Οι λαοί δεν έχουν DNA, αντίθετα από ό,τι διατείνεται ένα στερεότυπο. Eχουν όμως μνήμες που συμβάλλουν στη διαμόρφωση αντιλήψεων και συμπεριφορών. Εύστοχα ο Μαρκ Μαζάουερ στο άρθρο του «Η σκοτεινή πλευρά της Αμερικής» («Καθημερινή», 18.11.24) αναλύει τις συνέπειες που έχει η απουσία στην Αμερική των ιστορικών εμπειριών που είχε η Ευρώπη. «Σε αντίθεση με τις ΗΠΑ, τα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη έχουν στη συλλογική τους μνήμη άμεσες εμπειρίες από πολεμικές συγκρούσεις, πραξικοπήματα, χούντες ή βίαιες κατακτήσεις εξουσίας, γεγονός που συνέβαλε στη διαμόρφωση μιας ευρύτερης αντίληψης για την ευθραυστότητα της δημοκρατίας». Μπορεί οι ΗΠΑ να μην είχαν αυτές τις εμπειρίες, είχαν όμως την εμπειρία του ακραίου ρατσισμού που παραμένει μεγάλη απειλή και για τη συνοχή τους και για τη δημοκρατία.
Η μισαλλοδοξία και η βία απέναντι στους Αφροαμερικανούς, στους Ινδιάνους και στους Αμερικανοεβραίους έχουν αφήσει πολύ ισχυρότερο αποτύπωμα στη λογοτεχνία, στην τέχνη και στον κινηματογράφο από ό,τι εκείνες που είχαν ως θύματα τους Λατινοαμερικάνους και τους Ασιάτες. Αλλά πέρα από τις φυλετικές διακρίσεις που επέβαλε η λευκή άρχουσα τάξη, σημαντική εκδοχή ρατσισμού ήταν και συνεχίζουν να είναι και οι πολυσύνθετες τριβές μεταξύ φυλετικών, εθνικών και θρησκευτικών ομάδων, αναμενόμενες σε ένα πολυεθνικό χωνευτήρι. Εκφράζονται με προκαταλήψεις και αρνητικά στερεότυπα –όπως ο αντισημιτισμός, η ισλαμοφοβία ή η εχθρότητα προς τους καθολικούς– και οδηγούν σε εντάσεις στον χώρο εργασίας ή ακόμα και σε βίαιες συγκρούσεις, π.χ. μεταξύ Ιταλών και Ιρλανδών ή Εβραίων και Αφροαμερικανών.
Ο «Νόμος του αποκλεισμού των Κινέζων» του 1882, που απαγόρευε την είσοδο Κινέζων στις ΗΠΑ και υποβίβαζε όσους ζούσαν ήδη στην Αμερική σε άτομα δεύτερης κατηγορίας, οι επιθέσεις της Κου Κλουξ Κλαν εναντίον Εβραίων, καθολικών και μαύρων και η κυριαρχία της στην πολιτεία της Ιντιάνα στη δεκαετία του 1920, η σφαγή της Τούλσα το 1921, όταν λευκός όχλος κατέστρεψε την εύπορη γειτονιά των μαύρων αφήνοντας δεκάδες νεκρούς και 10.000 άστεγους, η μαζική απέλαση 300.000-500.000 Μεξικανών κατά την οικονομική κρίση της δεκαετίας του 1930 –60% ήταν Αμερικανοί πολίτες–, ο υποχρεωτικός εγκλεισμός παιδιών Ινδιάνων σε οικοτροφεία για να αποβάλουν την εθνική τους ταυτότητα που συνεχιζόταν ώς το 1969, είναι λίγα από τα αναρίθμητα επεισόδια της παλιότερης ιστορίας του ρατσισμού στις ΗΠΑ, λιγότερο γνωστά από τη «Νύχτα των Κρυστάλλων» στη ναζιστική Γερμανία. Ούτε είναι ευρέως γνωστό ότι το τελευταίο γνωστό λιντσάρισμα μαύρου από μέλη της Κου Κλουξ Κλαν έγινε μόλις το 1981, στην Αλαμπάμα, 16 χρόνια μετά την κατάργηση των περισσότερων νόμων για φυλετικό διαχωρισμό, ή ότι το λιντσάρισμα δεν ήταν ομοσπονδιακό έγκλημα έως το 2022. Πιο γνωστή είναι η επιλεκτική και αδικαιολόγητη χρήση βίας από αστυνομικούς κατά μαύρων και Λατινοαμερικάνων.
Το 1971 ο πρόεδρος Νίξον ηχογραφήθηκε να λέει: «Εχω μεγάλη αγάπη για τους μαύρους, αλλά ξέρω ότι δεν θα επιβιώσουν για 500 χρόνια. Οι Μεξικανοί είναι άλλο πράγμα. Εχουν κληρονομιά. Τώρα κλέβουν, είναι άτιμοι, αλλά έχουν κάποια αντίληψη οικογενειακής ζωής. Δεν ζουν σαν σκυλολόι, όπως οι νέγροι». Μισό αιώνα αργότερα το ρατσιστικό λεξιλόγιο του Τραμπ δεν βρίσκεται σε μυστικές ηχογραφήσεις, αλλά σε δημόσιες προφορικές και γραπτές δηλώσεις. Πού μπορούν να οδηγήσουν ρατσιστικές δηλώσεις που προέρχονται από επίσημα χείλη φάνηκε τον Μάρτιο του 2020, όταν στην αρχή της πανδημίας ο Τραμπ ονόμασε τον κορωνοϊό «κινεζικό ιό» και Kung flu, κάνοντας λογοπαίγνιο με τη λέξη flu («γρίπη»). Στις 14 Μαρτίου 2020 ένας Τεξανός επιτέθηκε με μαχαίρι σε οικογένεια Ασιατών κατηγορώντας τους ότι μεταδίδουν τον ιό και τους επόμενους μήνες τα εγκλήματα μίσους κατά Ασιατών αυξήθηκαν.
Μέχρι πριν από δύο χρόνια τα εισιτήρια των Σιδηροδρόμων της Νέας Υερσέης ενημέρωναν τους επιβάτες ότι δικαιούνται θέση ανεξάρτητα από φυλή, χρώμα, φύλο, εθνικότητα και θρήσκευμα. Η υπενθύμιση είναι αναγκαία γιατί φυλή, χρώμα, φύλο, εθνικότητα και θρήσκευμα μετρούν ακόμα στην αμερικανική κοινωνία. Για αυτό άλλωστε σε αιτήσεις για πρόσληψη ή εγγραφή σε πανεπιστήμιο οι υποψήφιοι καλούνται να αυτοπροσδιοριστούν ως προς τη φυλή τους, ώστε τα δημογραφικά στοιχεία να χρησιμεύσουν στην καταπολέμηση των διακρίσεων. Μια τέτοια ερώτηση είναι βέβαια αδιανόητη στην Ευρώπη, που ξεχνά πόσο βαθιές ρίζες έχει η μισαλλοδοξία και στη δική της ιστορία και πόσο εύκολη είναι η αναβίωση του ρατσισμού και η αναζήτηση αποδιοπομπαίων τράγων κάτω από ιδιαίτερες συνθήκες, όπως η μαζική μετανάστευση και η οικονομική κρίση.
*O κ. Aγγελος Χανιώτης είναι καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών του Πανεπιστημίου Πρίνστον.
