«Η σύγχρονη τέχνη εξεγέρθηκε κατά της “κουλτούρας”, αντί να αγωνισθεί απλά και ανοιχτά για τα δικά της πολιτισμικά συμφέροντα». Αυτό έγραψε η Χάνα Αρεντ στο δοκίμιό της «Η κρίση της κουλτούρας». Επειδή την έχω διαβάσει γαλλικά, ζητώ εκ των προτέρων την επιείκεια των γερμανομαθών αναγνωστών για ενδεχόμενες μεταφραστικές αστοχίες. Και βέβαια δεν μπορώ να αγνοήσω την αδυναμία της ελληνικής γλώσσας – ε, ναι, έχει κι αυτή αδυναμίες. Οπου οι δύο λέξεις «κουλτούρα» και «πολιτισμός» εναλλάσσονται αδιακρίτως ανάλογα με τις προθέσεις του χρήστη. Τέλος πάντων. Τη ρήση της Αρεντ τη θυμήθηκα με αφορμή τον βανδαλισμό των έργων του Χριστόφορου Κατσαδιώτη από κάποιον βουλευτή. Η καταδίκη της πράξης είναι κάτι σαν πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων. Εννοείται την υπογράφω ασμένως. Αυτό όμως δεν με εμποδίζει να αναρωτηθώ για την ουσιαστική λειτουργία της δραστηριότητας που αποκαλούμε «σύγχρονη τέχνη». Ποια είναι η σχέση της με την κλασική τέχνη, ακόμη και τη μοντέρνα τέχνη. Αποτελεί συνέχεια της ίδιας δημιουργικής δραστηριότητας ή μήπως είναι κάτι διαφορετικό; Η σπασμένη καρέκλα στο ΕΜΣΤ είναι συνέχεια της χειρονομίας της οποίας τα ίχνη άφησε ο Λεονάρντο με τον «Μυστικό Δείπνο» του. Η καλλιτεχνική δημιουργία συγκρούσθηκε με τις κατεστημένες αξίες για να προτάξει τις δικές της. Απ’ τον ιμπρεσιονισμό έως τον Ρόθκο. Η λεγόμενη «σύγχρονη τέχνη» αρκείται στην αποδόμηση. Με αποτέλεσμα προχθές που περνούσα απ’ την πλατεία Συντάγματος να αναρωτιέμαι ποια η διαφορά ανάμεσα στον νευρικό θρησκόληπτο βουλευτή και τους κουκουλοφόρους που κατέστρεψαν τα μαρμάρινα σκαλοπάτια της «Μεγάλης Βρεταννίας».
Η κ. Μαίρη Μιχαηλίδου, πρώην διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης, με επιστολή της που δημοσιεύθηκε στην «Κ» της 19ης/3 εντοπίζει το πρόβλημα στην απουσία κριτικού λόγου για την τέχνη. Θα επέκτεινα τον προβληματισμό της σε όλους τους τομείς της δημιουργίας. Αρθρώνεται κριτικός λόγος για τη λογοτεχνία; Για το θέατρο; Για τον κινηματογράφο; Εξηγούμαι: ο κριτικός λόγος δεν κρίνεται από τα γούστα του εκάστοτε κριτικού. Κρίνεται από όσα έργα ξεχωρίζει και τα προτείνει και τα υπόλοιπα τα παρακάμπτει. Και για να ξεφύγουμε απ’ την επικράτεια της καλλιτεχνικής δημιουργίας, η οποία μπορεί να σας φαίνεται περιορισμένη ή περιθωριακή. Αν και θεωρώ ότι το κοινωνικό της εκτόπισμα δεν είναι αμελητέο. Η τέχνη παράγει νόημα όπως παράγει η φιλοσοφία ή η πολιτική. Κι εδώ αναδύεται το απαισιόδοξο συμπέρασμα: ο πολυπράγμων και επινοητικός πολιτισμός μας εδώ και μερικές δεκαετίες έχει χάσει και την πολυπραγμοσύνη του και την επινοητικότητά του. Από την τέχνη έως την πολιτική. Μένει η τεχνολογία. Μένει η μεγάλη επινόηση της τεχνητής νοημοσύνης. Ομως, φτάνει η τεχνητή νοημοσύνη για να κατανοήσει την πολυπλοκότητα του ανθρώπινου σύμπαντος;
Μπορεί η τεχνητή νοημοσύνη να δώσει στους αναλυτές τα εργαλεία που χρειάζονται για να αντιληφθούν την ανισορροπία του σημερινού κόσμου; Καταφεύγουν στα παραδοσιακά τους εργαλεία, στην αντίθεση ανάμεσα σε απολυταρχίες και δημοκρατίες. Χωρίς όμως να μπορούν να εξηγήσουν για ποιον λόγο κοινωνίες, όπως οι ευρωπαϊκές, ενώ απολαμβάνουν τα αγαθά της δημοκρατίας, ρέπουν όλο και περισσότερο προς απολυταρχικές πολιτικές. Εννοείται πως μιλώ για τον Δυτικό Κόσμο. Και αναρωτιέμαι, ποιος θα τον σώσει από τον εαυτό του. Και δεν αναφέρομαι μόνον στον Πούτιν ή τον Τραμπ, που έχουν βαλθεί να τον διασύρουν. Αναφέρομαι κυρίως σε όλους αυτούς οι οποίοι υποτίθεται ότι υπερασπίζονται τις αξίες του, χωρίς όμως να τις αναγνωρίζουν. Τι θέλουμε από την Ευρώπη; Και για ποιον λόγο την υπερασπιζόμαστε, όσοι την υπερασπιζόμαστε; Μη μου πείτε για τη γραφειοκρατία των Βρυξελλών και τις προδιαγραφές για τα αντιβιοτικά και τα καζανάκια. Η Ευρώπη είναι και τα μουσεία της, η μεγάλη αρχιτεκτονική της, η μεγάλη λογοτεχνία της, η μεγάλη μουσική της. Κι αν δεν μπορούμε να αναλάβουμε την ευθύνη που μας κληροδότησαν όλ’ αυτά, το πρόβλημα δεν είναι της Ευρώπης. Το πρόβλημα και η ευθύνη είναι δικά μας. Πώς θα σώσουμε την Ευρώπη από τον εαυτό της, από όλους εμάς;
Το ζήτημα δεν είναι απλώς πολιτικό. Είναι πολιτισμικό. Ο ίδιος ο ευρωπαϊκός πολιτισμός μάς δείχνει τον δρόμο. Οποτε στη διάρκεια τόσων αιώνων η Ευρώπη έφτανε να απειλείται από τον ίδιο της τον εαυτό, έστρεφε το βλέμμα της στα κλασικά της αρχέτυπα για να ανακτήσει το οξυγόνο που της έλειπε. Στερεότυπο, θα μου πείτε. Τι να κάνουμε; Αυτά έχει η ζωή.
