Μισό λεπτό. Ακούστε με λίγο. Πριν αντιδράσετε για τον “clickbait” τίτλο, δώστε μου την ευκαιρία να σας εξηγήσω. Έστω ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση βγάζει έναν κανονισμό που λέει ότι οι αμερικανικές πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης απαγορεύεται να λειτουργούν στα κράτη-μέλη, καθότι η λειτουργία τους αποτελεί κίνδυνο για τους δημοκρατικούς θεσμούς, για την ασφάλεια των πολιτών, και τη διεξαγωγή ελεύθερων εκλογών. Θεωρητικό σενάριο. Θα είχε άδικο; Θα ήταν ένα κακό μέτρο; Μην βιαστείτε να απαντήσετε. Ας το σκεφτούμε λίγο.
Τα social media δεν είναι αθώα apps για να σκρολάρει κανείς όταν βαριέται στο μετρό, αλλά ελεγχόμενα και κατευθυνόμενα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Το ξέρουμε καλά πια αυτό. Δεν είναι επουδενί ουδέτερες πλατφόρμες όπου ο κάθε πολίτης μπορεί να εκφραστεί ελεύθερα και να διαβάσει το περιεχόμενο που επιλέγει, αλλά προσεκτικά καλιμπραρισμένοι μηχανισμοί προώθησης συγκεκριμένων ιδεών και απόψεων, για την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων των αμερικανικών εταιρειών που τις ελέγχουν και των δισεκατομμυριούχων ολιγαρχών μεγαλομετόχων τους. Στην πράξη έχουν αποδειχθεί μηχανές κοινωνικής διάλυσης. Μπούκαραν στις κοινωνίες μας και άρχισαν σταδιακά να μας διαβρώνουν, χωρίς να το παίρνουμε χαμπάρι.
Οι διαβόητοι “αλγόριθμοι”, βεβαίως, δεν είναι τίποτε μαγικά ματζούνια που μετατρέπουν κανονικούς ανθρώπους σε ψεκασμένους MAGA, αλλά κανόνες που ορίζουν τι είδους περιεχόμενο πρέπει να εμφανίζεται μπροστά στα μάτια των χρηστών που ανοίγουν κάθε μια από αυτές τις εφαρμογές. Τα παλιά τα χρόνια (αρχές της προηγούμενης δεκαετίας -σας πάω πολύ μακριά τώρα) οι χρήστες των social media τα άνοιγαν για να διαβάσουν αναρτήσεις και να δουν φωτογραφίες που είχαν ανεβάσει οι φίλοι τους, καθώς και οι λογαριασμοί που είχαν επιλέξει να ακολουθούν. Αυτό δεν υπάρχει πια. Εδώ και πολλά χρόνια, η πλατφόρμα μας σερβίρει ό,τι θέλει, συμπεριλαμβανομένων (και, συνήθως, κυρίως) περιεχόμενο που ο χρήστης δεν έχει επιλέξει να ακολουθεί. Αυτό έχει δραματικές συνέπειες. Πρώτα απ’ όλα, τα ίδια τα προϊόντα έχουν γίνει πολύ χειρότερα. Η εμπειρία στο Facebook, στο Instagram, στο Twitter ή και στο YouTube γίνεται ολοένα και πιο μίζερη, περίπλοκη και δυσάρεστη, όλο και περισσότερο γεμάτη με ανυπόφορες διαφημίσεις, ΑΙ σκουπίδια και απάτες. Αυτό όμως δεν είναι το χειρότερο. Αυτό που είναι πιο τρανταχτό και ξεκάθαρο, είναι ότι οι εταιρείες αυτές ρυθμίζουν τους αλγόριθμούς τους με μόνο ένα κριτήριο: να κρατήσουν τους χρήστες όσο περισσότερη ώρα μέσα, χρησιμοποιώντας όποια ψυχολογικά ή άλλα κόλπα έχουν, για δουν περισσότερες διαφημίσεις. Και η ρύθμιση αυτή είχε πάντα μια συγκεκριμένη χροιά, ένα ξεκάθαρο πρόσημο. Αυτό δεν έγινε προβληματικό τώρα, που εξελέγη ο Τραμπ και όλοι οι ολιγάρχες που ελέγχουν αυτές τις πλατφόρμες δήλωσαν πλήρη και απόλυτη υποταγή στο καθεστώς του. Ήταν προβληματικό από πάντα. Αναλύσεις έχουν δείξει ότι ο αλγόριθμος του Facebook είναι ρυθμισμένος να προωθεί πολύ περισσότερο συντηρητικό/δεξιό περιεχόμενο από το 2020 τουλάχιστον. Το 2021 άλλαξαν πάλι τον αλγόριθμο για να προμοτάρει ακόμα περισσότερο περιεχόμενο από δεξιούς και ακροδεξιούς ίνφλουενσερς.
Όλα αυτά, βεβαίως, έχουν οφθαλμοφανείς αρνητικές συνέπειες στον πραγματικό κόσμο. Πρόσφατα ακυρώθηκε αποτέλεσμα ολόκληρων εκλογών στη Ρουμανία, επειδή ο υποψήφιος που βγήκε πρώτος είχε χρησιμοποιήσει το TikTok με τρόπο που παραβίαζε την εκλογική νομοθεσία -με τη συνεργασία, όπως καταγγέλουν οι αρμόδιοι, του ίδιου του TikTok. Τo Facebook έπαιξε έναν κεντρικό ρόλο στην οργάνωση και την υλοποίηση μιας ολόκληρης γενοκτονίας (των Ροχίνγκια στη Μιανμάρ) Στη Meta, βεβαίως, δεν είναι άσχετοι. Τα ξέρουν όλα αυτά. Γνωρίζουν ακριβώς τους τρόπους με τους οποίους η πλατφόρμα τους χρησιμοποιείται για να παραπληροφορείται, να παραπλανάται και να ριζοσπαστικοποιείται ευάλωτος κόσμος. Οι ίδιοι έκαναν μια λεπτομερή ανάλυση που εξηγούσε ακριβώς τους μηχανισμούς με τους οποίους συμβαίνει αυτό μέσα στο Facebook. Και τι έκαναν μετά τη δημοσίευση της ανάλυσης; Τίποτε. Δεν έκαναν τίποτε. Δεν άλλαξαν το παραμικρό.
Έπρεπε να το είχαμε πάρει χαμπάρι, βεβαίως. Έπρεπε να είχαμε κάτι υποψιαστεί, πρώτα από όλα από το πρώτο, πιο ύποπτο στοιχείο: ήταν δωρεάν. Αυτές οι θαυματουργές πλατφόρμες, που μας έδιναν μια άλλη, αλλιώτικη εικόνα του κόσμου και της ανθρωπότητας από αυτές που είχαμε συνηθίσει στα παραδοσιακά ΜΜΕ, ήταν τσάμπα. Πώς γίνεται να είναι τσάμπα κάτι τέτοιο; Πού είναι ο λάκκος σε αυτή τη φάβα; Ποιο ήταν, ακριβώς το προϊόν; Εμείς ήμασταν το προϊόν. Ποτέ δεν πληρώναμε με χρήμα, αλλά πληρώναμε με τα προσωπικά μας δεδομένα, τις συνήθειες, τις σκέψεις και τις κρυφές αναζητήσεις μας. Τα δίνουμε όλα αυτά ευχαρίστως, απλόχερα, είκοσι χρόνια τώρα, με αντάλλαγμα να σκρολάρουμε φωτογραφίες, αποψάρες, βιντεάκια και διαφημίσεις. Κι από ό,τι αποδεικνύεται τώρα, αυτό δεν ήταν αρκετό. Δεν τους έφτανε. Οι πλατφόρμες ήθελαν κι άλλα. Δεν τους αρκούσε να μαθαίνουν και να κατεβάζουν ό,τι γράφουμε, σκεφτόμαστε ή λέμε, για να μας πουλάνε πιο αποτελεσματικές διαφημίσεις. Τώρα θέλουν να μας αλλάξουν τα μυαλά. Να μας κάνουν ακόμα πιο εθισμένους, ακόμα πιο θυμωμένους, για να περνάμε ακόμα περισσότερο χρόνο χύνοντας χολή μέσα τους. Η ψυχική μας υγεία, η κοινωνική συνοχή, η ίδια μας η δημοκρατία δεν τους ενδιαφέρουν. Είναι παράπλευρες απώλειες.
Το αποτέλεσμα είναι ότι εδώ και δέκα-δεκαπέντε χρόνια οι κοινωνίες μας διαλύονται. Πλέον σε όλες τις ανεπτυγμένες χώρες του κόσμου ο κόσμος διχάζεται με τρόπο ακραίο και τελεσίδικο. Δεν τους χωρίζουν πια ιδεολογικά ή θρησκευτικά κίνητρα, όπως παλιά. Τους χωρίζει το ότι πλέον ζουν σε εντελώς διαφορετικές πραγματικότητες. Ότι μαθαίνουν εντελώς διαφορετικά πράγματα, ότι εκτίθενται σε εντελώς διαφορετικές απόψεις και σε εντελώς διαφορετικές αναγνώσεις του κόσμου. Οικογένειες διαλύονται, φιλίες χαλάνε, παιδιά βλέπουν τους γονείς τους να ριζοσπαστικοποιούνται στο Facebook, συγγενείς να χάνονται σε ψεκασμένα μονοπάτια του ίντερνετ, χωρίς καμιά επιστροφή. Αυτός ο διχασμός έχει ήδη συνέπειες. Το Brexit εξαιτίας αυτού του διχασμού συνέβη -ένα μέρος της κοινωνίας άρχισε να ζει σε εντελώς άλλο κόσμο από την υπόλοιπη κοινωνία, πιστεύοντας εντελώς άλλα. Αυτή τη στιγμή οι δημοκρατικοί θεσμοί στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής ξηλώνονται ένας ένας, σε απευθείας κάλυψη, ανοιχτά και δημόσια, και ο μισός πληθυσμός είτε δεν ασχολείται, είτε χειροκροτάει, γιατί νομίζει ότι αυτό που συμβαίνει είναι καλό πράγμα. Κι αυτοί οι δύο κόσμοι όχι απλά δεν συμπίπτουν πουθενά, αλλά γίνεται ολοένα και πιο δύσκολο να συνυπάρξουν στην ίδια γειτονιά, στον ίδιο χώρο εργασίας.
Εμείς είμαστε ακόμα προστατευμένοι από τέτοιες κατακλυσμιαίες συνέπειες. Ευτυχώς η χρεοκοπία και ο εγχώριος διχασμός μας ήρθε μια δεκαετία νωρίτερα, όταν οι αλγόριθμοι δεν μας είχαν ξετινάξει ακόμα τόσο ολοκληρωτικά. Κι επιβιώσαμε. Αλλά το φαινόμενο εν τω μεταξύ προχωράει και εδώ. Δεν το βλέπουμε, επειδή αυτά τα φαινόμενα δεν τα πιάνουν οι δημοσκοπήσεις και οι έρευνες κοινής γνώμης. Κάποιες εκφάνσεις μόνο πετάγονται πότε-πότε (κάτι Ναζί να παίρνουν 10% σε εκλογές, ένα άγνωστο κόμμα θρησκόληπτων από τη βόρεια Ελλάδα μπαίνει στη Βουλή) που μας θυμίζουν ότι η κοινωνία βράζει, ότι διεργασίες και εξελίξεις τρέχουν μακριά από τα πάνελ των εκπομπών, σε άλλα, εντελώς διαφορετικά από τα δικά μας timelines και “for you” pages. Όταν θα ξαναέρθει η ώρα ο διχασμός μας να έρθει στο προσκήνιο, όταν θα εμφανιστούν ξανά ευδιάκριτοι πόλοι και αφορμές για να χωριστούμε σε κάποια κάλπη, όπως οι Βρετανοί ή οι Αμερικάνοι, σε ποια κατάσταση θα εμφανιστούμε εμείς; Με τι άμυνες; Θα πρέπει να προετοιμαστούμε κατάλληλα από τώρα -γιατί εν τω μεταξύ, κάθε μέρα, Ελληνίδες και Έλληνες βουλιάζουν ολοένα και περισσότερο στους παράλληλους, ασύμπτωτους ψηφιακούς τους κόσμους. Αυτή τη στιγμή που μιλάμε η κυβέρνηση και όλα τα κόμματα του “συνταγματικού τόξου” θα έπρεπε να έχουν ομάδες έρευνας που να μελετάνε νύχτα-μέρα το πώς τα social media διαβρώνουν τη δικιά μας κοινωνική συνοχή. Όχι για να γράφουν καλύτερα σενάρια για τα ΤικΤοκ του Προέδρου τους, αλλά για να καταλάβουν πώς θα θωρακίσουμε τη δημοκρατία μας. Και ίσως κάποια από τα μέτρα, θα έπρεπε να ληφθούν σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Και να είναι δραστικά. Ποια θα μπορούσαν να είναι; Τι να σας πω τώρα.
Δημοκρατικά κράτη έχουν τρόπους και μεθόδους να περιορίζουν ή να ρυθμίζουν προϊόντα ή υπηρεσίες που κάνουν κακό στους πολίτες. Το εμπόριο ανθρώπων στη χώρα μας απαγορεύεται. Η ελευθερία των πολιτών να αγοράζουν και να καταναλώνουν ναρκωτικές ουσίες περιορίζεται από το κράτος. Άλλες βλαβερές δραστηριότητες, όπως ο τζόγος ή η κατανάλωση αλκοόλ ή καπνού επιτρέπονται, αλλά με κάποιους αυστηρούς περιορισμούς. Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει με πειστικά επιχειρήματα ότι τα social media έχουν κάνει μεγαλύτερο κακό στις κοινωνίες μας από ό,τι το αλκοόλ ή το κάπνισμα. Ότι μάλλον έχει έρθει ο καιρός να επιβληθούν κι εκεί κάποιοι αυστηροί περιορισμοί. Να γίνουν υποχρεωτικά ανοιχτοί και δημόσιοι οι αλγόριθμοι όλων των πλατφορμών που λειτουργούν στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ώστε να μπορεί οποιοσδήποτε να ελέγξει ανά πάσα στιγμή πώς λειτουργούν και με ποια κριτήρια ενισχύουν ή θάβουν χρήστες ή κατηγορίες περιεχομένου; Να επιβληθεί ότι δεν θα υπάρχουν καν αλγόριθμοί, και στην Ευρώπη τέτοιες υπηρεσίες ότι θα λειτουργούν αποκλειστικά ως ουδέτερες πλατφόρμες, υποχρεωμένες να εμφανίζουν μόνο περιεχόμενο που έχουν ζητήσει να βλέπουν οι χρήστες χρονολογικά; Ή μήπως, μετά από συμβάντα όπως της Ρουμανίας, να επιβάλλονται κυρώσεις στους ολιγάρχες ιδιοκτήτες τους, παρόμοιες με αυτές που απλόχερα επιβάλλει η Ε.Ε. σε άλλους ολιγάρχες που απειλούν τα συμφέροντά της (τους Ρώσους); Δεν έχω ιδέα τι από αυτά (ή τι άλλο) θα μπορούσε να λειτουργήσει. Αλλά όσο περνάει ο καιρός, καθώς οι συνέπειες της λειτουργίας αυτών των ξένων, γιγάντιων και ανεξέλεγκτων ΜΜΕ γίνονται όλο και πιο προφανείς σε σχεδόν όλες τις χώρες του κόσμου, αρχίζω κι εγώ να ριζοσπαστικοποιούμαι. Σταδιακά περνάω στο άλλο άκρο, και πιστεύω ότι η καθολική απαγόρευση ίσως όχι απλά να μην είναι υπερβολική, αλλά ίσως να είναι απαραίτητη, για τη θωράκιση της όποιας κοινωνικής συνοχής έχουμε ακόμα διατηρήσει εδώ στην Ευρώπη. Μπορεί να διαφωνείτε. Μπορεί η ιδέα να χάσετε αύριο το Insta ή το Facebook σας να να σας προκαλεί πανικό. Είναι απολύτως κατανοητό. Κι εγώ εθισμένος είμαι. Και στις ΗΠΑ οι αντιδράσεις στο κλείσιμο του TikTok ήταν έντονες. Έχουμε ζήσει τόσο καιρό με αυτά τα εργαλεία, τα έχουμε κάνει μέρος της καθημερινότητάς μας, κομμάτι της ζωής μας, ίσως πιο απαραίτητο (και σίγουρα πιο εθιστικό) από ό,τι ήταν παλιά η τηλεόραση. Μόνο που μερικές φορές ξεχνάμε ότι είναι λίγο σαν να νομίζουμε ότι έχουμε πάρει έναν καρκίνο για κατοικίδιο. Νομίζουμε ότι εμείς τον φιλοξενούμε και τον ελέγχουμε. Αλλά στην πραγματικότητα μας τρώει από μέσα.
