Είναι πρόωρο να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι παρακολουθούμε το τέλος της ∆ύσης. Οι έννοιες Δύση και Ευρώπη συμβάδισαν επί αιώνες και έγιναν μετωνυμία ή μία της άλλης. Eχουν εξάλλου ένα κοινό πολιτισμικό βάθος. Στις ΗΠΑ η έννοια του δυτικού πολιτισμού έγινε κορμός της εκπαίδευσης και κοινός τόπος στον δημόσιο λόγο από τον 19ο αιώνα. Hταν μια επιτομή του ευρωπαϊκού πολιτισμού στον οποίο η φιλελεύθερη βορειοαμερικανική δημοκρατία θεωρούνταν επιστέγασμά του. Η διδασκαλία του δυτικού πολιτισμού («Western Civ») αναπτύχθηκε και έγινε υποχρεωτική από το 1919 για τα αμερικανικά πανεπιστήμια και τα κολέγια, οποιασδήποτε κατεύθυνσης, έως τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Hταν αγωγή του πολίτη. Οι Αμερικανοί πολίτες του 20ού αιώνα έμαθαν να βλέπουν τον κόσμο μέσα από αυτό το πρίσμα: ολόκληρη η ιστορία ως το ξεδίπλωμα και την πρόοδο της ελευθερίας. Η έννοια της Δύσης, όχι ως γεωγραφικού, αλλά ως γεωπολιτικού, πολιτισμικού και φιλοσοφικού τόπου, διαπέρασε την αμερικανική εξωτερική πολιτική μετά και τους δύο παγκοσμίους πολέμους. Δέχθηκε κριτική η έννοια αυτή από τα ριζοσπαστικά κινήματα από τη δεκαετία του 1960, αλλά ο σημερινός αμερικανικός συντηρητισμός βασίζεται πάνω της.
Στη σύγχρονη εποχή, το πρώτο ρήγμα ανάμεσα στην (ατλαντική) Δύση και στη (δυτική) Ευρώπη προκλήθηκε από τους πολέμους στον Περσικό Κόλπο. Η αμερικανική (και βρετανική) επίθεση στο Ιράκ συνάντησε την επιφύλαξη των δυτικοευρωπαϊκών κυβερνήσεων και την αντίθεση της κοινής γνώμης, η οποία εκφράστηκε με τις μεγαλύτερες λαϊκές κινητοποιήσεις από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Συνάντησε όμως την αθρόα υποστήριξη των ανατολικοευρωπαϊκών χωρών, τότε σε διαδικασία ένταξης στο ΝΑΤΟ, γεγονός που έδωσε την ευκαιρία στον Αμερικανό υπουργό Αμυνας Ντόναλντ Ράμσφελντ να μιλήσει για «Παλιά» και «Νέα» Ευρώπη. Η διάκριση αυτή, αλλά και το ίδιο το γεγονός της διαφοροποίησης των Δυτικοευρωπαίων απέναντι στη διεθνή πολιτική των Αμερικανών προκάλεσε τότε μια ζωηρή συζήτηση επαναπροσδιορισμού της Δύσης σε Ευρώπη και ΗΠΑ. Στην Ευρώπη, δύο κορυφαίοι διανοούμενοι, ο Γερμανός Γιούργκεν Χάμπερμας και ο Γάλλος Ζακ Ντεριντά, δημοσίευσαν ένα κοινό άρθρο με τίτλο «15 Φεβρουαρίου 2003, ή Τι συνδέει τους Ευρωπαίους;». Ηταν μια έκκληση για κοινή εξωτερική πολιτική αρχίζοντας από τον πυρήνα της Ευρώπης. Βεβαίως τα συστατικά της ευρωπαϊκής ταυτότητας έχουν διαδοθεί στον κόσμο και συνιστούν τον δυτικό πολιτισμό, γράφουν οι δύο κορυφαίοι Ευρωπαίοι διανοούμενοι, αλλά εντούτοις υπάρχει κάτι το ιδιαίτερο το οποίο συνιστά την ευρωπαϊκή ιδιαιτερότητα. Αυτό είναι η αναγνώριση της διαφορετικότητας και η ενότητα των διαφοροποιήσεων, ο έλλογος, φιλελεύθερος και αναστοχαστικός χαρακτήρας της ευρωπαϊκής ταυτότητας.
Ο νέος Ψυχρός Πόλεμος έγινε η νέα ταυτότητα της Ευρώπης, περιθωριοποιώντας την αντιφασιστική ευαισθησία και τις κληρονομιές που είχαν κωδικοποιήσει οι Χάμπερμας και Ντεριντά.
Η αμερικανική απάντηση δεν άργησε να έρθει. Ο νεοσυντηρητικός ιστορικός Ρόμπερτ Κέιγκαν έγραψε «οι Αμερικανοί κατάγονται από τον Αρη, ενώ οι Ευρωπαίοι από την Αφροδίτη» (Sunday Times 2.2.2003), που μπορεί να διαβαστεί ως ότι οι πρώτοι είναι ανδροπρεπείς, ενώ οι δεύτεροι θηλυπρεπείς. Η διαφοροποίηση της Ευρώπης από την Αμερική, εξηγούσε, συνίστατο στο γεγονός ότι οι Ευρωπαίοι, εξαιτίας της αδυναμίας που τους προκάλεσαν δύο παγκόσμιοι πόλεμοι και η κατάρρευση των αποικιακών αυτοκρατοριών, ζουν σε ένα είδος μετα-ιστορικής Καντιανής «Διαρκούς Ειρήνης» όπου τα προβλήματα λύνονται με διευθετήσεις και συμφωνίες, ενώ η Αμερική είναι υποχρεωμένη να εποπτεύει την παγκόσμια τάξη, αναγκασμένη να χρησιμοποιεί βία εναντίον όσων την απειλούν. Παρόμοιες απόψεις οι οποίες υποστήριζαν έναν «φιλελεύθερο επεμβατισμό» κυκλοφορούσαν ευρύτερα στις αρχές του αιώνα.
Eίκοσι χρόνια μετά τον πόλεμο στο Ιράκ, με τον πόλεμο στην Ουκρανία του 2022, η Ευρώπη μπήκε στον αστερισμό του Αρη. Ακόμη και η Αγκελα Μέρκελ θα κατηγορούνταν ως η τελευταία καντιανή ουτοπίστρια. Ο νέος ψυχρός πόλεμος έδωσε νέα (και επιθετική) ζωή στην έννοια του δυτικού πολιτισμού και του ελεύθερου κόσμου και έγινε η νέα ταυτότητα της Ευρώπης, περιθωριοποιώντας την αντιφασιστική ευαισθησία και τις κληρονομιές που είχαν κωδικοποιήσει οι Χάμπερμας και Ντεριντά. Η Ευρώπη με τον πόλεμο στην Ουκρανία και την ανοχή της στη Γάζα, προσχώρησε σε μια αντίληψη για τη Δύση που καλλιεργούνταν από τους νεοσυντηρητικούς στην Αμερική. Γι’ αυτό και αιφνιδιάζεται τώρα από την πολιτική του Τραμπ. Ωστόσο Ευρωπαίοι και Αμερικανοί δεν κατάγονται από διαφορετικούς πλανήτες. Ο επιστημονικός, διανοητικός και καλλιτεχνικός κόσμος της Αμερικής, παρά τον Τραμπ, συνομιλεί με τον κόσμο της Ευρώπης παρά την ευρωπαϊκή Ακροδεξιά. Είναι ένας κόσμος που προτιμά να ζει στον αστερισμό της Αφροδίτης παρά του Αρη. Και στην Ευρώπη και στην Αμερική υπάρχει ένα πολιτισμικό βάθος, δεσμοί και κοινότητες που οι πολιτικές αποφάσεις δεν μπορούν να αναιρέσουν. Οπως δεν μπορεί να αναιρεθεί η παγκοσμιοποίηση παρά τα ρήγματα που υφίσταται.
*Ο κ. Αντώνης Λιάκος είναι ομότιμος καθηγητής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
