Προς τα τέλη του 19ου αιώνα ένας χειρουργός στη Νέα Υόρκη, ο Ουίλιαμ Κόλι, έκανε μια εκπληκτική παρατήρηση: Ενας από τους ασθενείς του με όγκο στον λαιμό με, θεωρητικά, λίγο χρόνο ζωής, είχε αναρρώσει ύστερα από μια σοβαρή βακτηριδιακή λοίμωξη του δέρματος.
Ο χειρουργός εντυπωσιάστηκε και προσπάθησε να επαναλάβει το φαινόμενο, κάνοντας ένεση στους ασθενείς με ένα «κοκτέιλ» νεκρωμένων βακτηρίων με στόχο να υποχωρήσει ο καρκίνος και κατάφερε να θεραπεύσει πάνω από χίλιους ασθενείς με αυτόν τον τρόπο.
Το σκεπτικό του ήταν ότι η ελεγχόμενη επιμόλυνση θα μπορούσε να προκαλέσει το ανοσοποιητικό σύστημα να καταπολεμήσει τον καρκίνο. Αυτή η ιδέα, αμφιλεγόμενη κατά τη διάρκεια της ζωής του, δεν θα γινόταν ευρύτερα αποδεκτή από τους επιστήμονες μέχρι τη δεκαετία του 1950.
Σήμερα, όπως επισημαίνει σε αφιέρωμά του ο Economist, το ίδιο σκεπτικό βρίσκεται στον πυρήνα των προσπαθειών για τη δημιουργία μιας νέας γενιάς θεραπειών που είναι γνωστά ως «εμβόλια κατά του καρκίνου» και θα εκπαιδεύουν το ανοσοποιητικό σύστημα να αναγνωρίζει τους όγκους και να καταπολεμά την εξάπλωσή τους. Πλέον βρίσκονται σε εξέλιξη δοκιμές κατά των καρκίνων που βρίσκονται παντού, από το δέρμα και τις ωοθήκες μέχρι τον εγκέφαλο και τους πνεύμονες. Υστερα από μισό αιώνα απογοητευτικών αδιεξόδων, αρχίζουν να εμφανίζονται πολλά υποσχόμενα αποτελέσματα.
Ο καρκίνος μπορεί να ξεκινήσει από σχεδόν οποιοδήποτε κύτταρο του σώματος. Το ανοσοποιητικό σύστημα συνήθως προσπαθεί να αποτρέψει την εξάπλωσή του παρακολουθώντας το σώμα για μη φυσιολογικά κύτταρα. Τα λευκά αιμοσφαίρια γνωστά ως Τ-κύτταρα, για παράδειγμα, επιτίθενται στους όγκους αναγνωρίζοντας ξένες πρωτεΐνες στις επιφάνειές τους.
Τα λεγόμενα φυσικά κύτταρα και μακροφάγοι δολοφόνοι μπορούν επίσης να αναγνωρίσουν και να καταστρέψουν καρκινικά κύτταρα αναζητώντας τα άγνωστα μόρια που φέρουν.
Ωστόσο, εάν τα κύτταρα σε έναν καρκίνο εξελιχθούν για να αποφύγουν το ανοσοποιητικό σύστημα, τότε μπορούν να αναπτυχθούν, να αναπαραχθούν και να εξαπλωθούν σε όλο το σώμα. Αυτό προσφέρει στους ογκολόγους νέους στόχους για τα φάρμακά τους.
Οι κρίσιμες μεταλλάξεις και τα νεοαντιγόνα
Οταν οι επιστήμονες άρχισαν για πρώτη φορά να αναλύουν την αλληλουχία του DNA των όγκων, το 2008, διαπίστωσαν ότι τα καρκινικά κύτταρα περιείχαν εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες, μεταλλάξεις που τους ξεχώριζαν από τους υγιείς γείτονές τους. Μερικές από αυτές τις μεταλλάξεις στο κυτταρικό DNA προκαλούν τα καρκινικά κύτταρα να παράγουν μη φυσιολογικές πρωτεΐνες, γνωστές ως νεοαντιγόνα, οι οποίες μπορούν να κρούσουν τον κώδωνα του κινδύνου του ανοσοποιητικού συστήματος.
Η ιδέα πίσω από ένα εμβόλιο κατά του καρκίνου, λοιπόν, είναι να εισαχθούν αυτά τα νεοαντιγόνα απευθείας στο σώμα, εκπαιδεύοντας έτσι το ανοσοποιητικό σύστημα να «βλέπει» κάθε καρκινική μάζα ως ξένο σώμα.
Οπως επισημαίνει ο Economist, για να αναπτύξουν ένα τέτοιο εμβόλιο, οι επιστήμονες πρέπει πρώτα να πάρουν ένα δείγμα όγκου, να ακολουθήσουν το γονιδίωμά του και να βρουν όλες τις γενετικές του μεταλλάξεις. Αυτές οι πληροφορίες αναλύονται για να προβλεφθεί ποια νεοαντιγόνα είναι πιθανό να προκαλέσουν την ισχυρότερη ανοσολογική απόκριση από το σώμα. Στη συνέχεια, μπορεί να δημιουργηθεί ένα εμβόλιο που θα ενεργοποιήσει το ανοσοποιητικό σύστημα να δημιουργήσει αντισώματα ενάντια σε αυτές τις συγκεκριμένες μη φυσιολογικές πρωτεΐνες. Αυτό γίνεται με την εισαγωγή μιας βραχύβιας δέσμης γενετικών πληροφοριών, γνωστής ως RNA, η οποία, μόλις εγχυθεί, δίνει εντολή στα κύτταρα του σώματος να κατασκευάσουν τα νεοαντιγόνα. Η προκύπτουσα ανοσοαπόκριση θα στοχεύσει στη συνέχεια τον αρχικό όγκο.
Η θεωρία είναι βάσιμη, αλλά η δημιουργία ενός τέτοιου ειδικού εμβολίου αρκετά γρήγορα ώστε να είναι χρήσιμο είναι διαφορετική υπόθεση. «Οχι πολλά χρόνια πριν», λέει στο βρετανικό περιοδικό ο Αλαν Μέλτσερ, κλινικός επιστήμονας στο Ινστιτούτο Ερευνας για τον Καρκίνο στο Λονδίνο, «θα έλεγα ότι αυτό δεν θα ήταν ποτέ τεχνικά δυνατό».
Το γεγονός ότι πλέον είναι εφικτό μέσα σε μόλις έξι εβδομάδες –αν και με κόστος– οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην ταχεία ανάπτυξη των εμβολίων MRNA (τα οποία φέρουν ένα μόριο αγγελιοφόρου RNA) κατά τη διάρκεια της πανδημίας της Covid-19. Τα εμβόλια που χρησιμοποιήθηκαν κατά του κορωνοϊού οδηγούσαν τον οργανισμό να δημιουργήσει μία από τις συστατικές πρωτεΐνες του SARS-COV-2, την οποία το ανοσοποιητικό σύστημα στη συνέχεια χρησιμοποίησε για να δημιουργήσει αντισώματα. Τα εμβόλια κατά του καρκίνου θα κάνουν κάτι παρόμοιο για τις πρωτεΐνες που παράγουν οι όγκοι.
Κλινικές μελέτες
Εχουν δημοσιευθεί μερικά ελπιδοφόρα πρώιμα αποτελέσματα. Ενα εξατομικευμένο εμβόλιο MRNA κατά του καρκίνου για το μελάνωμα (ένας τύπος καρκίνου του δέρματος) που αναπτύχθηκε από τη Moderna και τη Merck, δύο αμερικανικές φαρμακευτικές εταιρείες, γνωστό ως MRNA-4157 (v940), ολοκλήρωσε πρόσφατα τις κλινικές δοκιμές φάσης 2 σε ασθενείς από τους οποίους είχαν αφαιρεθεί χειρουργικά προχωρημένοι όγκοι. Τρία χρόνια μετά τη θεραπεία, ο κίνδυνος υποτροπής του καρκίνου ή θανάτου είχε μειωθεί σχεδόν στο μισό. Αυτό είναι ένα πολλά υποσχόμενο εύρημα για δοκιμή σε δεύτερη φάση, αλλά μια οριστική απάντηση σχετικά με τη χρησιμότητα του εμβολίου θα πρέπει να περιμένει μέχρι να γίνουν γνωστά τα αποτελέσματα των δοκιμών μεταγενέστερου σταδίου.
Πολλοί πιστεύουν ότι τέτοια εμβόλια θα μπορούσαν να είναι πιο αποτελεσματικά σε συνδυασμό με άλλες ανοσοθεραπείες οι οποίες λειτουργούν με διάφορους τρόπους για να ενισχύσουν ή να ρυθμίσουν την απόκριση του ανοσοποιητικού συστήματος στον καρκίνο.
«Δίνουμε πολλά από αυτά τα εμβόλια κατά του καρκίνου με ανοσοθεραπεία για να προσπαθήσουμε να ενισχύσουμε το ανοσοποιητικό σύστημα», εξηγεί στον Economist η Σάρα Ντάνσον, ειδική στην έρευνα για τον καρκίνο σε πρώιμο στάδιο στο Εθνικό Ινστιτούτο Ερευνας Υγείας και Φροντίδας της Βρετανίας. Πράγματι, το MRNA-4157 (v940) χορηγήθηκε παράλληλα με το τρέχον πρότυπο περίθαλψης, το οποίο περιλαμβάνει μια άλλη μορφή ανοσοθεραπείας, ένα φάρμακο γνωστό ως Keytruda (pembrolizumab).
Οι Moderna και Merck ανακοίνωσαν τον Ιούνιο του 2024 ότι είχαν ξεκινήσει περαιτέρω μελέτες για το MRNA-4157 (v940) (σε ασθενείς με μη μικροκυτταρικό καρκίνο του πνεύμονα, νεφρικό καρκίνωμα, ουροθηλιακό καρκίνωμα και δερματικό ακανθοκυτταρικό καρκίνο) προκειμένου να ελεγχθεί η αποτελεσματικότητά του έναντι διαφορετικών όγκων.
Οι εταιρείες BioNtech και Genentech αξιολογούν επίσης από κοινού εξατομικευμένα εμβόλια σε μια σειρά από καρκίνους. Υπάρχει ήδη μια υπόδειξη στα δεδομένα ότι το εμβόλιό τους, γνωστό ως αυτογονίδιο Cevumeran, μπορεί να μειώσει τον κίνδυνο καρκίνου του παγκρέατος ύστερα από χειρουργική επέμβαση.
Καρκίνος του εγκεφάλου
Το γλοιοβλάστωμα –ο πιο κοινός καρκίνος του εγκεφάλου και για τον οποίο δεν υπάρχουν θεραπείες– είναι επίσης στο στόχαστρο των ερευνητών. Σε εργασία ακαδημαϊκών στο Πανεπιστήμιο της Φλόριντα, ένα εμβόλιο κατά του καρκίνου με βάση το MRNA που δοκιμάστηκε μόνο σε τέσσερα άτομα παρήγαγε στοιχεία ότι το εμβόλιο είχε πυροδοτήσει μια ισχυρή ανοσολογική απόκριση στον όγκο.
Οι δοκιμές σε σκύλους με όγκους στον εγκέφαλο ήταν επίσης ελπιδοφόρες: έζησαν κατά μέσο όρο 139 ημέρες μετά τη θεραπεία, σε σύγκριση με το προσδόκιμο 30-60 ημερών που αναμένονταν χωρίς το εμβόλιο.
Αυτά τα αποτελέσματα σε ανθρώπους και σκύλους υποδηλώνουν επίσης ότι ένα εξατομικευμένο εμβόλιο μπορεί να πυροδοτήσει μια ανοσολογική απόκριση σε έναν «ψυχρό» όγκο, δηλαδή έναν όγκο που το ανοσοποιητικό σύστημα συνήθως δεν αναγνωρίζει ή δεν καταπολεμά.
Ακόμη και για πρόληψη καρκίνου
Η ελπίδα είναι ότι τα εμβόλια κατά του καρκίνου θα προχωρήσουν σε σημείο που θα μειώσουν την ανάγκη για πιο επεμβατικές θεραπείες όπως η χημειοθεραπεία ή η χειρουργική επέμβαση. Για τον δρα Ντάνσον, είναι ακόμη πιθανό ότι τα θεραπευτικά εμβόλια κατά του καρκίνου θα μπορούσαν κάποια μέρα να χρησιμοποιηθούν για πρόληψη –– με εμβόλια κατά των νεοαντιγόνων που είναι κοινά σε διαφορετικούς καρκίνους που χορηγούνται σε εκείνους που κινδυνεύουν περισσότερο να τα αναπτύξουν.
Τον Οκτώβριο του 2024 δόθηκε χρηματοδότηση σε επιστήμονες του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης για τη δημιουργία ενός προληπτικού εμβολίου για τον καρκίνο των ωοθηκών που στοχεύει στην αναγνώριση και την επίθεση στα πρώτα στάδια αυτού του καρκίνου.
Δεν θα είναι όλα εύκολα… Τα εξατομικευμένα εμβόλια κατά του καρκίνου είναι πολύπλοκα και ακριβά στην κατασκευή τους. Η δημιουργία εμβολίων κατά του καρκίνου, όπως το εμβόλιο κατά του καρκίνου των ωοθηκών, θα μπορούσε να βοηθήσει. Ενα άλλο παράδειγμα είναι το υποψήφιο εμβόλιο MRNA της BioNtech για μη μικροκυτταρικό καρκίνο του πνεύμονα. Και αυτό το εμβόλιο παρουσιάζει στο ανοσοποιητικό σύστημα κοινούς δείκτες όγκου που βρίσκονται σε διάφορους τύπους καρκίνου. Αυτή η εργασία βρίσκεται ακόμη μόνο σε πρώιμες δοκιμές ασφαλείας.
Σημαντικά επιστημονικά ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα. Πρώτον, όπως λέει ο Ελάντ Σαρόν, κλινικός διευθυντής στο Ινστιτούτο Καρκίνου Dana-Farber στη Βοστώνη, παραμένει ασαφές γιατί το ανοσοποιητικό σύστημα θα αγνοήσει ένα νεοαντιγόνο εάν παράγεται από έναν όγκο, αλλά θα σπεύσει σε δράση όταν αυτό χορηγείται με εμβόλιο. Οι φαρμακευτικές εταιρείες πρέπει επίσης να αξιολογούν αυστηρά τις τεχνικές συλλογής νεοαντιγόνων, για να διασφαλίσουν την επιλογή των καλύτερων υποψηφίων.
Περισσότερο από έναν αιώνα αφότου πραγματοποίησε τις πειραματικές του θεραπείες, ο Ουίλιαμ Κόλι δικαιώνεται για το ιατρικό του ένστικτο. Αλλά το πόσο αποτελεσματικά θα αποδειχθούν τα σύγχρονα υποψήφια εμβόλια παραμένει άγνωστο.
Πηγή: The Economist
