Οταν ο Αϊζάια Μπερλίν, ο σπουδαίος διανοούμενος του 20ού αιώνα, έφυγε από τη Σοβιετική Ρωσία και έφθασε στο Λονδίνο το 1921, ήταν μόλις 11 ετών. Είχε καταφέρει να ξεφύγει από την καταπίεση των μπολσεβίκων και τον αυξανόμενο αντισημιτισμό. Παρ’ όλα αυτά, πέρασε το υπόλοιπο της ζωής του σκεπτόμενος το τραύμα που υπέστη όταν είδε, σε ηλικία 7 ετών, τη βάναυση βία της Οκτωβριανής Επανάστασης. Αυτό που τον δίδαξε η εμπειρία αυτή ήταν το εξής: η ιδέα της ελευθερίας μπορεί να διαστρεβλωθεί για να υπηρετήσει, όχι την ελευθερία, αλλά την άρνησή της. Για τον Μπερλίν, τα ολοκληρωτικά κινήματα εκμεταλλεύθηκαν την ανάγκη των ανθρώπων για αυτοπραγμάτωση με το να τους υποσχεθούν ότι θα τους απελευθερώσουν από τη σύγχυσή τους και θα υπηρετήσουν τον «αληθινό», ανώτερο, εαυτό τους. Ο ολοκληρωτισμός πέτυχε ακριβώς επειδή κατάφερε να παρουσιάσει παραβιάσεις της ατομικής ελευθερίας ως δικαιολογημένες στο όνομα της ίδιας της ελευθερίας. Η ελευθερία να μη σε βασανίσουν ή να μη σε δολοφονήσουν –αυτό που ο Μπερλίν αποκάλεσε «αρνητική ελευθερία»– θυσιάστηκε για την ελευθερία να ζεις σε μια κομμουνιστική ή εθνικιστική ουτοπία – αυτό που αποκάλεσε «θετική ελευθερία». Το μάθημα ήταν ξεκάθαρο: Οι εχθροί του φιλελευθερισμού είναι λύκοι που έρχονται μεταμφιεσμένοι ως πρόβατα.
Η προειδοποίηση του Μπερλίν έγινε μέρος της κοινής μας ευρωπαϊκής παράδοσης. Οταν εκφώνησε τη διάσημη διάλεξή του για την ελευθερία το 1953, τα ευρωπαϊκά έθνη συγκεντρώνονταν για να ιδρύσουν υπερεθνικούς θεσμούς και να συντάξουν συνθήκες για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Οι συντάκτες ήταν πολύ προσεκτικοί ώστε να διακρίνουν τις ατομικές ελευθερίες από τις ιδέες που μπορεί να χρησιμοποιηθούν για να τις περιορίσουν. Θέσπισαν την ελευθερία από τα βασανιστήρια ως απόλυτο δικαίωμα και διαχώρισαν την ελευθερία της έκφρασης από τις τυπικές απειλές της: την ασφάλεια ή την προστασία της ηθικής.
Η προειδοποίηση του Μπερλίν μού ήρθε στο μυαλό όταν διάβασα την άστοχη προσπάθεια του αντιπροέδρου της Αμερικής, Τζέι Ντι Βανς, να κάνει πολιτικές συστάσεις στους Ευρωπαίους. Ο Βανς ισχυρίστηκε ότι η μετανάστευση στην Ευρώπη είναι «εκτός ελέγχου» και καταστρέφει τις ζωές των Ευρωπαίων, που είναι «έξυπνοι» και «νοιάζονται για τα όνειρά τους» και τα «σπίτια τους». Πρόσθεσε ότι υπάρχει μια οπισθοδρόμηση στην προστασία της ελευθερίας του λόγου και της θρησκευτικής ελευθερίας στην Ευρώπη, αναφέροντας ως παράδειγμα τη νομοθεσία του Ηνωμένου Βασιλείου που απαγορεύει στους διαδηλωτές κατά των αμβλώσεων να παρενοχλούν τις γυναίκες που εισέρχονται σε κλινικές άμβλωσης.
Είναι σαφές, ωστόσο, σε τι αποσκοπούν αυτοί οι ισχυρισμοί: να διαφθείρουν την έννοια της ατομικής ελευθερίας. Αυτή η αντιφιλελεύθερη τακτική δυστυχώς δεν θα εξαφανιστεί ποτέ. Τη χρησιμοποιούν λαϊκιστές τόσο από τη Δεξιά όσο και από την Αριστερά. Ο πρώτος κανόνας της είναι να διαφθείρει την έννοια της θετικής ελευθερίας όπως την όρισε ο Μπερλίν, δηλαδή της ελευθερίας μας να έχουμε λόγο για το πώς μας κυβερνούν. Ετσι, μας λέει ο Βανς ότι θα είμαστε πραγματικά ελεύθεροι, και θα μπορούμε να απολαμβάνουμε τα όνειρά μας και τα σπίτια μας (τον «ανώτερο» εαυτό μας), μόνο εάν αποφασίσουμε, μέσω της ψήφου μας, να απαλλαγούμε από τους μετανάστες. Είναι η υπόσχεση μιας ουτοπίας στον βωμό της οποίας τα δικαιώματα των μεταναστών πρέπει να παραβιαστούν.
Ο δεύτερος κανόνας της αντιφιλελεύθερης τακτικής είναι η παραποίηση της έννοιας της αρνητικής ελευθερίας. Η παρενόχληση των γυναικών που επιλέγουν να κάνουν άμβλωση είναι μια ξεκάθαρη παραβίαση των ατομικών τους δικαιωμάτων που υποκινείται από κάποιες χριστιανικές πεποιθήσεις. Παρουσιάζεται όμως από τον Βανς ως θεμελιώδες δικαίωμα κάποιων να διαμαρτύρονται έξω από τις κλινικές αμβλώσεων. Και στις δύο περιπτώσεις, διαστρεβλωμένες έννοιες της ελευθερίας χρησιμοποιούνται για να δικαιολογήσουν παραβιάσεις των δικαιωμάτων των γυναικών και των μεταναστών. Αντί να επικαλεστεί τη δημόσια ασφάλεια ή ηθική, τα οποία ξέρουμε ότι υποχωρούν απέναντι στις ατομικές ελευθερίες, ο Βανς επικαλείται την έννοια της ελευθερίας.
Μέσω κοινωνικών δικτύων και χρηματοδότησης από σκοτεινές πηγές, αυτή η αντιφιλελεύθερη τακτική εξαπλώνεται παντού, με ανησυχητικά αποτελέσματα. Αποσταθεροποιεί την πολιτική και κινδυνεύει να οδηγήσει σε αναταραχές. Οφείλουμε όμως να ελπίζουμε ότι οι περισσότεροι Ευρωπαίοι πολίτες δεν θα ξεγελαστούν εύκολα από αυτήν την τακτική, διότι η ήπειρός μας έχει βιώσει ήδη τα καταστροφικά της αποτελέσματα. Οι θηριωδίες του 20ού αιώνα δεν θα είχαν συμβεί χωρίς τη διαστρέβλωση της ιδέας της ελευθερίας. Αυτή η μνήμη είναι βασικός πυρήνας της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Η καλύτερη άμυνα που έχουν οι δημοκρατίες απέναντι σε αυτήν την τακτική είναι πνευματική, όχι υλική: να καταγγέλλουμε με επιχειρήματα και νηφαλιότητα κάθε δόλια απόπειρα να παραποιηθεί η έννοια της ελευθερίας.
«Η κάθε έννοια είναι αυτή που είναι», έγραψε ο Μπερλίν στο διάσημο δοκίμιό του. «Η ελευθερία είναι ελευθερία, δεν είναι ισότητα, ή δικαιοσύνη, ή ακριβοδικία, ή πολιτισμός, ή ανθρώπινη ευτυχία ή μια καθαρή συνείδηση». Είναι μια προειδοποίηση που οι φιλελεύθερες δημοκρατίες δεν πρέπει ποτέ να ξεχάσουν.
*Ο κ. Γιώργος Λέτσας είναι καθηγητής της Νομικής Σχολής του University College London (UCL) στην έδρα της Φιλοσοφίας του Δικαίου.
