Η ιδέα της ακμής και της παρακμής της Δύσης δεν είναι καινούργια. Σε ένα από τα πλέον αμφιλεγόμενα κείμενα του 20ού αιώνα που κυκλοφόρησε μετά το σφαγείο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Γερμανός διανοητής Οσβαλντ Σπένγκλερ έκανε λόγο για την παρακμή της Δύσεως, σε μια λογική σχεδόν βιολογικής κυκλικότητας. Παρά το γεγονός πως στο εν λόγω ογκώδες έργο ο Σπένγκλερ υπέπιπτε σε υπερβολές με σαφές ιδεολογικό υπόστρωμα, καταφέρθηκε με τόλμη ενάντια στην ψευδεπίγραφη λογική της γραμμικής, αέναης προόδου της ανθρωπότητας, που τόσο είχε συνεπάρει τη δυτική διανόηση από τον Διαφωτισμό και έπειτα. What goes up, must come down, σε σύγχρονη, αγγλοσαξονική απόδοση. Και δεν είναι λίγοι αυτοί που σήμερα κάνουν λόγο για την παρακμή της αμερικανικής αυτοκρατορίας, σύμφωνα με τον τίτλο της ομώνυμης ταινίας του Γαλλοκαναδού Ντενί Αρκάν.
Η έντονη αντίφαση μιας δυτικής έμφασης στην επιστημονική και τεχνολογική πρόοδο από τη μία και στην ταυτόχρονη δυνατότητα εφαρμογής αυτών των εργαλείων με καταστροφικά αποτελέσματα για την ανθρωπότητα συντάραξε τους πάντες στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η βιομηχανική λογική θανάτου των γερμανικών λάγκερ και οι αμερικανικές ατομικές βόμβες που κατέκαψαν τη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι κατέστησαν σαφές πως οι μεγάλες κατακτήσεις της Βιομηχανικής Επανάστασης, που είχαν αλλάξει και εν πολλοίς βελτιώσει τη ζωή των Δυτικών, μπορούσαν ταυτόχρονα να εξολοθρεύσουν την ανθρωπότητα εάν μεταφράζονταν σε μηχανές εξόντωσης. Στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου η Δύση θα επανεπινοούσε τον εαυτό της ως υπέρμαχος της δημοκρατίας απέναντι στον κομμουνιστικό κίνδυνο, ενώ Ευρώπη και Αμερική θα συνδέονταν όχι μόνο μέσα από την κοινή στρατιωτική τους εμπειρία, αλλά και μέσα από το Σχέδιο Μάρσαλ και το στρατιωτικό αδερφάκι του, το ΝΑΤΟ. Η αμερικανική πολιτισμική ηγεμονία πάνω στη Γηραιά Ηπειρο θα εκφραζόταν μέσα από αυτό που εύστοχα ονομάστηκε «Coca-Colonization» της Ευρώπης, κοινώς μέσω της μαζικής κατανάλωσης αμερι-κανικών προϊόντων.
Η συμμετοχή της Αμερικής σε δύο Παγκοσμίους Πολέμους, λοιπόν, η ανάδειξή της σε παγκόσμια, ιμπεριαλιστική δύναμη, το οριστικό σπάσιμο του απομονωτισμού της και η ηγεμονική παρουσία της στο ευρωπαϊκό γίγνεσθαι επέφεραν μια φαινομενικά μόνιμη αλλαγή παραδείγματος. Η όλο και πιο εξασθενημένη ισχύς της Γηραιάς Ηπείρου, κυρίως λόγω της σταδιακής απώλειας εδαφών των μεγάλων αποικιακών δυνάμεων, κατέστησε ντε φάκτο την Αμερική κυρίαρχο του παιχνιδιού – με νεοαποικιακές, θα έλεγαν οι σκεπτικιστές, βλέψεις και αντιλήψεις. Και παρά τα λάθη και τις εκάστοτε ήττες τους, όπως στον πόλεμο του Βιετνάμ, οι ΗΠΑ θα έβγαιναν παντοδύναμες και νικηφόρες από τον Ψυχρό Πόλεμο. Κάποιοι τότε είπαν πως ο 20ός αιώνα ήταν ο κατεξοχήν «Αμερικανικός αιώνας».
Αυτό θα καθόριζε και το τι σήμαινε «δυτικός»: η παραδοχή πως η συγκολλητική ουσία μεταξύ Ευρώπης και Αμερικής, της «Δύσης» εν γένει, ήταν οι κοινές τους αξίες, κοινώς η υπεράσπιση της φιλελεύθερης δημοκρατίας, όσο και αν αυτή συχνά έμπαζε νερά, απέναντι στους κατά καιρούς εχθρούς της και τους ενίοτε άξονες του κακού. Και ακόμη και η ευρωπαϊκή ενοποίηση στηρίχθηκε και σίγουρα δεν υπονομεύθηκε από τον αμερικανικό παράγοντα, στον βωμό της αναγκαιότητας μιας ανοιχτής αγοράς.
Οταν η ελευθερία του Τύπου και το κράτος δικαίου καταστρατηγούνται στις ίδιες τις ΗΠΑ, τα πράγματα είναι οριακά.
Από τη μια στιγμή στην άλλη η Ευρώπη καλείται να απογαλακτιστεί από τον Αμερικανό κηδεμόνα της, που δεν ομνύει πια στον βωμό της Δύσεως. Γιατί αν στον Ψυχρό Πόλεμο οι ΗΠΑ παρενέβησαν ενίοτε ανοιχτά στις εσωτερικές υποθέσεις κυρίαρχων ευρωπαϊκών κρατών για να αποφευχθεί η νίκη των κομμουνιστών σε εμφυλίους ή εκλογές, ή στηρίζοντας πραξικοπήματα και χούντες, σήμερα παρεμβαίνουν στηρίζοντας ανοιχτά την Ακροδεξιά. Στην περίφημη πλέον ομιλία του στη Διάσκεψη Ασφαλείας του Μονάχου ο αντιπρόεδρος Τζέι Ντι Βανς δήλωσε ότι «αυτό που με ανησυχεί είναι η απειλή από το εσωτερικό, η υποχώρηση της Ευρώπης από μερικές από τις πιο θεμελιώδεις αξίες της, αξίες που μοιράζεται με τις Ηνωμένες Πολιτείες». Για ποιες κοινές δυτικές αξίες μιλάμε όταν ανασύρονται μόνο για να ψεχθεί η Ευρώπη ως υπερβολικά woke; Ξάφνου, και ειδικά μετά την Ουκρανία, η υποτιθέμενη σύμπλευση (οικονομική, πολιτισμική, στρατιωτική, ψυχική) ανάμεσα σε Ευρώπη και Αμερική μοιάζει πιο μακρινή από ποτέ.
Οι ΗΠΑ του Τραμπ και του Μασκ αποφάσισαν να εγκαταλείψουν τον παγκόσμιο ρόλο που ανέλαβαν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και έπειτα. Δεν είναι βέβαια η πρώτη φορά στην Ιστορία που λαμβάνουν ξαφνικές και επίπονες αποφάσεις για τους υπολοίπους. Τη δεκαετία του ’20, αμέσως μετα τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ένα κύμα απομονωτισμού και το κλείσιμο της στρόφιγγας στους ξένους μετανάστες –σε μια κατεξοχήν χώρα υποδοχής μεταναστών– στον βωμό του σλόγκαν «America First» θα άλλαζαν άρδην τη χώρα, έως την έλευση του Φραγκλίνου Ρούζβελτ. Στα μέσα της δεκαετίας του ’70 οι Αμερικανοί θα εγκατέλειπαν επίσης με πάταγο το σύστημα ισοτιμιών του Breton Woods, που ίσχυε από τα μέσα του ’40, συνταράσσοντας συθέμελα την παγκόσμια οικονομία, που ήδη αναταρασσόταν από την πετρελαϊκή κρίση. Ομως τώρα η αλλαγή πλεύσης είναι ακόμη πιο καίρια: για πρώτη φορά η υπεράσπιση του αυταρχισμού γίνεται δόγμα, εντός και εκτός της χώρας. Δεν είναι μια κρυφή, σκοτεινή, βρώμικη ιστορία που φέρουν εις πέρας οι αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες και οι καπάτσοι πράκτορές τους σε κάποια χώρα του παγκόσμιου Νότου, όπως στα ’60s.
Κινδυνεύει, λοιπόν, η Δύση από την τωρινή ρήξη μεταξύ ΗΠΑ και Ευρώπης; Η απάντηση είναι πως ναι. Γιατί όταν η ελευθερία του Τύπου και το κράτος δικαίου καταστρατηγούνται στις ίδιες τις ΗΠΑ, τα πράγματα είναι οριακά. Επαφίεται στην Ευρώπη να σώσει την τιμή της Δύσης – αλλά και της ίδιας της δημοκρατίας. Θα τα καταφέρει;
*Ο κ. Κωστής Κορνέτης είναι επίκουρος καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας στο Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης, σύμβουλος της ισπανικής κυβέρνησης σε θέματα ιστορικής μνήμης.
