Ότι συμβαίνει έχει ξαναγίνει. Όλα τα φαινόμενα που βλέπουμε γύρω μας σήμερα έχουν ξανασυμβεί στο παρελθόν. Με λίγο διαφορετικό τρόπο, ίσως, με λίγο αλλιώτικες συνέπειες, με διαφορετικά μέσα, σε διαφορετική κλίμακα. Αλλά τα ίδια. Πολιτικοί και “ίνφλουενσερ” που τσιρίζουν για τους κινδύνους της μετανάστευσης; Έχει ξαναγίνει. Ζάμπλουτοι ολιγάρχες που αποδεικνύονται ρατσιστές και υποστηρικτές αυταρχικών καθεστώτων; Το ‘χουμε ξαναδεί. Απατεώνες που διασπείρουν ακραία αντιεπιστημονικά ψέματα και προπαγάνδα στις ευάλωτες μάζες; Συνηθισμένο, πάντα συνέβαινε. Ένας ηγέτης που λέει διαρκώς ψέματα, επαναλαμβάνει ξανά και ξανά συγκεκριμένες πιασάρικες φράσεις, βρίζει τα ΜΜΕ και απαιτεί απόλυτη υποταγή και πίστη; Τίποτε πρωτότυπο, όλοι οι δικτάτορες τα ίδια έκαναν, τα έχει περιγράψει όλα αυτά τα κόλπα αναλυτικά ο Βίκτορ Κλέμπερερ εδώ και εβδομήντα χρόνια. Και όλοι αυτοί οι μέχρι πρότινος κανονικοί άνθρωποι, που ξαφνικά πέφτουν θύματα τέτοιων ηγετών, απίστευτων θεωριών συνομωσίας και ακατάσχετης κινδυνολογίας από επιτήδειους; Γνωστό φαινόμενο, ο Ιονέσκο έγραψε ολόκληρο θεατρικό έργο γι’ αυτούς, πολλές δεκαετίες πριν.
Το 2017 ο αμερικανός ιστορικός Τίμοθι Σνάιντερ εξέδωσε ένα μικρό βιβλιαράκι με τίτλο “On Tyranny”. Στις λίγες σελίδες του περιγράφει είκοσι πράγματα που μας διδάσκει η ιστορία του 20ου αιώνα για τον απολυταρχισμό και για τους κινδύνους που απειλούν τη δημοκρατία. Ο Σνάιντερ, τρομοκρατημένος από την πρώτη εκλογή του Τραμπ, αναγνωρίζοντας όλες τις ομοιότητες του MAGA κινήματος με τα φασιστικά κινήματα του 20ου αιώνα στα μηνύματα, τις συμπεριφορές, τις υποσχέσεις και τη ρητορική, συνοψίζει όλα αυτά τα διδάγματα σε παραινέσεις για τους πολίτες που παρακολουθούν αποσβολωμένοι κι έκπληκτοι. “Διαβάστε βιβλία”, τους προτρέπει. “Υπερασπιστείτε τους θεσμούς”. “Οργανωθείτε σε ομάδες”. “Κρατήστε την ψυχραιμία σας, όταν συμβαίνει το αδιανότο”.
Σε κάθε ένα από τα κεφάλαια ο συγγραφέας περιγράφει, ουσιαστικά, τα βασικά κόλπα που χρησιμοποίησαν όλα τα αυταρχικά καθεστώτα της Ευρώπης του προηγούμενου αιώνα. Τα περισσότερα από αυτά είναι πράγματα που μπορεί εύκολα να αναγνωρίσει κανείς σε όσα κάνει και λέει ο Ντόναλντ Τραμπ τα τελευταία οκτώ χρόνια, αλλά και το AfD στη Γερμανία, η Εθνική Συσπείρωση στη Γαλλία, το Reform UK στο Ηνωμένο Βασίλειο και πολλά άλλα ακραία αντισυστημικά κόμματα ή κινήματα ανά τον κόσμο. Όλα αυτά είναι χρήσιμα για να εντοπίζουμε τις κραυγαλέες αναλογίες, για να καταλαβαίνουμε ότι αυτό που συμβαίνει δεν είναι απλά μια μετάβαση εντός του δημοκρατικού πλαισίου και, κυρίως, για να ξέρουμε τι να περιμένουμε από τις 20 Ιανουαρίου και μετά.
Για παράδειγμα, όλα τα απολυταρχικά καθεστώτα του παρελθόντος στη διαδικασία αρπαγής όλων των εξουσιών ανέπτυξαν παραστρατιωτικές οργανώσεις για να ασκούν ελεγχόμενη και κατευθυνόμενη βία, παράλληλα με την επίσημη βία της αστυνομίας ή του στρατού. Δεδομένου ότι ο Τραμπ οπωσδήποτε δεν ελέγχει ούτε το στρατό ούτε τις τοπικές αρχές (στις περισσότερες Πολιτείες, τουλάχιστο), η εμφάνιση τέτοιων ομάδων και η κάλυψη της δράσης τους από το καθεστώς αναμένεται βέβαιη. Είδαμε μπροστά στα μάτια μας τη γενική πρόβα, άλλωστε, την 6η Ιανουαρίου του 2021, στο Καπιτώλιο. Ο Τραμπ έχει δεσμευτεί να δώσει χάρη σε όλους τους καταδικασμένους στασιαστές εκείνης της ημέρας με το που θα αναλάβει καθήκοντα.
Και μετά; Τι άλλο μπορούμε να περιμένουμε από το απολυταρχικό ρεπερτόριο, όπως το παραθέτει ο Σνάιντερ στο βιβλίο του; Όπως όλοι οι αυταρχικοί ηγέτες, ο Τραμπ θα επιτεθεί λυσσαλέα στα media που δεν τον λιβανίζουν, κάνοντας μηνύσεις, εκβιάζοντας και επιβάλλοντας περιορισμούς και ελέγχους. Το λέει ήδη ότι θα το κάνει. Το παραδέχεται. Το υπόσχεται. Τι άλλο κάνουν οι αυταρχικοί ηγέτες; Επιτίθενται λυσσαλέα στην κοινωνία των πολιτών και τις ΜΚΟ, πάντα, καθότι αποτελούν ενοχλητικούς μηχανισμούς ελέγχου της εκάστοτε εξουσίας. Τι άλλο; Η λυσσαλέα ανάδειξη ενός φανταστικού εσωτερικού εχθρού είναι χαρακτηριστική πρακτική -το καθεστώς Τραμπ ήδη μιλάει για τους παράνομους μετανάστες με ακριβώς τον ίδιο τρόπο (ακόμα και με την ίδια φρασεολογία) με τον οποίο οι Ναζί μιλούσαν για τους Εβραίους. Τι άλλο; Πολύ συχνά οι αυταρχικοί ηγέτες προκαλούν και ένα διεθνές γεγονός, μια τεχνητή κρίση με εξωτερικούς εχθρούς για να ενώσουν το λαό υπό την απόλυτη εξουσία τους. Είναι τυχαίο που ο Τραμπ απειλεί να προσαρτήσει τη Γροιλανδία, τον Καναδά και τη διώρυγα του Παναμά; Αυτές είναι απειλές που μοιάζουν εξωφρενικές και παράλογες, αν τις κρίνει κανείς από το πρίσμα της “κανονικής” πολιτικής ή του γεωπολιτικού status quo. Αλλά αν τις δει υπό το πρίσμα ενός δικτάτορα που έρχεται με φόρα, βγάζουν μια χαρά νόημα.
Μπορεί αυτά να σας μοιάζουν υπερβολικά. Μπορεί να πιστεύετε ακόμα στα “checks and balances”, στους μυθικούς αμερικανικούς “θεσμούς”, που υποτίθεται ότι υπάρχουν για να θωρακίσουν την αμερικανική δημοκρατία από τέτοιους κινδύνους. Το βιβλίο του Τίμοθι Σνάιντερ μας θυμίζει μερικά ενδιαφέροντα στοιχεία σχετικά.
Το Φεβρουάριο του 1933 μια έγκυρη γερμανική εφημερίδα έγραφε: “δεν πιστεύουμε ότι τώρα, που ο κ. Χίτλερ και οι φίλοι του κατέλαβαν την εξουσία που τόσο ήθελαν, θα υλοποιήσουν τις προτάσεις που διατυπώνονται στις ναζιστικές εφημερίδες. Δεν θα στερήσουν τα συνταγματικά δικαιώματα των Γερμανών Εβραίων, ούτε θα τους κλείσουν σε γκέτο, ούτε θα τους αφήσουν στο έλεος των δολοφονικών ενστίκτων της μάζας. Δεν μπορούν να το κάνουν, επειδή πολλοί κρίσιμοι παράγοντες ελέγχουν την ισχύ τους”. Έτσι έγραφαν. Λίγες εβδομάδες μετά μπήκε η φωτιά στο Ράιχσταγκ. Αυτή η αφελής πίστη σε δήθεν πανίσχυρους θεσμούς που περιορίζουν τις αυταρχικές τάσεις επίδοξων δικτατόρων είναι αειθαλής και αγνοεί έναν πολύ βασικό παράγοντα: οι δημοκρατικοί θεσμοί εξαρτώνται από τη στήριξη του λαού. Στην πραγματικότητα, μας λέει, το κοινό χαρακτηριστικό όλων αυτών των θεσμών είναι ότι διαβρώνονται και καταπαντώνται πολύ εύκολα. Το μόνο που τους σώζει είναι η προστασία του λαού, η λαϊκή βούληση, ο κόσμος που καταψηφίζει όσους τους αμφισβητούν, και βγαίνει στους δρόμους όποτε κάποιος προσπαθεί να τους αγγίξει. Στη Γερμανία μετά τον περιορισμό των ελευθεριών των πολιτών από το καθεστώς κανένας δεν κατέβηκε στους δρόμους και μέχρι το τέλος του 1933 ο Χίτλερ είχε ξεριζώσει κάθε θεσμό ελέγχου και είχε κατοχυρώσει την απόλυτη εξουσία των πάντων.
Δεν υπάρχει κανένα μαγικό πλέγμα θεσμών που θα επέμβει σαν το Σούπερμαν για να θωρακίσει την αμερικανική δημοκρατία από όλα τα κόλπα που θα επιστρατεύσει ο Τραμπ, ο Μασκ και τα μίνιονς τους στο επόμενο διάστημα. Όλα αυτά θα προσπαθήσουν να τα κάνουν, με τον ίδιο τρόπο που προσπάθησαν και οι εχθροί της δημοκρατίας τα προηγούμενα εκατό χρόνια. Και τους θεσμούς θα προσπαθήσουν να στραγγαλίσουν, και ομάδες του πληθυσμού να δαιμονοποιήσουν (το κάνουν ήδη συστηματικά), και την εμπιστοσύνη και το φρόνημα του λαού να καταπνίξουν. Και υπάρχει και ένα άλλο κόλπο, ίσως το χειρότερο απ’ όλα, που είναι πιθανό να χρησιμοποιήσουν την επόμενη τετραετία.
Το Φεβρουάριο του 1933, μια εβδομάδα πριν από τις εκλογές, κάποιος έκαψε το Γερμανικό κοινοβούλιο. Κανείς δεν ξέρει ποιος. Όλοι ξέρουν, όμως, τι έγινε μετά. Το καθεστώς του Χίτλερ χρησιμοποίησε την καταστροφή ως άλλοθι για να επιβάλλει καθεστώς έκτακτης ανάγκης σε όλη τη χώρα, αναστέλλοντας τις βασικές ελευθερίες όλων των πολιτών. Ξέρετε πότε έληξε το καθεστώς έκτακτης ανάγκης; Όταν ο Χίτλερ αυτοκτόνησε και η Γερμανία έχασε τον πόλεμο. Έβαλε ο Χίτλερ τη φωτιά στο Ράιχσταγκ; Κανείς δεν ξέρει με σιγουριά. Όλοι ξέρουν όμως πώς εκμεταλλεύτηκε την καταστροφή -και οι μιμητές του έσπευσαν να κάνουν ακριβώς το ίδιο. Όταν ο Πούτιν ανέλαβε την εξουσία, ήταν ένας άγνωστος, αντιδημοφιλής και άχρωμος γραφειοκράτης. Ένα μήνα μετά, ένα τρομερό τρομοκρατικό χτύπημα σε πολυκατοικίες της Μόσχας προκάλεσε σοκ στην ρωσική κοινωνία. Ο Πούτιν εκμεταλλεύτηκε το χτύπημα για να εξαπολύσει έναν πόλεμο εναντίον της Τσετσενίας, που τον έκανε αμέσως πιο γνωστό και δημοφιλή, και βοήθησε να κερδίσει τις εκλογές ένα μήνα μετά. Το 2002, μετά από μια άλλη τρομοκρατική επίθεση σε ένα θέατρο της Μόσχας, κατέλυσε την ανεξαρτησία των ΜΜΕ. Το 2004, μετά από άλλη μια τρομοκρατική επίθεση σε ένα σχολείο, ακύρωσε τις ελεύθερες εκλογές κυβερνητών περιφερειών στη Ρωσία και αρχισε να τους διορίζει ο ίδιος. Αυτό είναι το χειρότερο, το πιο απάνθρωπο όπλο στη φαρέτρα των δικτατόρων που έρχονται να σαρώσουν τις δημοκρατικές ελευθερίες. Η εκμετάλλευση (ή και η ενορχήστρωση) των καταστροφών για να ποδηγετήσουν και να τρομοκρατήσουν το λαό, για να του κλέψουν τις ελευθερίες μπροστά στα μάτια του, με την ανοχή και τη συγκατάβασή του.
Είναι παλαβό σενάριο; Είναι απίθανο; Είναι εντελώς αδιανόητη μια μεγάλη τρομοκρατική επίθεση σε αμερικανικό έδαφος, ας πούμε, κάπου εκεί κατά το φθινόπωρο του 2028, λίγο πριν από τις εκλογές ίσως; Ένα συμβάν σοκαριστικό, που θα ενώσει το λαό, που θα αναγκάσει ακόμα και νουνεχείς και σώφρονες να αποδεχτούν μια (προσωρινή, θα λένε) αναβολή των εκλογών, μια αναστολή κάποιων ελευθεριών, μια επιβολή κατάστασης εκτάκτου ανάγκης, μέχρι να εντοπιστούν οι δράστες ή να περιοριστεί η όποια απειλή; Ακούγεται σαν σενάριο επιστημονικής φαντασίας; Μακάρι να είναι. Αλλά δεν έχουν δει και λίγα τα μάτια μας, ως τώρα.
“Δεν είμαστε σοφότεροι από τους Ευρωπαίους που είδαν τις δημοκρατίες τους να υποκύπτουν στο φασισμό, το Ναζισμό και τον κομμουνισμό τον 20ο αιώνα”, γράφει ο Τίμοθι Σνάιντερ στο βιβλιαράκι του, που τα περιγράφει όλα αυτά ως συμβάντα, στο ιστορικό τους πλαίσιο. “Αλλά το δικό μας πλεονέκτημα είναι ότι εμείς μπορούμε να διδαχτούμε από την δική τους εμπειρία”.
