«Η Ν. Υόρκη είναι για μένα σαν μια καινούργια γυαλισμένη μηχανή, σαν ένα ρεβόλβερ ή μια κάντιλακ», έγραφε το 1958 στο τετράδιο με τις σημειώσεις του ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας. Hταν τότε 52 χρόνων και ξεκινούσε ένα μεγάλο ταξίδι, που έμοιαζε με τον γύρο του κόσμου, με την οικονομική βοήθεια της αμερικανικής κυβέρνησης. Συνοδοιπόρος του, η Αγγλίδα σύντροφός του Μπάρμπαρα, σε μια ανεπίσημη σχέση, μια και δεν είχε χωρίσει, τότε, ακόμη, από τη γυναίκα του. Τα ταξίδια, ως εσωτερικές διαδρομές αυτογνωσίας αλλά και ως «τυχαία περιστατικά που ξυπνούν, διεγείρουν και επεξηγούν μερικά σημεία της πορείας των σκέψεων». Βέβαια, διευκρινίζει ο ίδιος, «τυχαία, εν μέρει, γιατί και τα ταξίδια αυτά, κατά κάποιον τρόπο τα θελήσαμε, τα διαλέξαμε, τα επιζητήσαμε εμείς οι ίδιοι σύμφωνα με κάποιες βαθύτερες ανάγκες μας και έτσι, είναι και αυτά μέχρις ενός σημείου μοιραία».
Ιχνηλατώντας τον άνθρωπο, μέσα από τη γνώση και την οικειότητα που αναπτύσσεται από τη μελέτη του έργου, η επιμελήτρια του Αρχείου της Πινακοθήκης Γκίκα, Ιωάννα Μωραΐτη, έστησε την έκθεση «Γκίκας, Ταξίδι από τη Δύση στην Ανατολή» που παρουσιάζεται στο Μουσείο Μπενάκη (στην Πειραιώς) έως την ερχόμενη Κυριακή. Περισσότερο και από τα μικρά κομψοτεχνήματα (σχέδια με μελάνι σε χαρτί) που εκτίθενται, στα οποία αποτύπωνε εικόνες, τοπία, συμβάντα, σκηνές από τους δρόμους, φιγούρες ανθρώπων και ζώων, μετράει το ταξίδι. Νέα Υόρκη, Μπάφαλο, Αριζόνα, Σαν Φρανσίσκο, Μεξικό, Χαβάη, Ιαπωνία, Χονγκ Κονγκ, Μπανγκόκ, Καμπότζη, Ινδία, Κάιρο, επιστροφή στην Αθήνα μέσω του Λονδίνου. Περιπλάνηση μηνών (λιγότερο από ένα χρόνο), που καταγράφεται στην έκθεση, σχεδόν βήμα βήμα. Ανέκδοτες σημειώσεις του καλλιτέχνη, μαζί με αποσπάσματα επιστολών του, αντικείμενα από τα μέρη που επισκέφθηκε, πλάθουν τον χαρακτήρα και το γούστο του, μέσα από τις επιλογές και τις σκέψεις του. Οπως αναρωτιέται και ο επιστημονικός διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη Γιώργης Μαγγίνης στο προλογικό σημείωμα του καταλόγου, «πώς άραγε προσεγγίζεται η ετερότητα και πώς η προσέγγιση αυτή αλλάζει όταν το μακρινό γίνεται κοντινό και αναγνωρίσιμο; Και τι είναι εκείνο που εξαρχής εγείρει το ενδιαφέρον κάποιου για “το άλλο”, πέρα από τα στερεότυπα της γενιάς, της κοινωνικής τάξης και της πολιτιστικής συνάφειας;».
Τότε, το αποτύπωμα ενός μεγάλου ταξιδιού ήταν εμφανές στη ζωή και στην τέχνη των ανθρώπων. Σήμερα, και αυτή η έννοια της «απόλαυσης» έχει διαφορε-τικό περιεχόμενο.
Ο Γκίκας ήταν εξοικειωμένος με την Ανατολή· τόσο στα σχέδια όσο και στα γραπτά του μοιάζει να αναγνωρίζει παρά να ανακαλύπτει ένα μονοπάτι που έχει διαβεί πολλές φορές «επί χάρτου» πριν το περπατήσει με τα πόδια. Η επισήμανση αυτή βοηθάει να αναλογιστούμε: πώς ταξιδεύουμε σήμερα; Επισκεπτόμαστε ένα μέρος ή το διατρέχουμε σαν να σκρολάρουμε στην οθόνη του κινητού; Προετοιμαζόμαστε, αντιλαμβανόμαστε, συνδεόμαστε έστω και ελάχιστα με τους τόπους ή συγκεντρώνουμε άπειρες φωτογραφίες που αποθηκεύουμε, στον σκληρό δίσκο, για το μέλλον; Προφανώς, 67 χρόνια μετά (το ταξίδι του Γκίκα), όλα έχουν αλλάξει, όχι μία αλλά πολλές φορές. Τότε, το αποτύπωμα μιας περιπλάνησης ήταν εμφανές στη ζωή και στην τέχνη (την όποια) των ανθρώπων. Σήμερα, και αυτή η έννοια της «απόλαυσης» έχει διαφορετικό περιεχόμενο. Σε ένα μεγάλο ποσοστό συνδέεται με την κατανάλωση. Οχι, κατ’ ανάγκην την αγοραστική, τη σπατάλη χρημάτων· αλλά τη βουλιμική σχέση τού «έχω πάει». Ο,τι εκτυλίσσεται αβίαστα δύσκολα έχει θέση στο κουβάρι του χρόνου που περισφίγγει τον άνθρωπο του 21ου αιώνα. Τον ταξιδιώτη που έγινε τουρίστας, που φοράει «στολή» και ακολουθεί πιστά οδηγούς και οδηγίες.
Η έκθεση στο Μπενάκη είναι, εκτός από τα προφανή σημαντικά, και μια άσκηση ελευθερίας. Μια ολική επαναφορά του αισθήματος του ταξιδιού. Γιατί πάνω απ’ όλα το ταξίδι είναι αίσθημα, που όταν καλλιεργείται, λειτουργεί περίπλοκα και μεταμορφωτικά. Oπως και ο κατάλογος της έκθεσης, που, από την επιλογή του περιεχομένου έως τη σπάνια βιβλιοδεσία, συμπληρώνει την περιπλάνηση, με χειροποίητη υπομονή και μεράκι.
