννοκτόνοι.
Έγιναν θέμα συμποτικού τραγουδιού. Στην Αγορά της Αθήνας στήθηκε άγαλμα προς τιμήν τους. Αυτό ήταν το πρώτο πολιτικό μνημείο της πόλης των Αθηνών και «συχνά περιγράφεται ως το πρώτο άγαλμα που απέδιδε τιμή σε ανθρώπους» (σελ. 27). Εν ολίγοις, η δολοφονία αντιμετωπίστηκε ως ανδραγάθημα. Διάφοροι μεγάλοι έγραψαν σχετικά επιχειρώντας, όμως, και να απομυθοποιήσουν τους εραστές που οι Αθηναίοι εξακολουθούσαν να λατρεύουν και να τιμούν σαν ήρωες. Ο Αριστοτέλης επιχείρησε να εξετάσει την πράξη και να θέσει τα όρια: πώς ξεχωρίζουμε την τυραννοκτονία από ένα κοινό έγκλημα; Σε κάθε περίπτωση «οι Έλληνες σκότωναν τακτικά τυράννους-ειδικά στους αιώνες πριν και μετά την εποχή του Περικλή» σύμφωνα με τον Λω.
Και στη Ρώμη, φυσικά, εμφανίζονται αιματοχυσίες που αφορούν την κατάληψη της εξουσίας. Ο Κικέρων προβαίνει μάλιστα σε μια διάκριση μεταξύ φυσικού δικαίου (ηθική, υπέρτεροι κανόνες) και θετικού δικαίου (νόμοι του κράτους). Λέει στο Περί Καθηκόντων πως νόμοι της ανθρώπινης ηθικής μάς υποχρεώνουν να προβούμε σε ορισμένες ενέργειες «ακόμα κι όταν αυτές δείχνουν να αντίκεινται στους νόμους του κράτους». Πάλι: η ιδέα είναι πως η τυραννία είναι αφύσικη. Η διαστροφή πρέπει να διορθωθεί. Ακόμη και με βίαιη εξολόθρευση. Θα επανέλθουμε.
