Μιλούσαμε την Τρίτη για τη θρησκευτική μουσική του Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ (1685-1750) που σχετίζεται άμεσα με τη γιορτή των Χριστουγέννων, κυρίως το ομώνυμο ορατόριο και τις καντάτες του.
Στο έξοχο βιβλίο του «Μουσική στο κάστρο του ουρανού. Ενα πορτρέτο του Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ» (Penguin, 2013 – αμετάφραστο στην Ελλάδα), ο μέγας αρχιμουσικός Τζον Ελιοτ Γκάρντινερ παραθέτει την άποψη ενός μουσικολόγου, του Γκότφριντ Εφραίμ Σάιμπελ. (Ο Γκάρντινερ μας απασχόλησε το 2023 για άλλους λόγους: χαστούκισε έναν μονωδό σε πρόβες, απολογήθηκε και ακύρωσε μετά όλες του τις εμφανίσεις αναζητώντας ψυχολογική υποστήριξη από ειδικούς, όπως δήλωσε…)
Ο Σάιμπελ διατείνεται ότι η μουσική, θρησκευτική ή μη, έχει πάντοτε το ίδιο αποτέλεσμα πάνω στον ακροατή. Ο Γκάρντινερ αμφισβητεί αυτή την άποψη και φέρνει ως παράδειγμα μια από τις καντάτες του Ορατορίου των Χριστουγέννων του Μπαχ.
Σε αυτό, ο Μεγάλος Κάντορας της Λειψίας συμπεριέλαβε, αναπροσαρμοσμένες βέβαια, περί τις είκοσι κοσμικές καντάτες που είχε προηγουμένως συνθέσει σε άλλες περιστάσεις.
Η μουσική είναι ακριβώς η ίδια με ελάχιστες αναπροσαρμογές, μας λέει ο Γκάρντινερ. Αυτό που φυσικά αλλάζει είναι οι στίχοι. Ο Βρετανός μαέστρος στέκεται πάνω στην άρια «Beriete dich, Zion» (Προετοιμάσου, Σιών, με στοργική τρυφερότητα), που είναι και η πρώτη άρια του έργου μετά την εισαγωγή και το ρετσιτατίβο (πρόζα) του τενόρου που παίζει τον ρόλο του Ευαγγελιστή.
Η συγκεκριμένη άρια μιλάει για τον ερχομό του Μεσσία και πώς η πόλη της Σιών θα πρέπει να προετοιμαστεί. Ωστόσο, η αρχική καντάτα ουδεμία σχέση είχε με την κατάνυξη αυτού που ακούμε στο Ορατόριο των Χριστουγέννων.
Η αρχική καντάτα ήταν κοσμική: ακούμε τον ημίθεο Ηρακλή της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας να κατακεραυνώνει τον Πόθο: «Δεν θα σε ακούσω, ούτε σημασία θα σου δώσω, διεφθαρμένε Πόθε», αναγγέλλει ο μυθικός ήρωας με αγανάκτηση και θυμό.
Πώς γίνεται, νοηματικά μιλώντας, από μια τέτοια κατάσταση να περνάμε σε μια τόσο διαφορετική, τη στιγμή που η μουσική παραμένει ίδια; Από την οργίλη έκφραση της εσωτερικής σύγκρουσης που μπορεί να βασανίζει ακόμα και έναν ήρωα που έχει επιτελέσει άθλους, αλλά ζορίζεται με την ίδια του την επιθυμία, στο λατρευτικό, κατανυκτικό νανούρισμα που μιλάει για τον ερχομό του Θεανθρώπου;
Κατά τον Γκάρντινερ, αυτό οφείλεται στον αριστοτεχνικό τρόπο με τον οποίο ο Μπαχ ακολουθεί ως συνθέτης «τεχνικές παρωδίας». Ο Γκάρντινερ λέει πως ο Σάιμπελ μιλάει για το αίσθημα που αναδύεται από τη μουσική, θρησκευτική ή μη, ο ίδιος όμως μιλάει για το νόημα της μουσικής που στον Μπαχ μπορεί να μετατοπίζεται ανεπαίσθητα μα ουσιαστικά. Η μουσική, με άλλα λόγια, ως διφορούμενη, αμφίσημη έκφραση. Ο Μπαχ ήταν μετρ σε αυτό.
Την επόμενη φορά που ένας μουσικόφιλος ακούσει αυτή την πρώτη άρια από το Ορατόριο των Χριστουγέννων, ας θυμηθεί την προέλευσή της, χωρίς καν να θιγεί το (όποιο) θρησκευτικό του αίσθημα…
