Μέσα στον ελάχιστο χρόνο που ο Ντόναλντ Τραμπ προεδρεύει των ΗΠΑ έχει αποδείξει πόσο εύθραυστη μπορεί να γίνει η παγκόσμια τάξη πραγμάτων. Μεταξύ άλλων, απειλεί να προσαρτήσει εδάφη χωρών γειτονικών προς τις ΗΠΑ και υπονομεύει διεθνείς οργανισμούς και παγκόσμιες συμφωνίες. Ο Τραμπ δεν είναι η μόνη αιτία που ο κόσμος μας έχει γίνει πιο απρόβλεπτος. Προϋπήρχαν της εκλογής Τραμπ προκλήσεις, με τη μορφή παγκόσμιων κινδύνων οι οποίοι αφορούν όλες τις χώρες ταυτόχρονα, ενώ καμιά χώρα δεν μπορεί να τους αντιμετωπίσει μόνη της.
Αφετηρία του προβληματισμού μας, δημοσιευμένου στο πρόσφατο βιβλίο μας «Global Governance and Social Democracy: Between Neo-liberal and Authoritarian Capitalism» (εκδόσεις Bloomsbury Academic, Λονδίνο, 2024), είναι ότι, αντίθετα με τις διαδεδομένες απόψεις των θεωρητικών Στρεκ, Βαλερστάιν, Μπαντίου, Χάρβεϊ κ.ά., η παγκόσμια τάξη, που στηρίζεται στο καπιταλιστικό σύστημα, δεν πρόκειται να καταρρεύσει στο ορατό μέλλον. Το σύστημα δεν έχει αντίπαλο, αλλά δεν είναι ενιαίο. Τρία μοντέλα καπιταλισμού συνυπάρχουν: Ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός, με κύριο παράδειγμα τις ΗΠΑ, ο αυταρχικός καπιταλισμός, με κύριο παράδειγμα την Κίνα, και ο ευρωπαϊκός, οιονεί σοσιαλδημοκρατικός, καπιταλισμός, με κύριο παράδειγμα την Ε.Ε. Στον πρώτο, το κράτος ήδη αποσυναρμολογείται από τον Τραμπ. Στον δεύτερο, το κράτος, ιδιαίτερα αυταρχικό στο εσωτερικό της Κίνας, έχει μετατραπεί σε διεθνή επιχειρηματία. Και στον τρίτο, τα ευρωπαϊκά κράτη, συντονισμένα στην περίοδο του κορωνοϊού και αργότερα με το Ταμείο Ανάκαμψης, αναπαράγουν την κοινωνική οικονομία της αγοράς, έναν καπιταλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο. Και οι τρεις καπιταλισμοί αντιμετωπίζουν δικά τους ιδιαίτερα προβλήματα ο καθένας, αλλά βρίσκονται επίσης αντιμέτωποι με κοινούς κινδύνους παγκόσμιας εμβέλειας.
Σήμερα η συζήτηση επικεντρώνεται σε τρέχοντες κινδύνους, όπως οι περιφερειακοί πόλεμοι με συνέπειες ευρύτερης κλίμακας (π.χ., Ουκρανία, Μέση Ανατολή), οι μετακινήσεις πληθυσμών ή η κυβερνοασφάλεια. Δεν εστιάζεται στους τρεις σημαντικότερους παγκόσμιους κινδύνους, την κλιματική κρίση, την επανεμφάνιση επιδημιών και τον πυρηνικό πόλεμο. Από τους τρέχοντες κινδύνους μπορεί να επιβιώσει μεγάλο μέρος του πληθυσμού της γης, ενώ από αυτούς τους τρεις, όχι.
Μια λύση θα ήταν ένα σύστημα μόνιμων διευθετήσεων μεταξύ των τριών μοντέλων καπιταλισμού διαμέσου των κυριότερων φορέων τους (ΗΠΑ, Κίνα, Ε.Ε.). Θα ήταν μια περιοδικά επαναλαμβανόμενη συνεννόηση των φορέων, όχι λόγω καλής πρόθεσης των ηγετών τους, αλλά εξαιτίας των συμφερόντων τους. Αλλωστε ο Τραμπ ήδη συμπεριφέρεται περισσότερο ως επιχειρηματίας παρά ως πολιτικός. Ο Σι Τζινπίνγκ ενδιαφέρεται για όποια κατάσταση παγκόσμιας σταθερότητας θα διευκόλυνε την οικονομική επέκταση της Κίνας στον πλανήτη. Και οι ηγέτες της Ε.Ε. έχουν μεγαλύτερη οικονομική παρά διπλωματική ή στρατιωτική επιρροή.
Οι τρεις καπιταλισμοί, «εκπροσωπούμενοι» από τους παραπάνω φορείς, δεν θα επιβίωναν από τη ραγδαία εκδήλωση της κλιματικής κρίσης ή πανδημιών ή πυρηνικού πολέμου, πολλώ μάλλον την εκδήλωση δύο ή και των τριών από αυτούς τους κινδύνους. Στον 20ό αιώνα, τα κράτη στην Ευρώπη χαλιναγώγησαν τον καπιταλισμό μέσω διευθετήσεων μεταξύ κράτους, κεφαλαίου και εργασίας, ακολουθώντας το σοσιαλδημοκρατικό μοντέλο.
Χρειάζεται συνεννόηση μεταξύ των τριών καπιταλισμών: των ΗΠΑ, της Κίνας και της Ευρώπης.
Στον τρέχοντα αιώνα, σε υπερεθνική κλίμακα ενώπιον υπερεθνικών κινδύνων, η μόνη διέξοδος είναι ο αυτοπεριορισμός των τριών καπιταλισμών με συνεννόηση μεταξύ τους. Οχι εις βάρος των σημερινών διεθνών οργανισμών, διαδικασιών και συμφωνιών (ΟΗΕ, G7, G20, διεθνείς συνθήκες), αλλά παράλληλα με αυτούς τους θεσμούς, οι οποίοι δεν φαίνονται ικανοί να αντιμετωπίσουν τους τρεις μεγαλύτερους κινδύνους.
Ας παραδεχτούμε ότι καμία συνεννόηση δεν είναι το πιθανότερο σενάριο. Και αν ένα σενάριο συνεννόησης ξετυλιγόταν, ο κίνδυνος γρήγορης κατάρρευσής του θα ήταν πολύ πιθανός. Ωστόσο, το εναλλακτικό σενάριο του ανεξέλεγκτου ανταγωνισμού μεταξύ ΗΠΑ, Κίνας και Ε.Ε. είναι ακόμη χειρότερο. Οι τρεις καπιταλισμοί σε έναν αγώνα χωρίς κανόνες σύντομα θα γλιστρούσαν, αμέσως με την εκδήλωση μιας κλιματικής καταστροφής ή μιας νέας πανδημίας και πάντως ενός πυρηνικού πολέμου, σε αδράνεια ή αδιαφορία συλλογικής αντιμετώπισης του κινδύνου. Και από αυτό το σημείο έως τη συνολική καταστροφή όλων η απόσταση θα ήταν μικρή.
Το επιχείρημα της από κοινού αντιμετώπισης παγκόσμιων κινδύνων είναι ορθολογικό για κάθε έναν από τους τρεις μεγάλους παίκτες (ΗΠΑ, Κίνα, Ε.Ε.), ενώ η εξειδίκευση μιας τέτοιας διευθέτησης δεν είναι καθόλου προφανής. Η οποιαδήποτε παγκόσμια διακυβέρνηση δεν θα ήταν αποτελεσματική αν καταντούσε ένα πολυπληθές, οργανωτικά βαρύ, σχήμα. Ούτε όμως θα ήταν ανεκτή ως ένας εντελώς κλειστός όμιλος τριών μελών. Η τριμερής παγκόσμια διακυβέρνηση, εστιασμένη στην αντιμετώπιση των σημαντικότερων παγκόσμιων κινδύνων, θα απαιτούσε ένα κανονιστικό πλαίσιο συμφωνημένο μεταξύ των τριών, διαφανές προς τρίτους και διαπραγματεύσιμο με τους υφιστάμενους διεθνείς θεσμούς. Οι διεθνείς θεσμοί σήμερα δεν μπορούν να επιβάλλουν αποφάσεις. Οι τρεις μέτοχοι της παγκόσμιας διακυβέρνησης θα είχαν την ουσιαστική δύναμη να το κάνουν. Αλλωστε, το πλαίσιο θα ήταν προς όφελος και των ιδίων. Το πλαίσιο θα περιλάμβανε κίνητρα προς κράτη, επιχειρήσεις και μη κυβερνητικές οργανώσεις, που θα εργάζονταν για την αντιμετώπιση των τριών κινδύνων. Θα περιελάμβανε και κυρώσεις προς όσους, με τη συμπεριφορά τους, τυχόν επέτειναν τους κινδύνους, π.χ., προς μεγάλες επιχειρήσεις που θα κατέστρεφαν ακόμη περισσότερο το φυσικό περιβάλλον ή κράτη που θα εξοπλίζονταν με περισσότερα πυρηνικά όπλα.
Η παραπάνω ιδέα ακούγεται ουτοπική και καθόλου δημοκρατική. Ωστόσο, στη νεωτερικότητα η δημοκρατία άνθησε μέσα στο κράτος-έθνος, δηλαδή εντός συνόρων, που αποτελούσαν ένα σταθερό πλαίσιο. Σήμερα, ένα παγκόσμιο σταθερό πλαίσιο, όπως, π.χ., μια τριμερής διακυβέρνηση, αποτελεί ζητούμενο, ώστε αφενός η ανθρωπότητα να επιβιώσει, αφετέρου να τεθούν μακροπρόθεσμα οι βάσεις για περισσότερο συμμετοχικά σχήματα παγκόσμιας διακυβέρνησης.
*Ο κ. Δ. Α. Σωτηρόπουλος είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο ΕΚΠΑ.
*Ο κ. Ν. Μουζέλης είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας του London School of Economics.
