Το φαινόμενο Τραμπ δεν δείχνει να είναι παροδικό, ούτε συγκυριακό. Δεν είναι ένα ατύχημα της ιστορίας, αλλά το πιο ακραίο, το πιο κυνικό και πιο ωμό σύμπτωμα μιας εποχής που καταρρέει, παραζαλισμένης και ανήμπορης να αντιδράσει, και μιας νέας εποχής, απρόβλεπτης και άγνωστης, που κυοφορείται με πολέμους, οδύνες και με ανείπωτη βιαιότητα.
Αν το δούμε από αυτή την οπτική γωνία, φαίνεται ότι οι απίστευτες αλλαγές και οι τεκτονικές αναδιατάξεις, που συντελούνται γύρω μας, ανταποκρίνονται, σε δύο –σχηματοποιώντας– κατηγορίες προκλήσεων και αναγκών.
Κατά πρώτο λόγο, στις απρόβλεπτες προκλήσεις της ύστερης παγκοσμιοποίησης και, πιο συγκεκριμένα, μιας άναρχης και αρρύθμιστης, ανταγωνιστικής, παγκόσμιας οικονομίας της αγοράς, με τις κραυγαλέες ανισότητες που δημιουργεί μεταξύ κρατών, και με τα μεταναστευτικά ρεύματα που η ίδια παράγει, μαζί με τις απρόβλεπτες γεωπολιτικές ανακατατάξεις που συνεπάγεται.
Κατά δεύτερο και κύριο λόγο, στις τρομακτικές αλλαγές που επιφέρουν στη ζωή μας καθώς και στην άσκηση και στις μορφές της κρατικής κυριαρχίας οι αλλεπάλληλες τεχνολογικές επαναστάσεις, όπως η τεχνολογία του Internet, η χωρίς σύνορα ηλεκτρονική επικοινωνία, η πληροφορική, και γενικότερα η ψηφιακή τεχνολογία, με τελευταία, την πλέον επαναστατική, εκείνη της τεχνητής νοημοσύνης.
Ως προς τον πρώτο λόγο, είναι χαρακτηριστικό π.χ. ότι ο τρόπος που διαπραγματεύεται με άλλα κράτη ο Τραμπ δεν μοιάζει καθόλου με εκείνον της κλασικής διπλωματίας, αφού γίνεται με όρους οικονομικών συναλλαγών – σου δίνω για να μου δώσεις, do ut des, όπως έλεγαν οι έμποροι της εποχής της Αναγέννησης. Είναι ενδεικτικό, εξάλλου, ότι τα πρώτα μέτρα που έλαβε ο ίδιος είναι η επιβολή δασμών με εκβιαστικές οικονομικές απαιτήσεις και με έντονα εθνοκεντρικό ή μάλλον κρατο-κεντρικό χαρακτήρα.
Πρόκειται για μέτρα διεθνούς οικονομικής πολιτικής, προστατευτικά της οικονομίας των ΗΠΑ, που αποβλέπουν να καταστήσουν τις USA Great Again. Μέτρα που αντιφάσκουν όμως και αντιστρατεύονται, πρώτον, τους όρους του ελεύθερου διεθνούς εμπορίου, δεύτερον, τον ελεύθερο, ανταγωνιστικό, χαρακτήρα της παγκόσμιας οικονομίας της αγοράς και, τρίτον, ανακόπτουν, βίαια και ξαφνικά, την ιστορική πορεία της δημιουργίας μορφών παγκόσμιας διακυβέρνησης, όσο αβέβαιη και θολή και αν είναι αυτή.
Ανακόπτεται έτσι μια πορεία που περνούσε και περνά μέσα από διεθνείς ή διεθνικές, πολυμερείς, κρατικές συμφωνίες, όπως εκείνες του Παγκόσμιου Οργανισμού του Εμπορίου, της Υγείας ή της Εργασίας, όπως η διεθνής συμφωνία για την κλιματική αλλαγή, για την Παγκόσμια Τράπεζα ή το ΔΝΤ ή ακόμη για το ΝΑΤΟ κ.ά.
Ολα αυτά τίθενται τώρα υπό διακινδύνευση. Η κρατική κυριαρχία βλέπουμε να επανακάμπτει, αναγεννημένη, κραδαίνοντας τη ρομφαία του πολέμου και της ακατάβλητης ισχύος μεταξύ κρατών και αγορών.
Παρατηρούμε εμβρόντητοι ένα πανίσχυρο φιλελεύθερο κράτος, τις ΗΠΑ, που στηρίζεται στη διάκριση των εξουσιών, να απαρνείται στην πράξη τις φιλελεύθερες και δημοκρατικές αξίες που το γέννησαν και το στηρίζουν.
Το κράτος από τη μεριά του, ως θεσμός, είναι και αυτό παρόν, παρά την αποψίλωση των εξουσιών του με την παγκοσμιοποίηση, θύμα και συντελεστής, ταυτόχρονα, της ίδιας της παγκοσμιοποίησης και της παγκόσμιας διακυβέρνησης. Το πλέον όμως εντυπωσιακό και τρομακτικό μαζί στην παρούσα ιστορική συγκυρία είναι ότι γινόμαστε μάρτυρες ενός διαβολικού και απίστευτου σφιχταγκαλιάσματος, του αρχηγού ενός παντοδύναμου φιλελεύθερου κράτους, του Τραμπ, με τον δισεκατομμυριούχο Μασκ. Ιδιοκτήτη ηλεκτρικών αυτοκινήτων, δορυφορικών σταθμών, που αποθηκεύουν και ελέγχουν πληροφορίες σε καιρούς πολέμου ή και ειρήνης, όπως είναι τα περίφημα ψηφιακά StarLink, ιδιοκτησίας του ίδιου, που στηρίζουν την Ουκρανία στον πόλεμο με τη Ρωσία. Είναι ακόμη κτήτορας της πιο εξελιγμένης τεχνητής νοημοσύνης στον κόσμο.
Παρατηρούμε έτσι, εμβρόντητοι, ένα πανίσχυρο φιλελεύθερο κράτος, τις ΗΠΑ, πρότυπο στο είδος του, που θεμελιώνεται στη διάκριση της πολιτικής και κρατικής εξουσίας από την οικονομία και την κοινωνία, από τη civil society, και στηρίζεται στη διάκριση των εξουσιών, να απαρνείται στην πράξη τις φιλελεύθερες και δημοκρατικές αξίες που το γέννησαν και το στηρίζουν.
Ο Μασκ, από φανατικός οπαδός του Τραμπ και μέγας χρηματοδότης της προεκλογικής του εκστρατείας, γίνεται, ως φίλος και έμπιστος του αρχηγού του κράτους, φορέας δυσθεώρητης πολιτικής δύναμης και εξουσίας. Αναλαμβάνει άτυπα κυβερνητικά καθήκοντα και διευθύνει αυταρχικά τη δημόσια διοίκηση, απολύοντας χιλιάδες δημοσίους υπαλλήλους, με το επιχείρημα ότι είναι περιττοί, αφού, όπως ισχυρίζεται, η δημόσια διοίκηση αποφασίζει πλέον και δρα μέσω της τεχνητής νοημοσύνης. Μια τεχνολογία που πούλησε, κατά σύμπτωση, ο ίδιος στο κράτος για μερικά δισεκατομμύρια δολάρια.
Οι δισεκατομμυριούχοι ολιγάρχες της σύγχρονης τεχνολογίας, των μέσων μαζικής ενημέρωσης και κοινωνικής δικτύωσης, διαθέτουν μεγαλύτερη δύναμη εξουσίας και επιρροής στην κοινή γνώμη της χώρας τους και του κόσμου από τον αρχηγό ενός κράτους. Μπορούν να ανεβάζουν και να κατεβάζουν κυβερνήσεις δημοκρατικά νομιμοποιημένες.
Αν εγκαταλείψουμε τώρα το παράδειγμα των ΗΠΑ και έρθουμε στα καυτά παραδείγματα του φονικού πολέμου Ρωσίας και Ουκρανίας και των τρομακτικών πολεμικών επιχειρήσεων του Ισραήλ, θα διαπιστώσουμε, εκ πρώτης όψεως, μια αντίθετη ροπή: η κρατική κυριαρχία, εδώ, καλά κρατεί, πανίσχυρη όσο ποτέ. Εξοπλισμένη με όπλα της πιο εξελιγμένης τεχνολογίας, «δανεικά», όμως, από ιδιωτικές εταιρείες ή από κράτη, όπως drones και άλλα κατασκοπευτικής-τρομοκρατικής μορφής, δείχνει στον κόσμο ολόκληρο τα ψηφιακά δόντια της ανελέητης εξουσίας της. Μόνο που δεν είναι, ούτε αυτή, τόσο ανεξάρτητη και αυτεξούσια όσο φαίνεται.
Διότι είναι, τελικά, δέσμια, κυριολεκτικά αιχμάλωτη, της ανθρωπομορφικής κυριαρχίας της τεχνητής νοημοσύνης. Διότι αποδέχεται και υποτάσσεται στην αυτόνομη, τεχνοκρατική λογική της, που είναι η στυγνή λογική των αλγορίθμων. Ο λόγος και ο νόμος της κρατικής κυριαρχίας βρίσκεται, εδώ, εγκλωβισμένος στην ψηφιακή επικράτεια των αλγορίθμων.
Μια πονηριά της Ιστορίας, που άλλα δείχνει και άλλα επωάζει; Ιδωμεν.
*Ο κ. Αντώνης Μανιτάκης είναι ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ. Επικεφαλής της επιστημονικής επιτροπής της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Λευκωσίας. Συγγραφέας του βιβλίου «Η κυριαρχία στο θολό τοπίο της παγκόσμιας διακυβέρνησης», εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
