Το παρελθόν είναι το κείμενο, το παρόν, εικόνα. Πάνω σε αυτή τη γραμμή ισορροπεί επί 4 ώρες και 26 λεπτά ο Βρετανός δημιουργός Στιβ Μακουίν το ντοκιμαντέρ του «Κατεχόμενη πόλη» («Occupied city»), που προβλήθηκε πρόσφατα στην Αθήνα. Το Αμστερνταμ σήμερα, για την ακρίβεια τα χρόνια του κορωνοϊού και της καραντίνας, και κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Κανένα αρχειακό υλικό, φωτογραφίες ή βίντεο από την περίοδο 1940-1945. Μόνο η φωνή της ηθοποιού Μέλανι Χάιαμς να μας οδηγεί σε ένα παράξενο οδοιπορικό, βασισμένο στο βιβλίο «Ατλας» (2019), της Ολλανδής συγγραφέως και παραγωγού Μπιάνκα Στίγκερ, συζύγου του Μακουίν. Επί χρόνια συγκέντρωνε διευθύνσεις και περιστατικά από τη μεγάλη εβραϊκή κοινότητα του Αμστερνταμ, που κατά 75% εξολοθρεύθηκε στην πενταετία της γερμανικής κατοχής της πόλης. Η έκδοση περιλαμβάνει 2.000 διευθύνσεις και ιστορίες, η ταινία, 130. Δρόμοι, γωνίες, κτίρια που δεν υπάρχουν πια γιατί έχουν «κατεδαφιστεί» (όπως πολύ συχνά επαναλαμβάνεται στο ντοκιμαντέρ), πλατείες, θέατρα, κανάλια. Εκατοντάδες άνθρωποι, ζευγάρια, οικογένειες, παιδιά, εκδότες, γιατροί, επιχειρηματίες, εκτοπίστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, δολοφονήθηκαν, κάποιοι αυτοκτόνησαν. Η αφήγηση, σχεδόν στεγνή. Μόνο τα γεγονότα. Στον 2ο όροφο, στον τάδε αριθμό, ζούσε ή κρυβόταν στην καμινάδα ή σε μια καταπακτή η δείνα οικογένεια. Ο φακός επισκέπτεται το σήμερα της γειτονιάς και του συγκεκριμένου σημείου, έξω ή μέσα στο σπίτι. Αλλοι ένοικοι, άλλη ζωή. Οπως και στις πλατείες, άλλοτε τόπους εκτελέσεων, σήμερα γεμάτες από παιδιά που παίζουν ή κατοίκους που αθλούνται· σχολεία, νοσοκομεία, θέατρα, μουσεία, κανάλια (άλλοτε γεμάτα πτώματα, τώρα άνθρωποι λιάζονται στις όχθες τους). Δρόμοι με πορείες διαμαρτυρομένων για το λοκντάουν και συγκρούσεις με την αστυνομία, τελετές για τη μνήμη τού χθες. Ολα τα σημεία που αποτυπώνονται, σχηματίζοντας έναν ιδιότυπο «άτλαντα», είναι μια πόλη μέσα στην πόλη. Ενα παλίμψηστο, όχι πολιτισμού, αλλά βιαιοτήτων. Μαζί με τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, και τα στρατόπεδα για τους Εβραίους, εκτοπίζονται και οι Τσιγγάνοι. Καταγράφεται και η στάση των Ολλανδών στις αποικίες τους. Σήμερα τα σπίτια είναι φωτεινά, οι δρόμοι μιας περιζήτητης μεγαλούπολης. Ο «χειμώνας της πείνας» του ’44-’45 ανήκει στην Ιστορία.
Είναι όμως έτσι; Ο Στιβ Μακουίν αποφεύγει οποιαδήποτε τουριστική παγίδα, με τις τοποθεσίες – κλισέ του Αμστερνταμ. Οπως διατρέχει, χωρίς να σταθεί, την Αννα Φρανκ. Θέλει να μιλήσει για τους Ολλανδούς που συνεργάστηκαν με τα Ες-Ες ως κυνηγοί Εβραίων, για το Ολλανδικό Ναζιστικό Κόμμα, για τους 25.000 που προσφέρθηκαν να καταταγούν στο πλευρό των Γερμανών.
Δεν είναι μόνο το υψηλότερο ποσοστό θανάτων Εβραίων στη Δυτική Ευρώπη που καταγράφηκε στη χώρα, ούτε οι φρικαλεότητες. Γεμάτη είναι εκείνη η εποχή από παρόμοια συμβάντα στην Ευρώπη. Γι’ αυτό και η φωνή της αφηγήτριας είναι αποχρωματισμένη. Ο χάρτης μνήμης που σχηματίζεται μέσα στο 4ωρο, όμως, πυκνώνει από σκιές και φαντάσματα. Σιγά σιγά, οι απουσίες μετατρέπονται σε «παρουσίες».
Η Ιστορία είναι επίμονη, εγγεγραμμένη σε κάθε χειμωνιάτικο πάρκο, εστιατόριο, ηλιόλουστο δωμάτιο, στην «Κατεχόμενη πόλη» του Στιβ Μακουίν.
Η Ιστορία είναι επίμονη, εγγεγραμμένη σε κάθε χειμωνιάτικο πάρκο, αίθουσα συναυλιών, εστιατόριο, ηλιόλουστο δωμάτιο. Στην «Κατεχόμενη πόλη» δεν έχει σημασία το εύρημα (παρελθούσες ιστορίες – σύγχρονη πραγματικότητα) αλλά η κινηματογράφηση. Ο τρόπος που ο φακός στέκεται ή προσπερνάει, εστιάζει σε καλάθια με άπλυτα ή σε μικρά παιδιά που γλιστρούν από ένα μικρό χιονισμένο «ύψωμα» με τα έλκηθρά τους.
Η Μπιάνκα Στίγκερ υποστηρίζει ότι συνέταξε έναν «ταξιδιωτικό οδηγό για το παρελθόν του Αμστερνταμ». Ο Στιβ Μακουίν δηλώνει ότι «δεν τον ενοχλεί το γεγονός ότι οι άνθρωποι έχουν μια μορφή αμνησίας για το παρελθόν, γιατί αλλιώς δεν θα μπορούσαν να προχωρήσουν, να σκεφτούν το μέλλον». Τονίζει όμως ότι είναι σημαντικό να κατανοούν τη διαδρομή: πού βρίσκονται τώρα και γιατί.
Οι πόλεις δεν ανήκουν μόνο σε όσους τις κατοικούν στο παρόν.
