Τι σχέση έχει ο Ντάρον Ατζέμογλου, ο οποίος μόλις βραβεύτηκε με το Νομπέλ Οικονομικών για το 2024, με όσα συμβαίνουν στο ΠΑΣΟΚ και τον ΣΥΡΙΖΑ; Το έργο του εξηγεί πόσο σημαντική είναι η πορεία προς τη δημοκρατία στον αγώνα της ανθρωπότητας για ευημερία. Χωρίς αυτήν «Αποτυγχάνουν τα έθνη» (Λιβάνης, 2013) να ακολουθήσουν τον «Στενό διάδρομο» (Λιβάνης, 2020) προς την ελευθερία. Τα πολιτικά κόμματα είναι κρίσιμη παράμετρος της συγκεκριμένης προσπάθειας. Αποτελούν θεσμική προέκταση του κοινοβουλευτισμού, τις αναγκαίες κυψέλες της δημοκρατίας. Οταν δεν λειτουργούν σωστά, το συνταγματικό οικοδόμημα κλονίζεται. Το σμήνος των εκλογέων δεν βρίσκει σημείο αναφοράς ώστε να επιστρέφει στις κάλπες. Παύει να υφίσταται το πλαίσιο ώστε η πολιτική να παράγει μέλι και όχι τοξικότητα.
Για να δημιουργήσουν δημοκρατία, τα κόμματα χρειάζονται δημοκρατία στο εσωτερικό τους. Ο αυταρχισμός και η αδιαφάνεια τα καθιστά ευάλωτα σε ομάδες πίεσης και σκοτεινά συμφέροντα. Είναι ευκολότερο (και φθηνότερο) για έναν ολιγάρχη να προωθήσει κάποιους στις εσωκομματικές διαδικασίες παρά όταν θα είναι υποψήφιοι βουλευτές ή πρωθυπουργοί. Η τράπουλα σημαδεύεται καλύτερα πριν από το μοίρασμα των χαρτιών.
Κανένα κόμμα στην Ελλάδα δεν διεκδικεί δάφνες διαφάνειας: ομιχλώδη καταστατικά, πολυδαίδαλες δομές, ώστε να αποθαρρύνονται οι ανεπιθύμητοι, προγραφές από τον αρχηγό, συναλλαγές κάτω από το τραπέζι. Η συγκεκριμένη διαπίστωση αφορά το σύνολο των πολιτικών σχημάτων, δεξιά ή αριστερά του πολιτικού φάσματος. Μάλιστα, όσο πιο μικρά και νεόκοπα είναι, τόσο χειρότερες οι επιδόσεις τους: παραμένουν έρμαια του ιδρυτή τους.
Μια κάποια λύση στις κακοτεχνίες της κυψέλης παρέχει η πρακτική ορισμένων κομμάτων να αναδεικνύουν τον αρχηγό τους με άμεση εκλογή στην οποία συμμετέχουν, εκτός από τα μέλη, και οι «φίλοι» του σχήματος. Ετσι, τα κόμματα ανοίγουν, εκτίθενται στο φως, προσελκύουν αντί να απωθούν. Παρέχουν στον ενεργό πολίτη τη δυνατότητα να επηρεάζει το μέλλον της χώρας, απεγκλωβισμένος από τα ιδεολογικά του στεγανά. Η ψήφος του μετράει ίσως και περισσότερο από ό,τι στις βουλευτικές εκλογές. Υπάρχουν σίγουρα αδυναμίες, καθώς η άμεση εκλογή είναι ευάλωτη σε λαθρεπιβατικές συμπεριφορές: εμφάνιση κατασκευασμένων υποψηφίων «από το πουθενά», καταστροφική ψήφος, ώστε το αντίπαλο κόμμα να αποκτήσει τον χειρότερο αρχηγό. Κανένα σύστημα δεν είναι τέλειο.
Δεν έχει σημασία τι λέει το καταστατικό για το αν και ποιο όργανο μπορεί να αποκλείσει τον Κασσελάκη· τέτοιες αποφάσεις αυξάνουν το δημοκρατικό έλλειμμα.
Αλλά οι δυσκολίες των ανοιχτών διαδικασιών δεν θεραπεύονται με την επιστροφή στο αρχικό πρόβλημα· την υιοθέτηση, δηλαδή, μιας κλειστής και διχαστικής κομματικής λογικής. Το συγκεκριμένο δίλημμα φαίνεται να ταλανίζει τον ΣΥΡΙΖΑ, όπου όσοι υπέφεραν από τα καπρίτσια του μέχρι πρότινος αρχηγού τους, τον πληρώνουν σήμερα με το ίδιο νόμισμα. Δεν έχει σημασία το τι λέει το καταστατικό για το αν και ποιο όργανο μπορεί να αποκλείσει τον κύριο Κασσελάκη από την κούρσα· τέτοιες αποφάσεις αυξάνουν το εσωκομματικό δημοκρατικό έλλειμμα. Το ΠΑΣΟΚ καταγράφει καλύτερες επιδόσεις χάρη στην ωριμότητα που επέδειξαν πρόσφατα οι υποψήφιοι για την ηγεσία. Μένει, όμως, να αποδειχθεί αν το άνοιγμα στην κοινωνία θα μακροημερεύσει ή θα αποδειχθεί στιγμιαίο, όπως το επιθυμεί μέρος του κομματικού του μηχανισμού.
Στο άρθρο 29 το Σύνταγμα προβλέπει πως η οργάνωση των κομμάτων «οφείλει να εξυπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος». Κατά τη γνώμη μου, από την απαίτηση αυτή απορρέουν και νομικού χαρακτήρα υποχρεώσεις. Τη λύση δεν πρόκειται, ωστόσο, να δώσουν τα δικαστήρια. Ούτε ένας νόμος, ο οποίος, πατερναλιστικά, θα όριζε το τι να περιέχουν και πώς να εφαρμόζονται τα κομματικά καταστατικά. Επαφίεται σε εμάς τους πολίτες να ψηφίζουμε με γνώμονα το πόση δημοκρατία αντέχουν τα κόμματα στο εσωτερικό τους.
*Ο κ. Γιώργος Δελλής είναι καθηγητής στη Νομική Σχολή της Αθήνας.
