Ο περίπου ανοιξιάτικος ουρανός πάνω από την πλατεία της Βασιλικής του Αγίου Πέτρου, λίγο μετά τις 6:30 το απόγευμα, αγαλλίασε από τον λευκό καπνό που σήμανε τα χαρμόσυνα νέα: Habemus Papam.
Τα λόγια του Γάλλου καρδιναλίου από τον περίφημο εξώστη, στα τελετουργικά και ακατανόητα αλλά αισθαντικά λατινικά, μεταδόθηκαν ζωντανά σε εκατομμύρια ανθρώπους, διά ζώσης και από τηλεοράσεως. Το όνομα που ακολούθησε –Ρόμπερτ Φράνσις Πρέβοστ ή Λέων ο Δέκατος Τέταρτος– ακούστηκε σαν μια αιφνιδιαστικά άγνωστη συγχορδία. Ποιος είναι αυτός;
Είναι ένας Αμερικανός, αλλά όχι μόνο. Γεννημένος στο Σικάγο το 1955, ο Ρόμπερτ Φράνσις Πρέβοστ θεωρείτο εν γένει αουτσάιντερ στις ισορροπίες του κονκλαβίου· ουδείς είχε αναλογιστεί ότι από το 2023 ήταν εκείνος που όριζε τους επισκόπους της μεγαλύτερης χριστιανικής Εκκλησίας στον κόσμο· ουδείς είχε προσμετρήσει ότι η θέση του ως βικαρίου, ως του μεγάλου μαγίστρου, θα έλεγε κανείς, της παπικής Δικαιοσύνης, απαιτούσε λεπτές ισορροπίες, αλλά επέφερε «κύκλο».
Απέφυγε τα σαρωτικά οράματα· τον λαϊκισμό και τον στόμφο που απαιτεί. Αντιθέτως, χαιρέτησε τον κόσμο στα ιταλικά και στα ισπανικά, στέλνοντας έτσι τις ευλογίες στο αγαπημένο του Περού και κλείνοντας το μάτι στη Λατινική Αμερική του προκατόχου του.
Κι έτσι, ο Αμερικανο-περουβιανός καρδινάλιος, ενδεδυμένος τα παπικά λευκά, αγαλλιάζοντας συγκρατημένα, όπως πάντα, χωρίς να σηκώσει ούτε στιγμή τον πανηγυρικό τόνο της φωνής του, είπε τις πρώτες του λέξεις: Ειρήνη σε όλες και σε όλους. Απέφυγε τα σαρωτικά οράματα· τον λαϊκισμό και τον στόμφο που απαιτεί. Αντιθέτως, χαιρέτησε τον κόσμο στα ιταλικά και στα ισπανικά, στέλνοντας έτσι τις ευλογίες στο αγαπημένο του Περού και κλείνοντας το μάτι στη Λατινική Αμερική του προκατόχου του, επικαλέστηκε την ειρήνη και ανέφερε τον Αυγουστίνο, στου οποίου το τάγμα ανήκε από τα μικράτα του: «Μαζί σας είμαι χριστιανός, για σας είμαι επίσκοπος».
Οι πρώτοι δημοσιογραφικοί τίτλοι ήταν για τον πρώτο Ποντίφικα που γεννήθηκε στις ΗΠΑ στις δύο χιλιετίες της καθολικής ιστορίας, για τον πρώτο Πάπα του τάγματος των αυγουστινιανών. Αυτή ήταν η προφανής αλήθεια· και ίσως η μισή. Ο Ρόμπερτ Φράνσις Πρέβοστ μπορεί να είχε αμερικανικό διαβατήριο, αλλά ο άνδρας στον θρόνο του Αγίου Πέτρου δεν υπήρξε διόλου, υπό οποιαδήποτε ουσιαστική έννοια, μορφή της αμερικανικής Εκκλησίας. Η ιεροσύνη του σφυρηλατήθηκε στις φτωχογειτονιές του βόρειου Περού, η ηγετική του ικανότητα δοκιμάστηκε σε μιαν επισκοπή που σπαρασσόταν από συγκρούσεις και η σταδιακή ανάρρησή του στη βατικάνεια ιεραρχία είχε πλαισιωθεί από σιωπή και διακριτικότητα.
Είναι η ιστορία ενός ανθρώπου που έγινε Πάπας επειδή δεν είχε προσπαθήσει να γίνει τίποτα πέρα από ιεραπόστολος.
Η ιστορία του Ρόμπερτ Φράνσις Πρέβοστ δεν είναι ούτε κατά διάνοια, εξ όσων συνάγεται, μια ιστορία ενός φιλόδοξου ιεράρχη. Είναι η ιστορία ενός ανθρώπου που έγινε Πάπας επειδή δεν είχε προσπαθήσει να γίνει τίποτα πέρα από ιεραπόστολος. Αραγε, τι μπορεί να σημαίνει αυτό για μιαν Εκκλησία που διχάζεται εις τους αιώνας των αιώνων; Τι σημαίνει για την ίδια την παποσύνη και τη μορφή εξουσίας που πρέπει να λάβει στον 21ο αιώνα;
Η παποσύνη του Λέοντος ΙΔ΄ άρχισε με μία παύση, η οποία ήγειρε ένα ερώτημα που οι παρατηρητές του Βατικανού πασχίζουν να απαντήσουν: όταν το Κονκλάβιο εξέλεξε έναν άνθρωπο που έχει περάσει τη ζωή του περιηγούμενος στη σιωπή –μεταξύ φατριών, μεταξύ χωρών, μεταξύ κρίσεων– τι ακριβώς ψήφιζαν;
Περού: Ισορροπώντας μεταξύ ιδεολογίας και θεσμού
Οταν ο Ρόμπερτ Φράνσις Πρέβοστ διορίστηκε επίσκοπος του Τσικλάγιο το 2015, ανέλαβε μία από τις πιο ιδεολογικά πολωμένες επισκοπές της Λατινικής Αμερικής. Η καθολική Εκκλησία του Περού υπήρξε επί μακρόν πεδίο μάχης ανάμεσα στους ακολούθους της θεολογίας της απελευθέρωσης –που είχε τις ρίζες της στη διδασκαλία του Γκουστάβο Γκουτιέρεζ και ήταν διαποτισμένη από την… «Εκκλησία έξω»– και στον βαθύ συντηρητισμό ομάδων όπως το Opus Dei και τη Sodalitium Christianae Vitae, την οποία είχε αποπειραθεί με τον Φραγκίσκο να αφοπλίσει. Η επισκοπή του Τσικλάγιο, μια παράκτια περιοχή με πάνω από ένα εκατομμύριο καθολικούς, δεν έμεινε ανεπηρέαστη.
Ο Πρέβοστ, ωστόσο, δεν αναλάμβανε τότε ως ένας άνθρωπος που δεν είχε ιδέα τι τον περίμενε. Δεν ήταν ένας «φυτευτός» ιεράρχης και ήταν μαθημένος στο τένις, στις ρακέτες που αντικρούουν κάθε βολή. Είχε ήδη περάσει πάνω από δύο δεκαετίες ενσωματωμένος στην εκκλησιαστική και ποιμαντική καθημερινότητα του βόρειου Περού. Οι προϊστάμενοί του –ιεραπόστολοι του τάγματος του Αυγουστίνου κι εκείνοι– τον έστειλαν για πρώτη φορά στο Τρουχίγιο στα μέσα της δεκαετίας του 1980 και, έπειτα από μια σύντομη επιστροφή στο Σικάγο, επανήλθε μόνιμα στο Περού το 1988. Εκεί, υπηρέτησε ως διευθυντής της αυγουστίνειας ιερατικής σχολής και δίδαξε κανονικό δίκαιο, του οποίου είναι διδάκτωρ, ενώ παράλληλα ανέλαβε διοικητικά καθήκοντα όπως δικαστικός αντιπρόσωπος και υπεύθυνος των οικονομικών της επισκοπής.
Ο Πρέβοστ δεν αναλάμβανε τότε ως ένας άνθρωπος που δεν είχε ιδέα τι τον περίμενε. Δεν ήταν ένας «φυτευτός» ιεράρχης και ήταν μαθημένος στο τένις, στις ρακέτες που αντικρούουν κάθε βολή.
Καθ’ όλη την παραμονή και διαποίμανσή του στο Τσικλάγιο, ο Ρόμπερτ Φράνσις Πρέβοστ διήλθε μέσα από ευαίσθητα πολιτικά και καταστροφικά ρεαλιστικά ρεύματα. Τον λένε άγιο ιεραπόστολο διότι τον έχουν δει να λασπώνει τα άμφιά του όταν οι καταιγίδες έπνιγαν τις ενορίες του, να συνδράμει τους αναγκεμένους και να ζει λιτά, να έχει σηκώσει μπαϊράκι για τη δημιουργία μονάδων παραγωγής οξυγόνου όταν η COVID-19 αρρώσταινε τον πλανήτη.
Ο π. Αλεξάντερ Λαμ, αυγουστινιανός μοναχός από το Περού που γνωρίζει τον νέο πάπα, είπε ότι ήταν αγαπητός στο Περού για την εγγύτητα με τον λαό του, ειδικά με τους φτωχούς. «Ηταν υπέρμαχος των ζητημάτων κοινωνικής δικαιοσύνης και της περιβαλλοντικής διαχείρισης».
Είχε επιδείξει ικανότητα να χτίζει και να συντηρεί παντί τρόπω τον διάλογο πέρα από οποιασδήποτε μορφής διαιρέσεις. Μία… Ελβετία του καθολικισμού.
Το χαρακτηριστικό γνώρισμα της ιεραρχίας του, παρά ταύτα, δεν ήταν τόσο το πολιτικό του αποτύπωμα όσο η ικανότητά του να χτίζει και να συντηρεί παντί τρόπω τον διάλογο πέρα από οποιασδήποτε μορφής διαιρέσεις. Μία… Ελβετία του καθολικισμού. Πάντοτε, όμως, με την απαιτούμενη ησυχία, «να μη μας ακούσουν».
Οι συνάδελφοί του στο Περού το πρόσεξαν και, όπως φαίνεται, το εξετίμησαν. Το 2018, εξελέγη αντιπρόεδρος της Διάσκεψης των Επισκόπων, τοποθετούμενος δεύτερος μετά τον Αρχιεπίσκοπο της Λίμα σε θεσμική αρχαιότητα. Βέβαια, ίσως το πιο αποκαλυπτικό στοιχείο για την προσωπικότητά του δεν προήλθε από τους δρόμους, αλλά από τη συμμετοχή στα θεολογικά και ποιμαντικά μαθήματα. Μέσα σε λίγα χρόνια, είχε αναμορφώσει το πνεύμα της ιεροδιδαχής στην επισκοπή του, μετασχηματίζοντάς την από κατηχητική σε… ακροαστική και παρούσα.
Οταν κλήθηκε στη Ρώμη το 2023 για να τεθεί βικάριος του Βατικανού, ο Ρόμπερτ Φράνσις Πρέβοστ άφησε πίσω του μιαν επισκοπή που εξακολουθούσε να χαρακτηρίζεται από φτώχεια και κοινωνικές πιέσεις και η οποία προσπαθούσε έτι μία φορά να καταστεί ένας τόπος αλληλεγγύης και συνέχειας.
Ηταν, από πολλές απόψεις, η πιο σημαντική προετοιμασία που θα μπορούσε να έχει κάνει για το Κονκλάβιο που θα τον έχριζε τελικά Πάπα. Οχι, όμως, εξαιτίας κάποιου πολιτικού ελιγμού. Αλλά επειδή, στον σπασμένο καθρέφτη του περουβιανού καθολικισμού, ο Ρόμπερτ Φράνσις Πρέβοστ, ο Πάπας Λέων ΙΔ΄, έμαθε να κυβερνά σε ένα «δίπλα» – όχι μόνο στην εξουσία, αλλά και στην πολυπλοκότητα του κόσμου μας.
Αν και ορισμένες φορές προτιμούσε την υπεκφυγή.
Οι υποθέσεις κακοποίησης
Αν η ιεραρχία του Ρόμπερτ Φράνσις Πρέβοστ στο Περού σφυρηλάτησε την ικανότητά του να ελίσσεται εν πολλοίς αναίμακτα στους επανεμφανιζόμενους ιδεολογικούς διχασμούς, το ιστορικό του σχετικά με ένα μέρος του ατράνταχτου σκανδάλου κακοποίησης από καθολικούς κληρικούς ήταν αυτό που, όπως όλα δείχνουν, δοκίμασε τα όρια –και τον χαρακτήρα– της σιωπής του.
Σε αντίθεση με τον προκάτοχό του, τον Πάπα Φραγκίσκο, ο οποίος συχνά αντιμετώπιζε τις κρίσεις κατά μέτωπο, άλλοτε, δε, με υψηλού προφίλ συγγνώμες και με τις δικές του, ακαταμάχητες χειρονομίες, ο νέος Πάπας δεν ύψωσε ιδιαίτερα τη φωνή του για το θέμα. Πώς θα μπορούσε, άλλωστε, αυτός ο υπέρμαχος του «κάντε ησυχία»; Φαίνεται, όμως, ότι έδρασε. Και αυτές οι ενέργειες έχουν γίνει έκτοτε ένας μικρός τόμος υπό τον τίτλο «Τα αμφιλεγόμενα»: από κάποιους διαβάζεται ως ιεραρχικός βίος συνετός, από άλλους ως θητεία γεμάτη υπεκφυγές
Οι πιο γνωστοί ισχυρισμοί επί όλων των ανωτέρω εναντίον του τότε καρδιναλίου αφορούν την εποχή που ιεραρχούσε στο Τσικλάγιο. Το 2022, τρεις γυναίκες, εκ των οποίων μόνον η μία μίλησε δημοσίως με ονόματα και διευθύνσεις, κατέφυγαν στην Επισκοπή ζητώντας να ακουστεί η ιστορία τους: δύο ιερείς τις είχαν κακοποιήσει σεξουαλικά το 2007, όταν, μάλιστα, ήταν ανήλικες.
Τα ονόματα των ιερέων κυκλοφόρησαν· η θεσμική γλώσσα της Επισκοπής δικαιολογούσε τη στάση της έναντι της κατηγορίας για συγκάλυψη, λέγοντας ότι έχει κάνει παν δυνατόν ακολουθώντας τα πρωτόκολλα πιστά. To 2024, τα τρία θύματα επανήλθαν δημοσίως και επισήμως· «δεν μας αρκεί» ήταν η φωνή τους για όσα δεν είχαν κάνει, όπως λένε, η Επισκοπή και ο επικεφαλής της: έρευνα για τους ενόχους, λήψη μέτρων προστασίας, πολυεπίπεδη συνδρομή στα θύματα της σεξουαλικής κακοποίησης από ιερείς.
Προσήλωση στο πρωτόκολλο
Είναι συνενοχή η τυφλή προσήλωση στο πρωτόκολλο; Εφτανε η απομάκρυνση των ιερέων από τα καθήκοντά τους και η παραπομπή των θυμάτων σε επιτροπές ακροάσεως της Επισκοπής;
Το SNAP –Δίκτυο Επιζώντων Θυμάτων Ιερέων– έσπευσε να αναδείξει το θέμα με το άγγελμα του «Habemus Papam», απαιτώντας «μία Εκκλησία απαλλαγμένη από την κακοποίηση». «Πολλοί από τους καρδιναλίους που σας εξέλεξαν κάλυψαν τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν εναντίον μας, και οι ιερείς και άλλοι που μας επιτέθηκαν έχουν σημαντικά μεγαλύτερη κοινωνική αξία και κύρος από οποιονδήποτε από εμάς, ατομικά ή συλλογικά. Το θέατρο και η διεθνής αναγνώριση που περιέβαλε την εκλογή σας το καταδεικνύουν αυτό αναμφισβήτητα. Δεν είναι φυσικό σε μια τέτοια εποχή να θέλουμε να μάθουμε για το είδος της σεξουαλικής και πνευματικής ταλαιπωρίας που μας πλήττει ως παιδιά. Μια τέτοια γνώση διαταράσσει και απειλεί την κανονική λειτουργία της εκκλησίας. Ποιος, όταν προσεύχεται και δοξάζει την ανάρρησή σας, θέλει να μάθει γι’ αυτή την αποκηρυγμένη και άσεμνη πλευρά της εκκλησίας σας; Κανείς, δηλαδή, εκτός από εκείνους που παρακινούνται από τον μόνο αληθινό λόγο να θέλουν να το μάθουν: τη δικαιοσύνη».
Πολλοί από τους καρδιναλίους που σας εξέλεξαν κάλυψαν τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν εναντίον μας, και οι ιερείς και άλλοι που μας επιτέθηκαν έχουν σημαντικά μεγαλύτερη κοινωνική αξία και κύρος από οποιονδήποτε από εμάς, ατομικά ή συλλογικά.
Ο νέος Πάπας δεν εξέδωσε ποτέ προσωπική δημόσια δήλωση. Αντ’ αυτού, δε, επέτρεψε στα θεσμικά κανάλια να χειριστούν την επικοινωνία· μια απόφαση που ναι μεν συνάδει με το στυλ που διοικεί, εντούτοις προκάλεσε έτι περισσότερη προσοχή και αμφισβήτηση καθώς το προφίλ του στο Βατικανό όλο και έπαιρνε τα πάνω του.
Υπερβολές;
Η επικεφαλής του Δικτύου των Επιζώντων ανασύρει ακόμα ένα περιστατικό, που αφορά τα πάρε δώσε, όπως λέει, του Λέοντος ΙΔ΄ με τον π. Τζέιμς Ρέι, ιερέα που έχει κατηγορηθεί για κακοποίηση ανηλίκων. Σχεδόν μία δεκαετία αργότερα, όπως λέει, ο ιερωμένος μετατέθηκε στο Μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη των αυγουστινιανών στο Σικάγο, παρά το γεγονός ότι το κτίριο βρισκόταν κοντά σε ένα καθολικό δημοτικό σχολείο, όπου παλαιός διευθυντής του είχε κατηγορηθεί για υπόθεση παιδικής πορνογραφίας και βία κατά μαθητή.
Η απάντηση, όλα αυτά τα χρόνια, ήταν ότι η Επισκοπή –και εξ αντανακλάσεως ο Πρέβοστ– όχι μόνο συνεργάστηκε για κάθε πολιτική και εκκλησιαστική έρευνα, αλλά υποστήριξε ενεργά τα πρωτόκολλα προστασίας των παιδιών τόσο στο Περού όσο και στο Βατικανό, όπου υπηρέτησε από το 2023 κι εντεύθεν.
Σε κάθε περίπτωση, για τους επιζώντες και ορισμένους υποστηρικτές τους, η σιωπή ισοδυναμεί με συνενοχή· για άλλους εντός της Εκκλησίας, ιδίως στη Λατινική Αμερική, η προσέγγιση του Λέοντος ΙΔ΄ αντανακλά την πίστη στη διαδικαστική αυστηρότητα έναντι της δημοσιότητας και στην αξιοπρέπεια των θυμάτων που εξυπηρετείται καλύτερα μέσω της διακριτικής δράσης παρά μέσω δηλώσεων προς τα μέσα ενημέρωσης.
Αν είναι αλήθεια ότι η πίστη στο πρωτόκολλα εγγυάται τη δικαιοσύνη, τότε πρόκειται για μια δικαιοσύνη που λειτουργεί κάτω από την επιφάνεια, με αρχές αλλά όχι επιτελεστικά. Και στην καθολική Εκκλησία μετά τον Φραγκίσκο, αυτή η διάκριση θα απαιτήσει επανεπίσκεψη. Μπορεί να διαμορφώσει ολόκληρη την κληρονομιά για το πώς το Βατικανό μαθαίνει να χειρίζεται το τραύμα χωρίς θέαμα – ή αν κάτι τέτοιο είναι εντέλει δυνατό και, κυρίως, χρήσιμο για τα θύματα.
Η στρατηγική
Ο Λέων ΙΔ΄ δεν ήταν ένας δημόσιος διανοούμενος, ούτε ένας θεολόγος που ασχολείται με τον πολιτισμικό πόλεμο ή, κατ’ ουδένα τρόπο, με τον πόλεμο ταυτοτήτων· πολλώ δε μάλλον ούτε μοιάζει με επίσκοπο με επώνυμη και φανταχτερή ποιμαντική γραμμή. Αντίθετα, αυτό που καλλιέργησε –με σχολαστική συνέπεια– ήταν η φήμη της θεσμικής επάρκειας και της μη προσήλωσης σε οποιαδήποτε ιδεολογία. Αυτή η στάση, η οποία εκλαμβάνεται από ορισμένους ως δειλία, εκτιμήθηκε όλο και περισσότερο σε μιαν Εκκλησία που έχει κατακερματιστεί κατά μήκος των ορίων που απέφυγε ο νέος Ποντίφικας: εσωτερικοί πόλεμοι, σεξουαλική ηθική, εκκλησιαστική διοίκηση. Με τον ίδιο τρόπο που είχε αποφύγει όπως ο… καρδινάλιος το λιβάνι τις φορτισμένες αναγνώσεις του κόσμου μας από τον Πάπα Φραγκίσκο.
Ως βικάριος, ο Ρόμπερτ Φράνσις Πρέβοστ είχε την εποπτεία ενός από τα πιο στρατηγικώς ευαίσθητα χαρτοφυλάκια στη ρωμαϊκή Κουρία: να συμβουλεύει τον Πάπα σχετικά με τους διορισμούς επισκόπων σε όλο τον κόσμο. Πρακτικά, αυτό σήμαινε την αξιολόγηση ιεραρχών σε πολύ διαφορετικά πολιτικά και θεολογικά τοπία – από γαλλικές επισκοπές που συζητούν για την ιερατική αγαμία μέχρι αφρικανικές εκκλησίες που περιηγούνται στους νόμους περί ποινικοποίησης των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων. Ηταν ένας ρόλος που απαιτούσε εξίσου διακριτική και ατσάλινη συμπεριφορά.
Τα κατάφερε; Η ταχύτατη ανάδειξή του μαρτυρά κάτι ανάλογο. Η εκτεταμένη ενοριακή του εμπειρία, το ιστορικό του ως ιεραποστόλου και το παρελθόν που δεν ενεπλάκη σε οποιαδήποτε δημόσια πολεμική πρεμούρα, παρά μόνο σε κάτι προσώρας αναίμακτες, δείχνει ότι προτιμά τον ρόλο του ικανού ηγέτη από τον ρόλο του διαπρύσιου ρήτορα.
Η ουδετερότητά του, ωστόσο, δεν θα χαρακτηριζόταν εύκολα αφελής. Εντός της Κουρίας, αποδείχθηκε ότι έχει μάθει να ελίσσεται στις πολυεπίπεδες πολιτικές της Ρώμης της εποχής του Φραγκίσκου, όπου οι φατρίες δεν βρίσκονταν ποτέ σε ανοιχτή αντιπαράθεση – τα εν οίκω μη εν δήμω. Ο Πρέβοστ, όπως όλα δείχνουν, κέρδισε την εμπιστοσύνη των πιστών του Φραγκίσκου, διατηρώντας παράλληλα λειτουργικές σχέσεις με πιο επιφυλακτικές προσωπικότητες. Κρίσιμο είναι ότι δεν εκλήφθηκε ως κάποιος που θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τη θεολογία για όπλο, κάτι που αποτελούσε βασική πηγή ανησυχίας στους διορισμούς στο Βατικανό μετά τον Βενέδικτο ΙΣΤ΄, που ήταν κυρίως Πάπας-σταυροφόρος της πίστης, επειδή έπαιζε κάθε ανθυποκύτταρο της θεολογίας στα δάχτυλά του.
Η ουδετερότητά του, ωστόσο, δεν θα χαρακτηριζόταν εύκολα αφελής. Εντός της Κουρίας, αποδείχθηκε ότι έχει μάθει να ελίσσεται στις πολυεπίπεδες πολιτικές της Ρώμης της εποχής του Φραγκίσκου, όπου οι φατρίες δεν βρίσκονταν ποτέ σε ανοιχτή αντιπαράθεση – τα εν οίκω μη εν δήμω.
Ωστόσο, η επιρροή του Πρέβοστ δεν φαίνεται να βασιζόταν στον λόγο. Βασιζόταν στο να «ακούν» τις σιωπές του. Και στο παραδοσιακά παρασκηνιακό θέατρο της Κουρίας –όπου η σιωπή συχνά εκλαμβάνεται ως παθητικότητα– η επιφυλακτικότητα του Ρόμπερτ Φράνσις Πρέβοστ μάλλον μετατράπηκε, παραδόξως, σε πηγή κύρους. Στα μέσα του 2024, ονομάστηκε καρδινάλιος – επίσκοπος, μια από τις υψηλότερες ιερατικές βαθμίδες της Εκκλησίας, τοποθετώντας τον στον σπάνιο κύκλο όπου θα μπορούσε να εκλεγεί Πάπας. Η ανάδειξη ήρθε χωρίς φανφάρες. Ο Φραγκίσκος δεν την είχε δικαιολογήσει δημόσια. Δεν είχε κανένα λόγο.
Ισως ο Φραγκίσκος τον εμπιστευόταν ακριβώς γι’ αυτή του την ουδετερότητα – την καλυμμένη του ικανότητα να βλέπει ψύχραιμα, αν όχι παντελώς αποστασιοποιημένα, τη λειτουργία της Εκκλησίας ως οργανισμού. Ο Πρέβοστ δεν φαίνεται να αναδείχθηκε επειδή ήταν υπέρμαχος κάποιου αλλά επειδή δεν ήταν εχθρός κανενός.
Σε μιαν εποχή φωνακλάδικη, ο Πάπας Λέων ΙΔ΄ αναδείχθηκε ως μεταβλητή, ως ο κοινός παρονομαστής, όχι ως μαχητής. Και το Κονκλάβιο –σκόπιμα ή ενστικτωδώς– τον επέλεξε γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο: είναι ικανός να απορροφήσει κάθε εξωτερική πίεση χωρίς να την ενισχύσει.
Και τώρα τι;
Το παπικό του όνομα, η αυγουστίνεια ταυτότητά του και τα θέματα της πρώτης ομιλίας του, η πλήρης επίσημη ένδυσή του σε αντίθεση με την πρώτη εμφάνιση του Φραγκίσκου σηματοδοτούν αθροιστικά μια παποσύνη που δεν θα αγνοεί επ’ ουδενί την παράδοση, την ίδια στιγμή όμως θα ασχολείται με τα φλέγοντα ζητήματα του σύγχρονου κόσμου. Ισως η πρώτη του παρουσία και το ιστορικό που φέρει μαζί του υποδηλώνουν έναν ιεράρχη που επιδιώκει να χτίσει γέφυρες, τόσο στο εσωτερικό της Εκκλησίας όσο και με την ευρύτερη παγκόσμια κοινότητα.
Ο Πάπας Λέων ΙΔ΄ κληρονομεί μιαν Εκκλησία που αντιμετωπίζει ρήγματα, για τα οποία ούτε προσποιείται ούτε μπλοφάρει πλέον. Από τον Φραγκίσκο κι εντεύθεν, ο καθολικός κόσμος επανασχεδιάζεται: οι ανάγκες αυξάνονται στην υποσαχάρια Αφρική, ενώ σκιές υπάρχουν για την την Εκκλησία στην Κίνα και τη Μέση Ανατολή.
Ακόμα πιο επείγοντος χαρακτήρα είναι η εσωτερική ένταση σχετικά με το πώς πρέπει να μοιάζει τώρα η καθολική εξουσία. Την ένταση αυτή έφερε πιο έντονα στην επιφάνεια η ίδια η εκλογή του.
Από τον Φραγκίσκο κι εντεύθεν, ο καθολικός κόσμος επανασχεδιάζεται.
Οι αναλύσεις θα εκκινήσουν από το πρώτο και προφανές… δυαδικό σύστημα: θα συνεχίσει ο Λέων ΙΔ΄ τις μεταρρυθμίσεις του Φραγκίσκου ή θα τις επιβραδύνει; Ας μη λησμονούμε, όμως, ότι ο νέος Ποντίφικας δεν εξελέγη για να διακόψει τη ροή του προγράμματος. Εξελέγη ακριβώς επειδή αποκρυσταλλώνει μιαν εκδοχή της συνέχειας που είναι θεσμικά ανεκτή σε διαφορετικά στρατόπεδα.
Είναι δογματικά συντηρητικός –αντιτίθεται στη χειροτονία των γυναικών στη διακονία, όπως δήλωσε όταν υπηρετούσε ως βικάριος– αλλά και ποιμαντικά προσιτός. Ταυτίζεται εν πολλοίς με την κοινωνική δικαιοσύνη, αλλά αποφεύγει τους ιδεολογικούς όρους με τους οποίους συνήθως συζητείται. Δεν ευνοεί την αναβίωση της λατινικής λειτουργίας, αλλά δεν έχει κάνει εχθρούς μεταξύ των αναβιωτιστών μιας πάλαι ποτέ διαλαμψάσης εποχής. Κοντολογίς, συνάδει με το ρωμαϊκό πρότυπο: επιβίωση χωρίς δήλωση.
Θα είναι, άραγε, η ουδετερότητα, την επόμενη δεκαετία, αρκετή για μια τέτοιου βεληνεκούς Εκκλησία; Αρκεί που ο νέος Πάπας ξέρεις από… τένις;
Τάδε έφη Λέων ΙΔ΄
Η λεγόμενη Σύνοδος για τη Συνοδικότητα, που πρόκειται να ολοκληρώσει τη φάση της εφαρμογής της υπό την παποσύνη του Λέοντος ΙΔ΄ και που επιθυμεί «να δώσει την ευκαιρία σε ολόκληρο τον Λαό του Θεού να ορίσει από κοινού πώς να προχωρήσει στην πορεία προς μια πιο συνοδική Εκκλησία μακροπρόθεσμα», θα οδηγήσει πιθανώς σε μιαν αντιπαράθεση με δυσεπίλυτους γρίφους: πώς οι λαϊκοί –ιδιαίτερα οι γυναίκες– θα συμμετέχουν στην διοίκηση της Εκκλησίας; Πώς οι επισκοπικές διασκέψεις θα συμβιβάζουν τις διαφορετικές εφαρμογές του ηθικού δόγματος; Και κατά πόσον το μοντέλο εξουσίας του Βατικανού μπορεί να απορροφήσει τον πλουραλισμό χωρίς να διασπαστεί;
Εξίσου επείγουσα είναι η κρίση με τα ζητήματα σεξουαλικής κακοποίησης από καθολικούς ιερωμένους, που δεν συνεχίζει μεν με την ίδια ένταση να υπονομεύει το ηθικό πλεονέκτημα της Εκκλησίας, ιδίως στον Παγκόσμιο Νότο, όπου τα πρωτόκολλα παραμένουν άνισα. Ομάδες επιζώντων έχουν ήδη καλέσει τον Λέοντα ΙΔ΄ να συστήσει ένα ανεξάρτητο διεθνές δικαστήριο, κάτι που είχε αποφύγει ο προκάτοχός του. Το ιστορικό του είναι… μεικτό: θεσμικά επιμελής, δημόσια επιφυλακτικός. Το αν θα επιλέξει τώρα τη διαφάνεια έναντι της επιφυλακτικότητας θα καθορίσει την αξιοπιστία του περισσότερο από οποιαδήποτε εγκύκλιο.
Ο λόγος του θα είναι ηθικό αντίβαρο ή σταθεροποιητικός παράγοντας;
Υπάρχει επίσης το ζήτημα της διπλωματικής στάσης. Ο Φραγκίσκος χάραξε έναν ιδιαίτερο γεωπολιτικό ρόλο για τον παπισμό: αντιμιλιταριστικός, περιβαλλοντικά προφητικός και συχνά επικριτικός απέναντι στους δυτικούς συσχετισμούς δυνάμεων. Ο Λέων ΙΔ΄, αν και αμερικανικής καταγωγής, δεν έχει σηματοδοτήσει καμία πρόθεση να αναπροσαρμόσει διπλωματικά το Βατικανό, παρότι θα πρέπει τώρα να διατηρήσει ισορροπίες με την Κίνα, αλλά και με τον Λευκό Οίκο και ειδικά τον αντιπρόεδρο Βανς, για τον οποίο είχε πετάξει κάτι καρφιά στο Χ. Στην πρώτη του ομιλία, πάντως, επικαλέστηκε την ειρήνη –«μια αφοπλισμένη και αφοπλιστική ειρήνη»– με σχεδόν φραγκισκανικούς όρους.
Ωστόσο, τα ερωτήματα παραμένουν: Ο λόγος του θα είναι ηθικό αντίβαρο ή σταθεροποιητικός παράγοντας; Στα 69 του χρόνια, είναι νέος για τα πρόσφατα παπικά δεδομένα. Αλλά σε μιαν Εκκλησία όπου οι Πάπες μπορούν, grosso modo, να ορίσουν εποχές, ο Λέων ΙΔ΄ είναι, κατά τα φαινόμενα, κάποιος που μπορεί να χρησιμεύσει ως γέφυρα ή ως πυξίδα. Κάποιος που μπορεί να σταματήσει το faith-drain της καθολικής Εκκλησίας.
Αυτό που είναι ήδη προφανές είναι ότι ο Πάπας Λέων ΙΔ΄ κρύβει μια νέα δυνατότητα για τον θρόνο του Αγίου Πέτρου: να έχει έναν ηγέτη που μπορεί να μη μείνει στην ιστορία για όσα διακήρυξε, αλλά για όσα εμπόδισε να καταρρεύσουν.
Κεντρική φωτογραφία: ©AP Photo/Kirsty Wigglesworth
