Από την «άνοιξη» της δεκαετίας του 1960, στη χούντα, στην καταστροφή της Κύπρου και στην εδραίωση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα. Μια δεκαετία-πραγματική τομή, που η χώρα μας άλλαξε προς το καλύτερο, μέσα όμως από βίαια γεγονότα με υψηλό εθνικό και κοινωνικό κόστος. Σαν να μην ήταν (είναι;) δυνατή στην Ελλάδα η θετική εξέλιξη εάν δεν προηγηθεί μια μικρή ή μεγάλη καταστροφή.
Το τέλος του ελληνικού Εμφυλίου στον Γράμμο τον Αύγουστο του 1949 φέρνει την κομμουνιστική Αριστερά συντετριμμένη και τον αστικό κόσμο νικητή.
Ακολουθεί η δεκαετία του 1950, μια δεκαετία γοητευτική και αρκετά αχαρτογράφητη για την κοινωνική ιστορία και για την ιστορία των νοοτροπιών. Μια δεκαετία «βουβή» ανάμεσα σε δύο γίγαντες ανατροπών, τη δεκαετία του 1940 και εκείνη του 1960.
Σύντομα να πούμε ότι η δεκαετία του 1950 αποτελεί τη μετάβαση προς την «άνοιξη» του 1960 μέσα από συμπληγάδες, όπως η κυριαρχία του στρατού στην πολιτική ζωή με τις ευλογίες του Θρόνου, το κλίμα ποινικοποίησης της Αριστεράς, ο αποκλεισμός του αστικού Κέντρου από τη συνδιαχείριση του κράτους, η Αθήνα της αστυφιλίας και σταδιακά της αντιπαροχής.
Εάν κάτι συνήγειρε τον ελληνισμό στη δεκαετία του 1950 ήταν ο αγώνας της ΕΟΚΑ, με στόχο την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα.
Η ανακήρυξη της ανεξάρτητης Κυπριακής Δημοκρατίας το 1960 θα αποτελέσει τελικά ένα σταθμό στη δραματική πορεία του Κυπριακού και όχι τη λύση του. Εκτοτε η Κύπρος και η τύχη της θα γίνει δομικό στοιχείο της λειτουργίας της ελληνικής κοινής γνώμης, της εθνικής και πατριωτικής ευαισθησίας και κύριο πλαίσιο της εξωτερικής πολιτικής της χώρας. Το Κυπριακό θα συνδεθεί και συνδυαστεί με κάθε πολιτική ενέργεια, εξέλιξη και απόχρωση της ελλαδικής πολιτικής ζωής.
Οι εκλογές «βίας και νοθείας» του 1961, ο Ανένδοτος Αγώνας, η αρχική εκλογική νίκη της Ενώσεως Κέντρου τον Νοέμβριο του ’63 και η νέα νίκη τον Φεβρουάριο του ’64 φέρνουν τον άλλο αστικό πόλο στην κυβέρνηση και ανοίγουν την αυλαία της δύσκολης δεκαετίας 1964-1974.
Ο θάνατος του βασιλιά Παύλου και του Σοφοκλή Βενιζέλου και η αυτοεξορία του Κωνσταντίνου Καραμανλή στο Παρίσι σε συνδυασμό με την κεντρώα κυβέρνηση ορίζουν στο νέο πολιτικό σκηνικό την απουσία των «σταθερών» απέναντι στον παντοδύναμο πολιτικά ελληνικό στρατό και στο διπλό πλαίσιο πολιτικής των ΗΠΑ, του Στέιτ Ντιπάρτμεντ και της CIA.
Οι πολιτικές ελπίδες για τους παραγκωνισμένους κεντρώους και για τους διωκόμενους αριστερούς θα σημάνουν τη βαθιά αντίδραση του Θρόνου και του στρατού και την ανησυχία της Δεξιάς. Αυτά θα επιταθούν από την εμφάνιση του Ανδρέα Παπανδρέου, που ερχόμενος μεν εξ Αμερικής θα ριζοσπαστικοποιήσει προς τα αριστερά ένα μέρος βουλευτών και φίλων της κυβερνητικής Ενώσεως Κέντρου.
Η κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου, μετά τη σύγκρουση του Αρχιεπισκόπου και προέδρου της Κύπρου Μακαρίου Γ΄ με την τουρκοκυπριακή κοινότητα, προχωράει σε ενέργεια υψηλού πατριωτισμού και υψηλού ρίσκου. Στέλνει περί τους 9.000 άνδρες, ενεργό ελληνικό στρατό ξηράς, με πλήρη οπλισμό στην Κύπρο, τη λεγόμενη Μεραρχία «Κ» ή μυστική Μεραρχία. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι αυτή η δύναμη δεν διαθέτει ουδεμία αντιαεροπορική κάλυψη.
Η Μεραρχία αποτρέπει την τουρκική απόβαση, ενώ ταυτοχρόνως και μάλλον ελέγχει σε όφελος της Αθήνας και των δυτικών συμμάχων την τάση αυτονόμησης του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου. Ισως και να «επιτρέπει» η παρουσία της και τον μυστικό εξοπλισμό από την Τουρκία της τουρκοκυπριακής παρακρατικής δύναμης.
Η Αποστασία των βουλευτών της Ενώσεως Κέντρου θα σημάνει και τη ρήξη του Θρόνου με τους πιστούς στον Γ. Παπανδρέου φίλους και ψηφοφόρους του κεντρώου κόμματος.
Υπάρχει ανάγκη τεκμηριωμένων δημο- σιογραφικών ερευνών γι’ αυτή την τραγική δεκαετία. Για να ακούγονται σε πρώτο πρόσωπο οι πρωταγωνιστές, οι δευτεραγωνιστές και οι νοοτροπίες τους.
Η πορεία της χώρας σημαδεύεται από βαθιά πολιτική ένταση, παρεμβάσεις του ξένου παράγοντα και μεγάλη ανησυχία στον Θρόνο και στον στρατό για το ενδεχόμενο νίκης της Ενώσεως Κέντρου στις σχεδιαζόμενες εκλογές του Μαΐου 1967.
Ως γνωστόν, τις εκλογές προλαβαίνει η χούντα του Γ. Παπαδόπουλου, η οποία εκρίθη φυσιολογική από τη μεγάλη πλειοψηφία των αξιωματικών όντας εμποτισμένοι με την καλλιεργούμενη υποτιθέμενη απειλή του κομμουνιστικού κινδύνου.
Η αντίσταση, είτε αστική είτε αριστερή, συγκροτείται από την αρχή, δομώντας απειλή για το χουντικό καθεστώς και έναν πολιτικό πολιτισμό που, ευτυχώς, θα προικίσει τη δημοκρατία στη Μεταπολίτευση. Ο ξένος παράγων, κυρίως οι ΗΠΑ, θα εξελίξει την αρχική του αμηχανία σε αποδοχή της χούντας έπειτα από εξυπηρετήσεις που θα λάβει στον πόλεμο των Εξι Ημερών.
Οι συνθήκες στη χώρα αλλάζουν άρδην. Η νεολαία ριζοσπαστικοποιείται προς τα Αριστερά και η χούντα θα επιμένει σε μια δημόσια εικόνα που θα προβάλλει ότι πιο στείρο διέθετε η λαϊκή μας παράδοση. Οι φυλακίσεις και τα βασανιστήρια αριστερών και αστών αντιστασιακών αυξάνονται μαζί με τον φόβο και την αβεβαιότητα.
Το 1973 αποτελεί έτος-ορόσημο της δύσκολης αυτής δεκαετίας. Οι καταλήψεις της Νομικής Σχολής στην Αθήνα, το Κίνημα του Ναυτικού και η άοπλη εξέγερση του Πολυτεχνείου θα αναδείξουν την απέχθεια της φοιτητιώσας νεολαίας στη χούντα, και των εντίμων αξιωματικών.
Η δραματική κορύφωση της συνωμοτικής δεκαετίας έρχεται όταν το καθεστώς του αφανούς δικτάτορα Ιωαννίδη με μια καταστροφική λογική και ενέργεια, εγκεκριμένη ή όχι, προχώρησε σε χουντικό πραξικόπημα συνεπικουρούμενο απο φιλοχουντικούς- αντιμακαριακούς Ελληνοκυπρίους με στόχο την ανατροπή του Μακαρίου και, σε δεύτερη φάση, την ένωση με την Ελλάδα (;).
Ακολούθησε η αναμενόμενη για τον κοινό νου τουρκική εισβολή και η απώλεια του 38% του εθνικού εδάφους της Κύπρου.
Πολλά τα ερωτήματα του πώς, του ποιοι και του γιατί…
Ευτυχής κορύφωση της δεκαετίας για την Ελλάδα η εδραίωση μιας Δημοκρατίας με κύρος, που παρά τα όποια πολλά προβλήματα απόκειται σε εμάς και όχι σε «πρόθυμους» δικτάτορες, να τη διορθώνουμε. Η άλλη όψη του ίδιου νομίσματος είναι το δράμα του κυπριακού ελληνισμού και η καταστροφική διχοτόμηση της Κύπρου, για την οποία η Αθήνα φέρει τη βαρύτατη ευθύνη.
Υπάρχει ανάγκη για βαθιά τεκμηριωμένες δημοσιογραφικές έρευνες και διαφωτιστικές ιστορικές αφηγήσεις γι’ αυτή την τραγική δεκαετία. Για να ακούγονται σε πρώτο πρόσωπο οι πρωταγωνιστές της, οι δευτεραγωνιστές και οι νοοτροπίες τους. Υπάρχει ανάγκη να ακούμε τον δρόμο προς την εθνική καταστροφή από όσους τη σχεδίασαν και από όσους δεν την απέτρεψαν.
Τέτοιο φως μάς παρέχει το νέο ντοκιμαντέρ του Αλέξη Παπαχελά «Η σκοτεινή δεκαετία 1964-1974», που θα προβληθεί σε έξι επεισόδια από αύριο στον ΣΚΑΪ. Μια δουλειά που συνθέτει ένα ουσιαστικό βάθρο αντίληψης, που οξύνει τη σκέψη για γόνιμα συμπεράσματα.
*Ο κ. Τάσος Σακελλαρόπουλος είναι ιστορικός, υπεύθυνος του Ιστορικού Αρχείου του Μουσείου Μπενάκη.
