Ο κόσμος δεν αλλάζει με πορείες. Ετσι δεν είναι; Οι μεγάλες κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές στην εποχή μας γίνονται θεσμικά, με αποφάσεις και τομές στο πολιτικό επίπεδο. Αλλά έρευνες και μελέτες λένε το εξής: οι πορείες βοηθάνε. Η δύναμη των λαών είναι κολοσσιαία. Ακόμα και οι πιο στυγνές χούντες στον κόσμο μας, άλλωστε, βασίζονται στην ανοχή και την απάθεια του λαού. Όταν ο κόσμος ξυπνάει, σχεδόν πάντα, αργά ή γρήγορα, πέφτουν.
Η Ερικα Τσένογουεθ, μια πολιτική επιστήμονας από το Χάρβαρντ, μαζί με τη Μαρία Στεφάν, μια ερευνήτρια στο International Center on Nonviolent Conflict, έχουν διατυπώσει τη θεωρία πως, όταν το 3,5% ενός πληθυσμού συμμετέχει σε διαδηλώσεις και άλλες συστηματικές μη-βίαιες δράσεις, τότε πάντα επιτυγχάνουν τους στόχους τους. Οι ερευνήτριες μελέτησαν 323 κοινωνικά και πολιτικά κινήματα ανά τον κόσμο, που έδρασαν από το 1900 μέχρι το 2006. Κατέγραψαν το περιεχόμενό τους, τον τρόπο δράσης τους και το τελικό αποτέλεσμα της προσπάθειάς τους. Διαπίστωσαν πως τα κινήματα που χρησιμοποιούσαν βία (με τη δράση ενόπλων ομάδων, ή με κανονικές ένοπλες επαναστάσεις), κατάφερναν να επιτύχουν τους στόχους τους στο 26% των περιπτώσεων. Αντίθετα, τα κινήματα αντίδρασης που χρησιμοποιούσαν αποκλειστικά μη-βίαια μέσα, όπως διαδηλώσεις, απεργίες, καθιστικές διαμαρτυρίες ή καταλήψεις, κατόρθωναν να πετύχουν τους στόχους τους στο 53% των περιπτώσεων. Και ποιο ήταν το κλειδί της επιτυχίας τους; Η μαζικότητα. Οι ερευνήτριες διαπίστωσαν ότι σε όλες τις περιπτώσεις που οι διαδηλώσεις και οι διαμαρτυρίες ήταν ειρηνικές μεν, αλλά πολύ μαζικές, όταν δηλαδή κέντρα πόλεων πλημμύριζαν από δεκάδες ή εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους επαναλαμβανόμενα και ειρηνικά, τότε καθεστώτα δεν γινόταν να μην πέσουν. Υπολόγισαν και το όριο: όταν συμμετέχει σε δυναμικές κινητοποιήσεις το 3,5% του πληθυσμού και πάνω, δεν υπάρχει περίπτωση το κίνημα να αποτύχει.
Βεβαίως, οι ερευνήτριες έδωσαν έμφαση σε κινήματα που είχαν ως στόχο την ανατροπή ενός καθεστώτος κατά κανόνα απολυταρχικού και ανελεύθερου. Η Βελούδινη Επανάσταση στην Τσεχοσλοβακία το 1989, για παράδειγμα, κατέβασε μισό εκατομμύριο ανθρώπους στο δρόμο, ζητώντας την πτώση του κομμουνιστικού καθεστώτος. Το κίνημα κατά του καθεστώτος Μάρκος στις Φιλιππίνες έβγαλε δύο εκατομμύρια κόσμο στους δρόμους. Παρ’ όλα αυτά, ο “κανόνας του 3,5%” έχει εμπνεύσει κάθε είδους κινήματα ανά τον κόσμο, ακόμα και κάποια που δεν αγωνίζονται για την ανατροπή κάποιας χούντας, αλλά για ανθρώπινα δικαιώματα ή για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής.
Η δικιά μας χώρα δεν είναι χούντα. Δεν είναι καν ανελεύθερη. Σύμφωνα με το Democracy Index του Economist Intelligence Unit για το 2024, που δημοσιεύτηκε αυτή την εβδομάδα, η Ελλάδα είναι μια από τις μόλις 25 “πλήρεις δημοκρατίες” το κόσμου μας. Τελευταία στην βαθμολογία μεταξύ αυτών, μεν, αλλά μέσα στη δημοκρατική ελίτ. Μερικές από τις χώρες που κατατάσσονται στην αμέσως αποκάτω κατηγορία, των “προβληματικών” δημοκρατιών, είναι η Γαλλία, το Βέλγιο, η Κροατία, η Πολωνία, η Ιταλία, η Σιγκαπούρη, η Νότια Κορέα και, φυσικά, οι ΗΠΑ. Ασφαλώς χωράει πολλή κουβέντα αυτή η κατάταξη, και οπωσδήποτε και η δική μας δημοκρατία έχει πολλά και σοβαρά προβλήματα, και είναι και εξαιρετικά ευάλωτη, όπως οι περισσότερες άλλες. Αλλά δεν είμαστε ούτε Τσεχοσλοβακία, ούτε Φιλιππίνες. Ούτε Ελλάδα του 1968. Η δικιά μας κυβέρνηση είναι εκλεγμένη σε ελεύθερες και δίκαιες εκλογές μόλις 20 μήνες πριν και, αν πέσει, θεωρούμε δεδομένο ότι θα αντικατασταθεί από μια άλλη που θα εκλεγεί πάλι με ελεύθερες και δίκαιες εκλογές.
Οπότε τι συμπέρασμα μπορεί να βγάλει κανείς για τις χτεσινές εντυπωσιακές, μαζικές διαδηλώσεις σε σχεδόν όλες τις πόλεις της Ελλάδας και σε δεκάδες μέρη ανά τον κόσμο; Πρώτον, ότι εδώ υπάρχει μια μεγάλη ευκαιρία και, δεύτερον, ότι εδώ υπάρχει και ένα ενδιαφέρον και αισιόδοξο μήνυμα.
Στην περίπτωση της Ελλάδας, το “3,5%” είναι 360.000 άνθρωποι. Την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές, οι συγκεντρώσεις είναι ακόμα σε εξέλιξη, και δεν έχω δει νούμερα και εκτιμήσεις, αλλά κάποιος θα μπορούσε να υποθέσει ότι εχτές έγινε μια διαμαρτυρία με μαζικότητα που πλησιάζει ή και ξεπερνά αυτό το όριο. Σημαίνει αυτό ότι μπορεί, πραγματικά, αυτό το πλήθος και η λαϊκή οργή που αποτυπώνει (γιατί, σε όλες τις περιπτώσεις, η μαζική συμμετοχή σε κινητοποιήσεις εκφράζει και τη βούληση ακόμα μεγαλύτερων πλειοψηφιών που δεν κατεβαίνουν στο δρόμο) να κερδίσει; Αν θεωρήσουμε ότι ο κανόνας του 3,5% ισχύει, ναι. Οπότε εδώ υπάρχει μια μεγάλη ευκαιρία. Μια κρίσιμη μάζα είναι στο δρόμο, έτοιμη για αγώνα, με μια σημαντική αφορμή. Θα πει κανείς, όμως: ποιος είναι ο στόχος. Να πέσει η κυβέρνηση και να γίνουν εκλογές; Να φτιαχτεί το σιδηροδρομικό δίκτυο και οι υποδομές μεταφορών στη χώρα; Να μεταρρυθμιστεί η ελληνική δικαιοσύνη; Να δοθούν απαντήσεις και να μπουν στη φυλακή όλες και όλοι οι συνένοχοι του συγκεκριμένου δυστυχήματος; Αν και το συναίσθημα ήταν κοινό, οι προτεραιότητες και τα αιτήματα του χτεσινού πλήθους ήταν πολλαπλά και ακόμα και αντικρουόμενα. Κάποιοι θα πουν ότι μέσα από το κίνημα της 28ης Φεβρουαρίου θα πρέπει να διαμορφωθεί μια πρόταση, ένα κεντρικό αίτημα που να ενώνει. Εγώ νομίζω ότι αυτό είναι δύσκολο, και ότι δεν χρειάζεται. Δεν είναι ο ρόλος του λαού να περιγράψουμε με λεπτομέρειες το πώς πρέπει να φτιαχτεί το κράτος. Η παλλαϊκή έκφραση της δυσαρέσκειας για την τροπή των πραγμάτων πρέπει να είναι αρκετή πίεση γι’ αυτούς που (εμείς έχουμε διορίσει ώστε να) είναι η δουλειά τους. Αρκεί η πίεση να συνεχιστεί, εξίσου καθολική. Και πράγματα, με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο, από αυτή ή μια επόμενη κυβέρνηση, θα αλλάξουν.
Για το δεύτερο και το πιο αισιόδοξο μήνυμα, σας καλώ να κάνετε ένα βήμα πίσω και να δείτε την κατάσταση με νηφαλιότητα και προοπτική, μέσα στο διεθνές περιβάλλον. Εδώ ο κόσμος χάνεται. Δημοκρατίες ώριμες, με ιστορία αιώνων βουλιάζουν υπό την πίεση ακροδεξιών, διεφθαρμένων ολιγαρχών, μιας καθολικής μιζέριας και μιας τοξικής πόλωσης, πυροδοτημένης από τα social media και τη διαχρονική ανεπάρκεια των εκπαιδευτικών συστημάτων. Κι εμείς; Εμείς σε αυτό τον κόσμο εμφανιζόμαστε ως μια “πλήρης δημοκρατία”, με τα υστερικά αντιδημοκρατικά άκρα διασπασμένα και ανερμάτιστα, και πλέον και με τον κόσμο σε μια αναπάντεχη εγρήγορση, με απαιτήσεις, με αγωνιστική ρώμη, χωρίς υστερίες, στους δρόμους. Την ώρα που άλλοι λαοί κοιμούνται.
Σκεφτείτε το εξής, ως αντιπαραβολή: την ώρα που εμείς κατεβαίνουμε στους δρόμους ζητώντας καλύτερο κράτος, υπάρχει μια άλλη, πολύ μεγαλύτερη χώρα που βουλιάζει στον απολυταρχισμό. Live, σε κοινή θέα, μπροστά στα μάτια όλου του πλανήτη. Μια δημοκρατία με ιστορία δυόμισι αιώνων, όπου διαμορφώνεται απότομα ένα ανελεύθερο καθεστώς, όπου ανεξέλεγκτοι ακραίοι ξεχαρβαλώνουν όλους τους δημοκρατικούς θεσμούς, έναν έναν, μεθοδικά και ανελέητα. Σύμφωνα με τον κανόνα του “3,5%”, για να πέσει το νέο αμερικανικό καθεστώς, θα πρέπει να βγουν στο δρόμο 12 εκατομμύρια άνθρωποι. 12 εκατομμύρια περισσότεροι από όσοι έχουν κατέβει ήδη.
