Η νίκη της «Εναλλακτικής για τη Γερμανία» στη Θουριγγία επανέφερε τη συζήτηση για την ιδιαίτερη απήχηση της άκρας Δεξιάς στην Ανατολική Γερμανία. Η επικρατούσα εξήγηση αναφέρεται στην οικονομική απόκλιση μεταξύ των «Δύο Γερμανιών». Σίγουρα η οικονομία παίζει κάποιο ρόλο, ίσως όμως όχι τον πρώτο.
Θέλοντας και μη, οι εκλογικές επιτυχίες της Ακροδεξιάς στη Γερμανία δημιουργούν συνειρμούς. Αυτοί οι συνειρμοί δεν είναι πουθενά αλλού πιο έντονοι από την ίδια τη Γερμανία. Η συζήτηση, θεωρώ, πρέπει να αρχίσει κάπου εδώ. Σ’ αυτό που οι Γερμανοί ονομάζουν «Vergangenheitsbewältigung» και που θα μπορούσε να μεταφραστεί ως η προσπάθεια της χώρας μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο να αναμετρηθεί και εν τέλει να συμφιλιωθεί με το παρελθόν της. Και είναι αυτό ακριβώς που έκανε με τρόπο ίσως μοναδικό στην ιστορία: αφαιρώντας από τον εαυτό της οποιοδήποτε ελαφρυντικό.
Αυτό δεν έγινε αυτόματα, χρειάστηκε να περάσει χρόνος, να έρθουν στην επιφάνεια οι δίκες του Αουσβιτς και άλλα γεγονότα που βοήθησαν στην πορεία αυτή – αλλά έγινε. Δεν υπάρχει ίσως προηγούμενο έθνους που να υιοθέτησε τόσο ανοιχτά και ανεπιφύλακτα μια κριτική ματιά στη δημόσια ιστορία του. Που αντί να υμνεί τα κατορθώματα και να θρηνεί τα πάθη του, ενστερνίστηκε τον ρόλο του απόλυτου κακού της ιστορίας, καθιστώντας κοινό τόπο πως αυτό που το ίδιο προκάλεσε αποτελεί τον ύψιστο βαθμό εγκλήματος. Αυτό ακριβώς το μοντέλο κοινωνικοποίησης έβαλε τη ναζιστική Γερμανία στον πυρήνα του μαθήματος της εκπαίδευσης, εξασφαλίζοντας πως δεν θα υπάρχει Γερμανός που δεν θα γνωρίζει για τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν στο όνομα της χώρας του. Το Ολοκαύτωμα έγινε όχι απλά ο λεκές, αλλά η βιτρίνα της εθνικής υπόστασης της χώρας. Δεν μπορείς να είσαι Γερμανός χωρίς να αναγνωρίζεις ότι ευθύνεσαι για το μεγαλύτερο έγκλημα στην ιστορία της Ανθρωπότητας – την κορυφή της βαρβαρότητας.
Σ’ αυτό ακριβώς το αφήγημα οι Ανατολικογερμανοί απαντούν με το «count me out». Την ίδια περίοδο που στη Δυτική Γερμανία αναπτυσσόταν το μοντέλο του θύτη, στην Ανατολική Γερμανία το αφήγημα ήταν το ακριβώς αντίθετο: Εμείς, δηλαδή οι Κομμουνιστές, δηλαδή οι Σοβιετικοί, πολεμήσαμε τον φασισμό· εμείς κερδίσαμε τους ναζί· εμείς υποφέραμε από αυτούς. Ως αποτέλεσμα, η σκιά του ναζιστικού παρελθόντος υπήρξε πολύ πιο βαθιά στη δύση παρά στην ανατολή. Μ’ άλλα λόγια, η επιπρόσθετη στιγματοποίηση του να υποστηρίζεις την άκρα Δεξιά που ενυπάρχει στη Δυτική Γερμανία εξαιτίας της αναπόφευκτης σκιάς του παρελθόντος είναι σαφώς μικρότερη στην Ανατολική. Αυτό που βλέπουμε στην Ανατολική Γερμανία είναι η Γερμανία χωρίς το φίλτρο της Vergangenheitsbewältigung.
Είναι όμως και κάτι ακόμη. Δεν είναι μόνο η άκρα Δεξιά που είναι παραδοσιακά δυνατή στη συγκεκριμένη περιοχή αλλά και η άκρα Αριστερά. Και εδώ κάπου είναι που η ψήφος προς τα δύο άκρα μοιάζει να έχει κοινές αντισυστημικές ρίζες.
Αυτό που στην Ελλάδα έχει σχηματοποιηθεί ως «η ιδεολογική ρεβάνς των ηττημένων του εμφυλίου», για να χρησιμοποιήσω τη γνωστή φράση του Μαυρογορδάτου, συνέβη περίπου σε όλες τις περιπτώσεις δημοκρατικής μετάβασης στην Ευρώπη. Η εγκαθίδρυση ενός δημοκρατικού καθεστώτος τείνει να φέρνει μαζί της και μια ιδεολογική στιγματοποίηση της άλλης πλευράς, εκείνης που συνδέθηκε με το προηγούμενο, μη δημοκρατικό καθεστώς. Γι’ αυτό οι χώρες του Ευρωπαϊκού νότου βρίσκονταν για πολλά χρόνια πιο αριστερά, ενώ οι χώρες του λεγόμενου πρώην Ανατολικού μπλοκ βρίσκονται πιο δεξιά. Ακόμη και όπου οι παλιές ελίτ κατάφεραν να επιζήσουν πολιτικά το έκαναν όχι εξαιτίας της ιδεολογικής σύνδεσής τους με το παρελθόν αλλά παρά αυτής.
Σ’ αυτό το υπόδειγμα η Ανατολική Γερμανία αποτελεί εξαίρεση. Σε αντίθεση με άλλες πρώην κομμουνιστικές δημοκρατίες, η ιδεολογική αυτοτοποθέτηση παραμένει στα αριστερά, όπως παραμένει περισσότερο νοσταλγική παρά επικριτική η στάση απέναντι στο προηγούμενο καθεστώς. Ο λόγος είναι πως, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες περιπτώσεις, στην Ανατολική Γερμανία, η μετάβαση έγινε και εθνική ολοκλήρωση. Στις άλλες χώρες ο αποδιοπομπαίος τράγος μετά τη δημοκρατική μετάβαση ήταν ένα καθεστώς, μια ελίτ, που στοιχήθηκε πίσω από ένα τμήμα του ιδεολογικού φάσματος – στη δεξιά οι δικτατορίες του νότου και στην αριστερά αυτές της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης. Η αποσύνδεση απ’ το παρελθόν ήταν εφικτή: αρκούσε μια μετατόπιση στην άλλη, «σωστή», ιδεολογική πλευρά της ιστορίας. Στην Ανατολική Γερμανία ο διαχωρισμός δεν ήταν ακραιφνώς πολιτικός, έγινε de facto εθνοτικός: μπορείς να μην είσαι αριστερός στη Ρουμανία ή δεξιός στην Ισπανία. Δεν μπορείς όμως να μην είσαι Ανατολικογερμανός. Αυτή η ταυτότητα δεν αλλάζει εύκολα. Αντιθέτως δημιουργεί εξαρχής μια σχέση κέντρου-περιφέρειας που υποδαύλισε για πολλά χρόνια τις αντισυστημικές πολιτικές επιλογές στη συγκεκριμένη περιοχή.
*O κ. Ηλίας Ντίνας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης και κάτοχος της ελβετικής έδρας στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο της Φλωρεντίας.
