Ας ξεκινήσουμε με την παραδοχή ότι η χρήση του tourbillon σ’ ένα μοντέρνο, αυτόματο μηχανισμό είναι κάπως παράδοξη. Κι ας την αναιρέσουμε αμέσως, αποδεχόμενοι το γεγονός ότι η υψηλή ωρολογοποιία είναι, έτσι κι αλλιώς, γεμάτη από παράδοξα: Πάρτε για παράδειγμα το Eternal Calendar που παρουσίασε το 2024 η IWC: Είναι ένα ρολόι που θεωρητικά θα λέει σωστά την ώρα, την ημερομηνία, τη χρονιά, τις φάσεις στη σελήνης και πολλά ακόμη για πάντα. Πόσο σχετικό είναι όμως αυτό το «για πάντα»; Σημαίνει ότι το ρολόι θα είναι επίσης «για πάντα» καλοκουρδισμένο και σωστά συντηρημένο και βεβαίως σε χρήση, ώστε αυτός που το φορά να παρατηρεί την ορθή αλλαγή της ημερομηνίας την κατάλληλη στιγμή, σε ένα δίσεκτο έτος, για παράδειγμα. Είναι ένα ρολόι που κινείται από έναν εξαιρετικά σύνθετο μηχανισμό, που μας δίνει ενδείξεις που πρακτικά ίσως να μην παρατηρήσουμε ποτέ. Ωστόσο, ξέρουμε ότι μπορεί να το κάνει.
Έτσι ακριβώς και το tourbillon κάνει κάτι που πρακτικά δεν χρειαζόμαστε. Όμως θαυμάζουμε ότι μπορεί να το κάνει και είμαστε διατεθειμένοι να ξοδέψουμε μια περιουσία για να το αποκτήσουμε. Δεν λατρεύουμε την υψηλή ωρολογοποιία επειδή δίνει πρακτικές λύσεις σε έτσι κι αλλιώς λυμένα θέματα (το κινητό μας θα λέει την ώρα με μεγαλύτερη ακρίβεια ό,τι και να γίνει), αλλά επειδή μας συγκινεί η μηχανική μαεστρία στον συγχρονισμό των γραναζιών και μας φαίνεται αδιανόητο ότι όλο αυτό το εξαιρετικά πολύπλοκο σύστημα από μικροσκοπικά, πανέμορφα εξαρτήματα, που χορεύει υπέροχα πίσω απ’ τη διάφανη πλάτη της κάσας έχει στηθεί με το χέρι, υπομονετικά, κομμάτι – κομμάτι.
Το tourbillon, όσο περνούν τα χρόνια, αντί να ξεχνιέται ως κάτι που ήταν χρήσιμο πριν από 120 χρόνια, γίνεται όλο και πιο δημοφιλές.
Υπό αυτό το πρίσμα, τείνουμε να ονομάζουμε το tourbillon “complication” ενώ δεν είναι. Complications είναι οι μηχανισμοί που δίνουν κάποιες ενδείξεις ή μετρήσεις πέρα από τις κλασικές της ώρας. Το πιο σύνηθες complication είναι ο χρονογράφος, ενώ πιο σύνθετα είναι, για παράδειγμα, το ημερολόγιο, οι φάσεις τη σελήνης, το minute repeater. Το tourbillon είναι ένα κομμάτι του μηχανισμού που τού επιτρέπει μεγαλύτερη ακρίβεια (αν κι αυτό είναι επίσης σχετικό, όπως θα διαβάσετε παρακάτω). Κι εκεί, ακριβώς, βρίσκεται το παράδοξο με το οποίο ξεκινήσαμε: Στη σύγχρονη ωρολογοποιία, υπάρχουν κι άλλες μέθοδοι που προσφέρουν την απαιτούμενη ακρίβεια. Το tourbillon εφευρέθηκε σε μια εποχή που τα ρολόγια έμεναν πολλές ώρες στην τσέπη του ιδιοκτήτη τους, για να αντισταθμίσει την επιρροή που είχε στην κίνηση του μηχανισμού η βαρύτητα. Τα ρολόγια σήμερα φοριούνται στο χέρι και βρίσκονται διαρκώς σε κίνηση -άρα η βαρύτητα επηρεάζει το μηχανισμό τους λιγότερο.
Roger Dubuis Excalibur Double Tourbillon Cobalt: Δύο flying tourbillons συνδέονται απευθείας στο γρανάζι των δευτερολέπτων του μηχανισμού, για ακόμη μεγαλύτερη ακρίβεια.
Η διαρκής γοητεία του «κλουβιού»
Η υψηλή ωρολογοποιία, όμως, έρχεται με όλα αυτά τα παράδοξα και γι’ αυτό μας συναρπάζει τόσο. Και το tourbillon, όσο περνούν τα χρόνια, αντί να ξεχνιέται ως κάτι που ήταν χρήσιμο πριν από 120 χρόνια, γίνεται όλο και πιο δημοφιλές. Πέρσι είδαμε πολλές διαφορετικές εκδοχές του και νέες ιδέες στο πώς μπορεί να χρησιμοποιηθεί. Νέες λύσεις που έχουν προκύψει τα τελευταία χρόνια έχουν «εκδημοκρατίσει» την προσφορά του, κάνοντάς το λιγότερο σπάνιο και σχετικά πιο εύκολο να κατασκευαστεί. Την ίδια ώρα, επειδή μια υψηλή ωρολογοποιία πάντα θα ψάχνει τρόπο να δημιουργήσει κάτι ακόμη πιο απίθανο, καινούργιοι τύποι tourbillon, ακόμη πιο συναρπαστικοί σε σύλληψη και λειτουργία, έχουν επινοηθεί. Αυτά τα δύο άκρα, το «προσιτό» tourbillon και το «διαστημικό», έχουν ζωγραφίσει το σημερινό τοπίο στην αγορά, όπου σχεδόν κάθε οίκος που σέβεται τον εαυτό του παρουσιάζει και κάποιο μοντέλο με tourbillon -ενώ υπάρχουν κι εκείνα τα maisons που στηρίζονται σχεδόν αποκλειστικά πάνω του.
Πριν εξετάσουμε τους διαφορετικούς τύπους tourbillon και χαζέψουμε μερικά από τα πιο όμορφα μοντέλα της φετινής σοδειάς, ας κάνουμε κάτι ακόμη: Μια σύντομη περιήγηση στον κόσμο της ακρίβειας στη χρονομετρία και ποιοι παράγοντες μπορεί να την επηρεάσουν, ώστε να καταλάβουμε πού ακριβώς βρίσκεται η έννοια tourbillon μέσα στον κόσμο αυτό. Ξεκινάμε με τους μηχανισμούς quartz. Ο ηλεκτρονικός παλμός σε ένα απλό ρολόι με μπαταρία προσφέρει ακρίβεια +/-15 δευτερόλεπτα το μήνα (μια απώλεια που εξαφανίζεται τελείως, όταν συνδυάζεται με συγχρονισμό μέσω Internet, όπως π.χ συμβαίνει με το κινητό τηλέφωνο).
Hublot Spirit of Big Bang Tourbillon Orange Carbon: H πιο σπορ εκδοχή σε ρολόι με tourbillon που κυκλοφόρησε το 2024, τόσο λόγω του υλικού του (κάσα από ανθρακονήματα και λουράκι από καουτσούκ), όσο και λόγω των τολμηρών του χρωματισμών.
Η ακρίβεια και πώς επηρεάζεται
Στα μηχανικά ρολόγια, οι μηχανισμοί μαζικής παραγωγής ξεκινούν από τα +/- 45 δευτερόλεπτα την ημέρα. Οι μεγάλες διακυμάνσεις στις τιμές των ρολογιών εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από την ακρίβεια αυτή. Δεν μπορεί να περιμένει κανείς από ένα οικονομικό Seiko ή Citizen, για παράδειγμα, να έχει την ακρίβεια ενός πολύ πιο ακριβού in-house μηχανισμού. Εταιρείες που κατασκευάζουν αποκλειστικά μηχανισμούς όπως η ΕΤΑ ή η Sellita εμφανίζουν, επίσης, διαφορές από μοντέλο σε μοντέλο. Οι πιο ακριβείς τους μηχανισμοί, δεν χάνουν πάνω από 10 δευτερόλεπτα την ημέρα. Ένας οίκος που αγοράζει από αυτές, μπορεί να τον τοποθετήσει σε ένα ρολόι του ως έχει, ή να τον δουλέψει λίγο παραπάνω, ρυθμίζοντάς τον, ώστε να πετύχει ακόμη μεγαλύτερη ακρίβεια. Η ρύθμιση αυτή επιτυγχάνεται κυρίως με το ρυθμιστικό όργανο, το εξάρτημα που ονομάζεται «μπαλανσιέ», το ελατήριό του που ταλαντώνεται σε μια σταθερή συχνότητα και τον τροχό διαφυγής (περισσότερες λεπτομέρειες θα βρείτε στα διαγράμματα που ακολουθούν).
Στη μοντέρνα ωρολογοποιία, ίσως τα πιο σπουδαία ρολόγια με tourbillon είναι αυτά που καταφέρνουν να το χωρέσουν στα πιο απίθανα σχήματα.
Στο πιο πάνω σκαλί βρίσκουμε in-house μηχανισμούς, μικρότερης παραγωγής προφανώς, που κατασκευάζονται από την αρχή με ψηλότερα στάνταρ και περισσότερη δουλειά στο ρυθμιστικό όργανο. Οι περισσότεροι οίκοι θα φροντίσουν να λάβουν και κάποια πιστοποίηση -του COSC είναι η πιο συνήθης. Ένα μηχανικό ρολόι που είναι πιστοποιημένο χρονόμετρο από τον COSC είναι ακριβές στα +/-4 δευτερόλεπτα περίπου. H Rolex, η μεγαλύτερη εταιρεία στον κόσμο, που κατασκευάζει τα πάντα in-house, ξεπερνά και αυτό το στάνταρ, φτάνοντας σε ακρίβεια 2 δευτερολέπτων τη μέρα. Εκεί κοντά κινούνται και άλλες πατέντες, όπως για παράδειγμα οι co-axial μηχανισμοί της Omega. H Grand Seiko, πάλι, με την τεχνολογία spring drive, συνδυάζει την ακρίβεια του quartz με το ρομαντισμό της μηχανικής κίνησης, συνδυάζοντας την ηλεκτρομαγνητική με όλα τα υπόλοιπα στοιχεία που βρίσκουμε σε έναν αυτόματο μηχανισμό, φτάνοντας σε ακόμη ψηλότερα επίπεδα ακρίβειας.
Όλα τα παραπάνω, όμως, επηρεάζονται από την καθημερινή χρήση και την κατάσταση του ρολογιού: Ηλεκτρομαγνητικά πεδία, θερμοκρασία, υγρασία, στεγανότητα, φθαρμένα εξαρτήματα, όλα τους επιδρούν πάνω στο μηχανισμό -κυρίως στο ρυθμιστικό όργανο- και είτε περιστασιακά, είτε μόνιμα, αφαιρούν κάτι από την ακρίβειά του. Ένα καινούργιο ρολόι θα είναι πάντα πιο ακριβές από ένα που έχει ξεχαστεί στο συρτάρι για χρόνια.
Ένας παράγοντας που επηρεάζει την ακρίβεια του μηχανισμού είναι και η θέση του. Όταν το 1801 ο Abraham-Louis Breguet πατένταρε το tourbillon, είχε ένα ξεκάθαρο σκοπό: Να ισοσταθμίσει την κάθετη με την οριζόντια θέση του μηχανισμού στο πώς αυτή επηρέαζε την ακρίβειά του. Το ελατήριο του μπαλανσιέ, ειδικά, είχε μεγάλη απόκλιση στη λειτουργία του από τη μία θέση στην άλλη και ο Breguet θέλησε να δημιουργήσει έναν σταθερό μέσο όρο συχνότητας στον παλμό του. Γι’ αυτό και τοποθέτησε το μπαλανσιέ και τον τροχό διαφυγής σε ένα ξεχωριστό, περιστρεφόμενο κλουβί, με κίνηση ανεξάρτητη από αυτήν του υπόλοιπου μηχανισμού. Κατάφερε έτσι να ισοσταθμίσει τις δύο θέσεις και να πετύχει μεταξύ τους ακρίβεια της τάξης των 0.2 δευτερολέπτων τη μέρα. Προσοχή όμως: Δεν μιλάμε για την απόλυτη ακρίβεια του ρολογιού, αλλά μόνο για την ακρίβεια μεταξύ των δύο ακραίων θέσεών του, της απόλυτα οριζόντιας με την απόλυτα κάθετη. Αν συνολικά ο μηχανισμός είχε μια απώλεια της τάξης των 5 δευτερολέπτων την ημέρα, αυτή παρέμενε.
Η λύση αυτή, βέβαια, έφερε νέα προβλήματα. Κατ’ αρχάς ο όγκος του «κλουβιού», που προκάλεσε ένα πονοκέφαλο στους σχεδιαστές. Στη μοντέρνα ωρολογοποιία, ίσως τα πιο σπουδαία ρολόγια με tourbillon είναι αυτά που καταφέρνουν να το χωρέσουν στα πιο απίθανα σχήματα. Και μετά, ήταν η παραπάνω ενέργεια που χρειαζόταν ο μηχανισμός, αφού το κεντρικό του ελατήριο θα έπρεπε πλέον να κινεί ένα ακόμη εξάρτημα, το «κλουβί». Η εξέλιξη του tourbillon με τα χρόνια και το πού έχει φτάσει σήμερα, 123 χρόνια μετά, με τους Οίκους να βρίσκουν συναρπαστικές λύσεις στα παραπάνω προβλήματα, είναι ο βασικός λόγος που παραμένει το απόλυτο φετίχ της ωρολογοποιίας, ακόμη κι αν πρακτικά μας είναι άχρηστο…
Πώς λειτουργεί το tourbillon
Για να καταλάβουμε πώς λειτουργεί το tourbillon χρειάζεται μια βασική γνώση του πώς λειτουργεί ένας μηχανισμός ρολογιού: Κουρδίζοντας το ρολόι, τεντώνουμε το κεντρικό του ελατήριο, που προσφέρει την ενέργεια που χρειάζεται ο μηχανισμός. Αυτό περιτυλίσσεται μέσα σε ένα κύλινδρο, το μπαριγέ ή βαρελάκι (Α). Το γρανάζωμα μετάδοσης κίνησης (Β) μεταφέρει την ενέργεια του ελατηρίου στους δείκτες . Πρακτικά το βαρελάκι είναι το πρώτο γρανάζι, που κινεί τα υπόλοιπα, τα οποία είναι ρυθμισμένα έτσι ώστε αυτά που κινούν τους δείκτες, να το κάνουν αναλογικά (π.χ. σε κάθε 60 κινήσεις του δείκτη των λεπτών, κινείται μια φορά ο δείκτης της ώρας).
Η ενέργεια του ελατηρίου χρειάζεται όμως ένα ρυθμιστή για να την αναστέλλει περιοδικά και να την απελευθερώνει μόνο όταν χρειάζεται (π.χ. μια φορά κάθε δευτερόλεπτο). Εδώ έρχεται να παίξει το ρόλο του το σύστημα διαφυγής. Ο τροχός διαφυγής (Γ) αποτελεί το τελευταίο γρανάζι στο σύστημα, που «φρενάρει» όλα τα υπόλοιπα. Με τη σειρά του, κινείται από την άγκυρα (Δ), η οποία ρυθμίζεται από το μπαλανσιέ (Ε), ένα μεγάλο τροχό που περιέχει το ελατήριο του μπαλανσιέ (ή «τρίχα») που ταλαντώνεται σε μια σταθερή συχνότητα που πρακτικά συγχρονίζει όλο το ρολόι. Σκοπός ενός tourbillon είναι αυτή η «τρίχα» να έχει ενιαία ταλάντωση σε κάθε πιθανή θέση του ρολογιού.
Σε ένα tourbillon, το γρανάζωμα δεν καταλήγει στον τροχό διαφυγής, αλλά στο κλουβί (ΣΤ). Το κλουβί περιέχει το μπαλανσιέ και την “τρίχα”, τα οποία δεν βρίσκονται πλέον σε σταθερή θέση, αλλά κινούνται ελεύθερα, σε δικό τους άξονα, αγνοώντας τη βαρύτητα. Αυτό που βρίσκεται σε σταθερή θέση, και μάλιστα ακίνητο, είναι ένα επιπλέον γρανάζι (Ζ), πάνω στο οποίο γυρίζει πλέον ο τροχός διαφυγής (Γ), ο οποίος -σε αντίστροφη κίνηση σε σχέση με έναν «κανονικό» μηχανισμό- κουνά την άγκυρα (Δ) και αυτή στέλνει τον παλμό στο μπαλανσιέ (Ε), που αναλαμβάνει πλέον την αναστολή της ενέργειας του γραναζώματος και την απελευθέρωσή της κάθε φορά που χρειάζεται.
Οι κυριότεροι τύποι tourbillon
Κλασικό
Είναι ο τύπος που εξετάσαμε στο διάγραμμά μας. Το κλουβί γυρίζει χάρη στον άξονα ενός μικρού οδοντωτού τροχού που συνδέεται με το κυρίως γρανάζωμα και ο τροχός διαφυγής κινείται πάνω σε ένα σταθερό γρανάζι.
Vacheron Constantin Overseas Tourbillon: H πιο κλασική εκδοχή από όσα tourbillon είδαμε το 2024, με το χαρακτηριστικό παράθυρο στο 6 και το κλουβί με τις γέφυρες στο σχέδιο του εμβλήματος του Οίκου (το Σταυρό της Μάλτας)..
Διπλού άξονα
Στον πρώτο άξονα (του μικρού οδοντωτού τροχού) προστίθεται ένας ακόμη, κάθετος, που περιέχει το κλουβί, το οποίο πλέον περιστρέφεται και γύρω από τον εαυτό του. Παραλλαγή αυτού είναι το tourbillon τετραπλού άξονα με ένα κλουβί που περιστρέφεται μια φορά το λεπτό σε μια κλίση 30 μοιρών μέσα σε ένα άλλο κλουβί που περιστρέφεται κάθε τέσσερα λεπτά.
Flying Tourbillon
Το κλουβί υποστηρίζεται από μία μόνο, αρθρωτή γέφυρα, στη μία του πλευρά και άρα έχει ακόμη μεγαλύτερη ελευθερία κίνησης.
Gyrotourbillon
Πρακτικά κινείται πάνω σε πολλούς άξονες, δίνοντας τη δυνατότητα περιστροφής στο μπαλανσιέ και τον τροχό διαφυγής σε κάθε πιθανή θέση.
Jaeger-LeCoultre Duometre Heliotourbillon Perpetual: Ένας ολοκαίνουργιος σχεδιασμός του κλουβιού του tourbillon από τον οίκο που μας χάρισε το gyrotourbillon, με τρεις άξονες που προσφέρουν μια συνεχή περιστροφή, σε μορφή σφαίρας.
