Ξαναδιαβάζοντας τις μέρες αυτές το βιβλίο του Πολ Φάιραμπεντ «Against Method» –το 2025 γιορτάζονται τα 50 χρόνια από την έκδοσή του–, βρήκα σε αυτό κάποιες σκέψεις που μπορεί να συνδεθούν με όσα βιώνουμε το τελευταίο διάστημα. Τι βιώνουμε; Ενα κλίμα στο οποίο ο πληθυσμός της χώρας βομβαρδίζεται συστηματικά από εφημερίδες και φυλλάδες, από σοβαρές τηλεοπτικές εκπομπές και σκουπίδια, από κάθε σχετικό και άσχετο εμπειρογνώμονα, με «πληροφορίες», εικασίες, συναγωγές και συμπεράσματα που έχουν εμπεδώσει σε τεράστιο τμήμα του πληθυσμού την πεποίθηση ότι στα Τέμπη συντελέστηκε ένα έγκλημα, έγινε μπάζωμα, διακινήθηκε παράνομο φορτίο, υπήρξε συνωμοσία, συγκάλυψη, σχεδιασμός και μεθόδευση. Κάθε απόπειρα να επερωτηθεί αυτό το πλέγμα πληροφόρησης ή να προβληθεί κάποιο σοβαρό επιχείρημα που αμφισβητεί τη συγκεκριμένη ερμηνεία, πέφτει στο κενό, συναντάει τοίχο, όταν δεν φιμώνεται από ύβρεις και φωνές.
Στο βιβλίο του ο Φάιραμπεντ αναρωτιέται ποια είναι η αξία των επιχειρημάτων όταν αφήνουν τους ανθρώπους ασυγκίνητους. Στόχος του είναι να δείξει ότι για να πάει κανείς από μια κοσμοαντίληψη σε μια άλλη, δεν αρκούν τα καλά επιχειρήματα. Εκτός από την ισχύ των λόγων, χρειάζεται και η συνεπικουρία των αιτιών. Πρέπει να συμβούν γεγονότα που θα ωθήσουν κάποιον, όχι λογικά αλλά αιτιακά, να αλλάξει ιδέες και πρότυπα. «Είναι πολύ δύσκολο», γράφει, «ίσως τελείως αδύνατον, να καταπολεμήσεις τις συνέπειες της πλύσης εγκεφάλου με επιχειρήματα». Γι’ αυτό θεωρεί πως και ο πιο αυστηρός ορθολογιστής αναγκάζεται να καταφύγει στην προπαγάνδα, να επικαλεστεί συναισθήματα, να χρησιμοποιήσει προκαταλήψεις, όταν δεν υπάρχουν οι ψυχολογικές συνθήκες που θα καθιστούσαν τα επιχειρήματά του αποτελεσματικά.
Ανάλογη αντίληψη βρίσκουμε ήδη στον Πλάτωνα, ο οποίος στους «Νόμους» προβλέπει την εκπαίδευση των πολιτών, και ιδίως των νέων, μέσω των επωδών, δηλαδή ύμνων που μαγεύουν και απευθύνονται στο άλογο μέρος της ψυχής, ώστε διά του εθισμού, δηλαδή αιτιακά, να οδηγούν τους πολίτες στον λόγο του νόμου. Τον Πλάτωνα ακολουθεί ο Ρουσό, ο οποίος στο «Κοινωνικό Συμβόλαιο» υποστηρίζει πως ο νομοθέτης πρέπει να βρει μια γλώσσα που να πειθαναγκάζει χωρίς να πείθει («persuader sans convaincre,» ΙΙ.vii). Η γλώσσα αυτή, μια μουσική γλώσσα που συνεγείρει, απευθύνεται στα αισθήματα, στο μη έλλογο μέρος της ψυχής και μεταστρέφει τους πολίτες, σχεδόν αιτιακά, χωρίς κατ’ ανάγκην να τους πείθει με επιχειρήματα. Μάλιστα, ο Ρουσό σημειώνει στο βιβλίο του «Dictionnaire de Musique», ότι τις παλαιές εποχές οι νόμοι των θεών και των ανθρώπων ήταν έμμετροι και τους τραγουδούσαν δημόσια χορωδίες συνοδεία οργάνων. Αλλωστε, η λέξη «νόμος» στα αρχαία ελληνικά δεν σήμαινε μόνο τον κανόνα δικαίου αλλά και τη μελωδία, τον παιάνα, τον θούριο.
Η λογική είναι από μόνη της ανίσχυρη. Την αλήθεια δεν αρκεί κανείς να την εκθέτει. Χρειάζεται να έχουμε αποκτήσει την ικανότητα να την αναγνωρίζουμε, να συλλαμβάνουμε λογικές συνδέσεις.
Θα έλεγε κανείς ότι όσα λένε ο Πλάτων και ο Ρουσό ταιριάζουν σε αυταρχικά καθεστώτα που χειραγωγούν τους πολίτες, ακυρώνοντας την κρίση τους και ότι η προπαγάνδα, την οποία αποδέχεται ο Φάιραμπεντ, παραπλανά. Κι όμως, παρότι υπάρχει και αυτή η διάσταση, η αγωγή που συνιστούν τόσο ο Πλάτων όσο και ο Ρουσό αποβλέπει στο να διαπλάσει καλύτερους πολίτες. Ο Πλάτων θέλει να εσωτερικεύσουν οι νέοι εκείνα τα στοιχεία που θα τους οδηγήσουν, θα λέγαμε αιτιακά, στον δρόμο της αρετής και του λόγου, ενώ ο Ρουσό προτείνει μια διαδικασία ψυχολογικού μετασχηματισμού, που μετατρέπει τους ανθρώπους που έρχονται από την κατάσταση της φύσης, σε πολίτες που αποδέχονται θεσμούς. Η δε προπαγάνδα, για την οποία ομιλεί ο Φάιραμπεντ, είναι απαραίτητη για την πρόοδο της γνώσης, καθώς πρέπει να πεισθούν άνθρωποι για να εγκαταλείψουν ένα σύστημα και να υιοθετήσουν ένα νέο, που αρχικά βρίσκεται στα σπάργανα.
Η λογική είναι από μόνη της ανίσχυρη. Την αλήθεια δεν αρκεί κανείς να την εκθέτει. Χρειάζεται να έχουμε αποκτήσει την ικανότητα να την αναγνωρίζουμε, να συλλαμβάνουμε λογικές συνδέσεις. Πρέπει να υπάρχει η υποδοχή για να τις εκτιμούμε. Αυτό θα επιτευχθεί με την εκπαίδευση που θα μας προετοιμάσει να διατυπώνουμε και να αξιολογούμε επιχειρήματα, να διαγιγνώσκουμε και να αποφεύγουμε λαθροχειρίες και πλάνες. Ακόμη και η «φωνή του λόγου», γράφει ο Φάιραμπεντ, δεν είναι παρά η αιτιακή μετασυνέπεια της άσκησης που έχουμε υποστεί. Αν τη διαθέταμε θα μπορούσαμε να δούμε πιο καθαρά μέσα στο πνιγηρό τοπίο που ζούμε.
*Η κ. Βάσω Κιντή είναι ομότιμη καθηγήτρια Φιλοσοφίας της Επιστήμης στο ΕΚΠΑ.
