ΕΙΝΑΙ ΠΡΩΙ και η Αγία Βαρβάρα σφύζει από ζωή. Στις βιτρίνες των μαγαζιών φιγουράρουν επώνυμες μάρκες ρούχων. «Εισάγονται από την Τουρκία» διαβεβαιώνουν οι ιδιοκτήτες, «αληθινά δέρματα». Η δικηγόρος και ακτιβίστρια Ρομά Αλεξάνδρα Καραγιάννη διασχίζει την Ελευθερίου Βενιζέλου χαιρετώντας διαχυτικά τους μαγαζάτορες και τους περαστικούς. Γνωρίζει τους πάντες, καθώς τα όσα έχει κάνει για την κοινότητά της δεν έχουν περάσει απαρατήρητα.
Στα πεζοδρόμια τα λόγια πάνε και έρχονται, η ακρίβεια, τα Τέμπη, ο ΟΠΕΚΕΠΕ. Οι συζητήσεις είναι κοινές με τους «μπαλαμούς» για τους περίπου 5.000 Ρομά που κατοικούν εδώ από το 1922, όταν ήρθαν πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία. «Εξού και διαμένουν σε σπίτια και όχι σε καταυλισμούς», εξηγεί η δραστήρια νομικός. «Παρ’ όλα αυτά, πέρα από τα συνηθισμένα προβλήματα, οι Ρομά έχουν επιπλέον βάρη στους ώμους τους. Ρατσισμός, στιγματισμός, ανεργία, αναλφαβητισμός είναι μόνο μερικά από αυτά», συνοψίζει τα κοινωνικά θέματα της φυλής της.
ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΕΝΤΑΞΗΣ
«Δεν περνάει μέρα που να μη σκέφτομαι πώς μπορώ να βοηθήσω τους ανθρώπους μου, πώς να υπερασπιστώ έναν Ρομά που μπορεί να κατηγορείται άδικα, πώς να φέρω και άλλα ευρωπαϊκά κονδύλια στη γειτονιά. Και όχι μόνο σε αυτή τη γειτονιά, αλλά σε όλες τις περιοχές και γειτονιές Ρομά», λέει, πριν καθίσει σε ένα παγκάκι για να μου διηγηθεί μια τσιγγάνικη ιστορία, διαφορετική από αυτή που θέλει τους Ρομά «ανιθαγενείς», «άπιστους», «άπορους», «αναλφάβητους» ή και «παράνομους».
Τα παιδιά εδώ εκπαιδεύονται, σπουδάζουν. Εχουμε πολλούς επιστήμονες για τους οποίους είμαστε περήφανοι, πολλοί από τους οποίους αναδεικνύουν την πολιτισμική τους ταυτότητα περήφανα. Αυτό είναι το κλειδί στην κοινωνική ένταξη.
«Οι Ρομά διαδραματίζουν έναν σημαντικό ρόλο στην περιοχή, διότι έχουν ένα πολιτισμικό υπόβαθρο, έχουν μαγαζιά, είναι ενταγμένοι σε έναν αρκετά καλό βαθμό στην αγορά εργασίας. Τα παιδιά εδώ εκπαιδεύονται, σπουδάζουν. Εχουμε πολλούς επιστήμονες για τους οποίους είμαστε περήφανοι, πολλοί από τους οποίους αναδεικνύουν την πολιτισμική τους ταυτότητα περήφανα. Αυτό είναι το κλειδί στην κοινωνική ένταξη. Να μπορώ δηλαδή να εντάσσομαι, αλλά να διατηρώ ταυτόχρονα την πολιτισμική μου ταυτότητα, για την οποία μπορώ να νιώθω περήφανος και περήφανη», απαντάει στην ερώτηση περί ένταξης των Ρομά στην ελληνική κοινωνία.
Μεγαλωμένη στην Αγία Βαρβάρα, η Αλεξάνδρα ένιωσε από μικρή την ανάγκη να σπάσει τα ταμπού. Με τη στήριξη που είχε από τους δικούς της κατόρθωσε να μορφωθεί και να ξεχωρίσει. «Επειδή εγώ είχα την ευκαιρία και τη δυνατότητα να ενταχθώ, να εκπαιδευτώ, να σπουδάσω, να γίνω νομικός, νιώθω ότι είναι δική μου υποχρέωση να βοηθήσω όλα τα υπόλοιπα παιδιά που δεν έχουν την ευκαιρία να διεκδικήσουν τη θέση που τους αξίζει στην κοινωνία και να διασφαλίσω τα δικαιώματά τους», λέει, από τη θέση που είναι.
Για τη δικηγόρο, η οποία είναι και εμπειρογνώμονας του Συμβουλίου της Ευρώπης και έχει συνεργαστεί με πολλούς εθνικούς και διεθνείς οργανισμούς, όπως το υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων και ο Οργανισμός Ασφάλειας και Συνεργασίας στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ), η κοινωνική ένταξη αποτελεί πολιτική απόφαση. «Οταν δεν υπάρχει κοινωνική ένταξη, όταν υπάρχει περιθωριοποίηση, όταν υπάρχει εξαθλίωση, γκετοποίηση, όταν υπάρχουν διακρίσεις, όταν υπάρχει ακραία φτώχεια, δεν μπορούμε να μιλάμε για ένταξη. Καμία κοινωνική ομάδα δεν ζει περιθωριοποιημένη και γκετοποιημένη από δική της επιλογή», υποστηρίζει.
ΕΜΠΟΔΙΑ
Σύμφωνα με την ίδια, ακόμη και εδώ, στην Αγία Βαρβάρα, που τα πράγματα φαίνονται καλύτερα, υπάρχουν ζητήματα. «Η πρόσβαση στη Δικαιοσύνη, η ενδυνάμωση των νέων και των γυναικών Ρομά, η έμφυλη και η ενδοοικογενειακή βία, η προστασία των ανηλίκων και η καταπολέμηση της ανιθαγένειας και των πολλαπλών διακρίσεων είναι θέματα που αγγίζουν τους Ρομά παντού σε όλη την Ελλάδα», υποστηρίζει. «Από τη Νέα Ζωή, όπου οι συνθήκες είναι πολύ δύσκολες, έως την Αλεξάνδρεια Ημαθίας. Παντού». Οσο για την παραβατικότητα που συναντάει κανείς στις κοινότητες των Ρομά, η ίδια επιθυμεί να καταρρίψει τον ισχυρισμό πως όλοι οι Ρομά είναι εγκληματίες.
Αυτό που προέχει είναι οι κατάλληλες πολιτικές, ώστε να έχει ο Ρομά στέγη και ρεύμα και να μην αναγκάζεται να κλέψει το ρεύμα.
«Σαφώς και υπάρχει ένα ποσοστό παραβατικότητας, διότι όπου υπάρχει γκετοποίηση, περιθωριοποιημένη κοινότητα, είναι αναμενόμενο ότι θα υπάρχουν παραβατικές συμπεριφορές. Και αυτό δεν αφορά μόνο τους Ρομά. Αφορά κάθε περιθωριοποιημένη και γκετοποιημένη κοινότητα. Ωστόσο, τα στοιχεία τα οποία βγαίνουν στη δημοσιότητα για την παραβατικότητα και την εγκληματικότητα των Ρομά είναι παραπλανητικά και δεν αποδίδουν την πραγματικότητα», συνοψίζει την κατάσταση.
ΑΕΡΑΣ ΑΛΛΑΓΗΣ
Σε μια άλλη γειτονιά στη Θεσσαλονίκη, οι Ρομά αντιμετωπίζουν και εκείνοι τα θέματά τους. Εχουν περάσει χρόνια από τότε που ο Αλέξανδρος, το «τσιγγανάκι» από τον Δενδροπόταμο, κατέβηκε με μια κιθάρα στην Αθήνα για να ζήσει το όνειρό του στο «X Factor» με το τραγούδι του Στέλιου Καζαντζίδη, «Το ψωμί της ξενιτιάς». Ο Αλέξανδρος Σαγκούρης ήταν από τους πρώτους που έφεραν αέρα αλλαγής στον Δενδροπόταμο, τη δύσκολη γειτονιά στα δυτικά της πόλης, πέρα από τις σιδηροδρομικές γραμμές, με τους δρόμους γεμάτους λακκούβες και χαλασμένες καρότσες. Κάποιες φορές τη νύχτα «μάχες» μαίνονται ανάμεσα σε Ρομά και αστυνομικούς.
Τα ξαδέρφια μου σπουδάζουν Οικονομικά. Η μουσική έχει, επίσης, βοηθήσει πολλά παιδιά να βγουν από το γκέτο.
Ο Αλέξανδρος γεννήθηκε μέσα στη μουσική. «Ο μπαμπάς, η αδελφή, όλοι παίζουν μουσική. Οπότε, θέλοντας και μη, έμαθα κι εγώ. Αλλά ουσιαστικά είδα πώς είναι η μουσική όταν πέρασα στο Μουσικό Σχολείο Θεσσαλονίκης», λέει για να εξηγήσει ότι ο δρόμος των Ρομά προς την εκπαίδευση είναι γεμάτος εμπόδια. «Τα χρόνια που σπούδαζα στο πανεπιστήμιο, για καταλάβετε, από τους συμμαθητές μου ήμασταν μόνο εγώ και μια κοπέλα. Οι υπόλοιποι, είτε έχουν παντρευτεί είτε έχουν και παιδιά. Γενικότερα, δεν έχουν εξελιχθεί όπως θα εξελισσόταν ένα παιδί εκτός γειτονιάς. Δηλαδή, να τελειώσει το σχολείο, να πάει στο πανεπιστήμιο», λέει ο Αλέξανδρος, ο οποίος παράλληλα με τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας στο Τμήμα Μουσικών Επιστημών τα Σαββατοκύριακα τραγουδάει σε νυχτερινό κέντρο στον Εύοσμο. «Υπάρχουν όλων των ειδών τα παιδιά», παραδέχεται. «Αλλά ποιο παιδί δεν θα ήθελε να πάει σχολείο, να παίξει, να κάνει μια κανονική ζωή; Απλά, νομίζω οι συνθήκες είναι αυτές που σπρώχνουν πολλά παιδιά στην παραβατικότητα».
«Αλλά όσο περνάνε τα χρόνια, όλο και περισσότερα παιδιά πηγαίνουν πανεπιστήμιο. Να, τα ξαδέρφια μου σπουδάζουν Οικονομικά. Η μουσική έχει επίσης βοηθήσει πολλά παιδιά να βγουν από το γκέτο». Ο 23χρονος άνδρας που είχε την τύχη σε πολύ νεαρή ηλικία να ενταχθεί και στην ομάδα ρομποτικής Ρομά του Φάρου του Κόσμου, της ΜΚΟ της οποίας ηγείται ο πατέρας Αθηναγόρας και δραστηριοποιείται στην περιοχή, σήμερα χρησιμοποιεί τη φήμη και τη μόρφωσή του για να βοηθήσει άλλα παιδιά να βγουν από τη «γειτονιά», ενώ συμμετέχει συχνά σε συνέδρια και ενέργειες στήριξης νέων Ρομά στην Ελλάδα, για να εμψυχώσει άλλα παιδιά να κάνουν καλύτερες επιλογές.
Δεν υπάρχει καλός και κακός Ρομά, το θέμα είναι τι κάνεις με τη ζωή σου, τι ευκαιρίες έχεις.
«Υπάρχουν παιδιά που δεν έχουν φύγει ποτέ από το γκέτο. Είναι φορές που παίρνω μαζί μου τους φίλους μου στην άλλη όχθη της πόλης, απλά για να δουν κάτι άλλο. Να πάνε ένα σινεμά, να περπατήσουν σε άλλους δρόμους, να δουν κόσμο. Ακόμη και αυτό μπορεί να αλλάξει τον τρόπο που σκέφτεται κάποιος. Δεν υπάρχει καλός και κακός Ρομά, το θέμα είναι τι κάνεις με τη ζωή σου, τι ευκαιρίες έχεις».
Πίσω στο κέντρο της Αθήνας, στα Εξάρχεια, ο Θανάσης Μήτρου, Ρομά ακτιβιστής και διαχειριστής ευρωπαϊκών έργων, ετοιμάζει τις βαλίτσες του για τις Βρυξέλλες. Μεγαλωμένος στα Βριλήσσια, «σε σπίτι και όχι σε καταυλισμό», όπως θα τονίσει ο ίδιος, πήγε σχολείο, κάτι το οποίο «αποτελούσε εξαίρεση για τους Ρομά». Στη συνέχεια πέρασε στο Μετσόβιο Πανεπιστήμιο, όπου σπούδασε μηχανικός. «Ημουν ο μοναδικός τσιγγάνος που πέρασα στο πανεπιστήμιο», συνεχίζει, για να εξηγήσει τους λόγους που αποφάσισε να αφιερώσει τη ζωή του για να βοηθήσει άλλους Ρομά να ενταχθούν στην κοινωνία, να σπουδάσουν και να βρουν δουλειά.
«Αυτό το χρονικό διάστημα εργάζομαι σε μια ΜΚΟ στην Ελλάδα και γράφω προτάσεις για προγράμματα και δράσεις για Ρομά. Ευελπιστώ στο μέλλον να γράφω προτάσεις και για ευρωπαϊκούς οργανισμούς. Στόχος μου είναι μέσα από τις προτάσεις να βοηθήσω τους Ρομά να έχουν μια καλύτερη ζωή. Με άλλα λόγια, περισσότεροι Ρομά να πάνε στο σχολείο, να εκπαιδευτούν, να γνωρίσουν τον κόσμο, να ενταχθούν στην κοινωνία, έτσι ώστε να θεωρούμαστε ισότιμα μέλη. Γιατί θεωρώ ότι μας βλέπουν άνισα. Στην Ελλάδα κυρίως».
«Εμείς αυτό θέλουμε. Να φτιάξουμε ένα μοντέλο και στην Ελλάδα, όπως και στο εξωτερικό», καταλήγει. «Παρόλο που αφήνω τη χώρα μου προσωρινά και αυτό με στεναχωρεί, μου αρέσει πως στις Βρυξέλλες υπάρχει μεγάλη αποδοχή για τη διαφορετικότητα. Αυτό με κάνει χαρούμενο, γιατί στην Ελλάδα έχω δεχτεί ρατσισμό, όπως και πολλοί άλλοι Ρομά».
Μερικές μέρες μετά, στον καταυλισμό Ρομά στον Γέρακα, 190 περίπου «Χαλκιδαίοι» ζουν μέρα με τη μέρα. Η εικόνα είναι η τυπική, παιδιά παίζουν μπάλα μέσα στη λάσπη, ενήλικες άνδρες ακούν μουσική σε αυλές έξω από τα παραπήγματα, ξεχαρβαλωμένα αμάξια φορτωμένα με σιδερικά περιμένουν τους ανακυκλωτές. Δεν είναι εύκολο να αποδράσει κανείς από αυτόν τον τόπο. Αλλά για τον Γιώργο Νικολάου αυτό ήταν όνειρο ζωής, να βρει έναν τρόπο να φύγει. «Τελείωσα το Εσπερινό Γυμνάσιο της Παλλήνης και το Λύκειο, και κατάφερα να εισαχθώ στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής. Πλέον είμαι πτυχιούχος Νοσηλευτικής», λέει μέσα στο δωμάτιό του σε ένα λυόμενο. «Μένω εδώ στον καταυλισμό με τους γονείς μου, ενώ εργάζομαι και σε ένα οικοτροφείο στο Πικέρμι. Από μικρός είχα ένα όνειρο, να γίνω γιατρός ή νοσηλευτής. Ηταν ένα παιδικό όνειρο. Μέχρι που τα κατάφερα και έχω και πτυχίο», λέει με ενθουσιασμό.
Η αλήθεια είναι πως επειδή η Νοσηλευτική είναι περιζήτητη, όταν στέλνω βιογραφικό λαμβάνω θετικές αντιδράσεις. Ακόμη και όταν λέω πως είμαι τσιγγάνος.
Σήμερα, βοηθάει την κοινότητά του ως εθελοντής του Συλλόγου Νέοι Ορίζοντες Ελληνες Ρομά. «Είναι ένας σύλλογος τοπικός για την υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των Ελλήνων Ρομά του Γέρακα. Καθημερινά βρίσκομαι στο πεδίο. Βοηθάω στα λογιστικά, συμπληρώνω φορολογικές δηλώσεις, αιτήσεις για προνοιακά επιδόματα. Επίσης, βοηθάω στην υλοποιήση δραστηριοτήτων εκπαίδευσης και υγείας, όπως η κάλυψη εμβολιασμού των παιδιών Ρομά, οι μαστογραφίες, τα τεστ ΠΑΠ, σε συνεργασία και με τα υπουργεία και τους δήμους.
Γυρνώντας τον χρόνο πίσω, θυμάται πως δεν ήταν εύκολο να σπουδάσει. «Χρειάζεται τη στήριξη των γονέων. Χρειάζεται υπομονή και επιμονή που πρέπει να έχεις ο ίδιος. Βρήκα και δυσκολίες και προκλήσεις, αλλά με τη δύναμη και με την αισιοδοξία που είχα τα κατάφερα. Φτώχεια, αποκλεισμός, ρατσισμός. Ολα αυτά συννέφιασαν τον δρόμο μου, αλλά τα αντιμετώπισα και πλέον κατάφερα με τη δύναμή μου να γίνω επιστήμονας», λέει με υπερηφάνεια. «Και η αλήθεια είναι πως επειδή η Νοσηλευτική είναι περιζήτητη, όταν στέλνω βιογραφικό λαμβάνω θετικές αντιδράσεις. Ακόμη και όταν λέω πως είμαι τσιγγάνος», χαμογελάει.
Φεύγοντας από τον καταυλισμό, το φως έχει πέσει. Ο Γιώργος μάς συνοδεύει μέχρι την είσοδο. Τα παιδιά παίζουν ακόμη μπάλα. «Πάτε σχολείο;», ρωτάω αυθόρμητα. «Πάμε», μου απαντούν. «Είναι εδώ δίπλα, πίσω από τον καταυλισμό» – και μου δείχνουν τον ορίζοντα.
