Η woke κουλτούρα στοχεύει στην αμφισβήτηση των δομικών ανισοτήτων που αντιμετωπίζουν περιθωριοποιημένες κοινωνικές ομάδες, εστιάζοντας σε ζητήματα ρατσισμού, σεξισμού και προτάσσοντας τη συσχέτιση του κοινωνικού φύλου με τη σεξουαλικότητα.
Στο πλαίσιο αυτό χρησιμοποιούνται νέοι όροι για να περιγράψουν ταυτότητες που αντιβαίνουν στο δίπολο αρσενικού/θηλυκού φύλου και την ετεροκανονικότητα, όπως cisgender (σις τζέντερ)/cis (σις) ή trans (τρανς)/transgender (τρανστζέντερ) για άτομα των οποίων η ταυτότητα φύλου συμβαδίζει με το φύλο που τους αποδόθηκε κατά τη γέννηση ή διαφέρει από αυτό (εδώ εμπίπτουν και φράσεις όπως άτομα με κόλπο ή άτομα με περίοδο), genderfluid (τζέντερ φλούιντ), non binary (νον μπάιναρι) και queer/κουίρ για άτομα με ρευστή, μη τυπική γυναικεία ή αντρική ταυτότητα.
Οι όροι αυτοί έχουν εισέλθει στην ελληνική ως άμεσα λεξιλογικά δάνεια που βασίζονται στη φωνητική μορφή των αγγλικών λέξεων και μπορεί να μεταγράφονται στο αλφάβητο της ελληνικής, κυρίως σε ονλάιν περιβάλλοντα. Νέες λέξεις έχουν επινοηθεί για να περιγράψουν τις διακρίσεις που υφίστανται τα τρανς άτομα, όπως cis-σεξισμός ή το σύνθετο αφηρημένο ουσιαστικό τρανσφοβία με το β΄ συνθετικό -φοβία να δηλώνει τον παράλογο φόβο απέναντι σε αυτό που δηλώνει το α΄ συνθετικό τρανς (κατ’ αναλογία έχουν σχηματιστεί νεολογίες για να περιγράψουν διακρίσεις που υφίστανται χοντρά ή ανάπηρα άτομα όπως χονδροφοβία ή μισαναπηρική συμπεριφορά).
Για να διασφαλιστεί η συμπερίληψη και ισότιμη αναπαράσταση των διαφορετικών έμφυλων ταυτοτήτων, τα άτομα που στηρίζουν τη woke κουλτούρα υιοθετούν πρακτικές γλωσσικού ακτιβισμού στον προφορικό και γραπτό λόγο, δηλαδή παρεμβαίνουν συνειδητά στον τρόπο που χρησιμοποιείται η γλώσσα (ρυθμίζουν τη γλώσσα «από τα κάτω»). Αυτές οι παρεμβάσεις περιλαμβάνουν μη σεξιστικές χρήσεις όπως την προσθήκη του θηλυκού γένους κάθε φορά που χρησιμοποιείται το αρσενικό για γενικευτική αναφορά σε ανθρώπινο πληθυσμό, π.χ. το σεμινάριο απευθύνεται σε όλους τους φοιτητές και όλες τις φοιτήτριες, κυρίως όμως εστιάζουν στην ουδετεροποίηση του φύλου, π.χ. το σεμινάριο απευθύνεται σε όλα τα άτομα που φοιτούν στο τάδε πανεπιστήμιο. Δηλαδή προτιμούν το γραμματικά ουδέτερο ουσιαστικό άτομο, που σε αντίθεση με το αρσενικό ουσιαστικό φοιτητές και το θηλυκό φοιτήτριες δεν σημαδεύει το βιολογικό φύλο.
Νεολογισμοί με ουδέτερο γένος όπως «τα φοιτητά» έχουν περιορισμένη λειτουργικότητα στην ελληνική που, εκ των πραγμάτων, θέτει τη δική της ατζέντα στη woke ατζέντα.
Η ουδετεροποίηση του φύλου χρησιμοποιείται σε ανεπίσημο λόγο, όπως στην προσφώνηση όλοι, όλες, όλα σε εκδηλώσεις της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας, «καμία δίωξη σε όσα αντιστέκονται» σε πανό διαδήλωσης, «είμαστε πολλά δεν κάνουμε ησυχία» σε γκράφιτι σε τοίχο αστικού κέντρου, ενώ συχνά συνδέεται με γλωσσικούς πειραματισμούς που παραβιάζουν τους γραμματικούς κανόνες και τις ορθογραφικές συμβάσεις της ελληνικής. Για παράδειγμα, σχηματίζονται νεολογισμοί με ουδέτερο γένος, όπως «τα φοιτητά», «τα ομιλητά», «τα καλλιτεχνά», και χρησιμοποιείται το @ στην κατάληξη λέξεων για την αποφυγή της πληροφορίας του φύλου που κωδικοποιεί το γραμματικό γένος π.χ. ταγκ τ@ν φιλ@ που ξέρει (Tik Tok).
Τέτοιοι γλωσσικοί πειραματισμοί είναι εργαλεία για την επιτέλεση της έμφυλης ταυτότητας ή δείχνουν προοδευτισμό και θετική στάση απέναντι σε πολιτικές συμπερίληψης, έχουν όμως κάποια αντικειμενικά όρια. Αφενός, το @ δεν διαβάζεται και μπορεί να λειτουργεί υπόρρητα υπέρ του αρσενικού (ταγκ τ@ν φιλ@ που ξέρει ίσως τελικά «διαβάζεται» ταγκ τον φίλο που ξέρει). Αφετέρου, το ουδέτερο στην ελληνική είναι το γένος του άψυχου κόσμου, οπότε όταν το χρησιμοποιούμε για αναφορά σε πρόσωπο (π.χ. όλα) μπορεί να ενεργοποιούμε μειωτικές συνδηλώσεις, όπως «λιγότερο ανθρώπινο/λιγότερο σημαντικό».
Τέλος, νεολογισμοί με ουδέτερο γένος όπως «τα φοιτητά» έχουν περιορισμένη λειτουργικότητα στην ελληνική που γραμματικοποιεί τη σημασιακή διάκριση θηλυκού και αρσενικού φύλου. Για αυτό η ερώτηση ποιες είναι οι αντωνυμίες σου; μπορεί να βγάζει νόημα στην αγγλική που σημαδεύει γραμματικά τη διάκριση του φύλου μόνο στην αντωνυμία τρίτου προσώπου ενικού αριθμού (he/she/it) αλλά ακούγεται παράταιρη στην ελληνική που σημαδεύει το θηλυκό και αρσενικό φύλο σε πλήθος λέξεων, όπως ουσιαστικά ή άρθρα. Εκ των πραγμάτων, η ελληνική γλώσσα θέτει τη δική της ατζέντα στη woke ατζέντα.
*Η Αγγελική Αλβανούδη είναι επίκουρη καθηγήτρια Κοινωνιογλωσσολογίας στο ΑΠΘ.
