«Θα σας πάω στο αγαπημένο μου καφέ στην Κυψέλη», μου είπε. Τον πρόλαβα στην Ελλάδα, τις τελευταίες μέρες των θερινών του διακοπών. Συναντηθήκαμε εκεί όπου μεγάλωσε, λίγα μέτρα από το σχολείο του, το 60ό Γυμνάσιο – Λύκειο Αθήνας, το οποίο όταν εκείνος ήταν μαθητής στεγαζόταν σε ένα όμορφο νεοκλασικό κτίριο απέναντι από τη μικρή εκκλησία του Αγίου Δημητρίου το πάλαι ποτέ –μέχρι το 1976– Γενικό Νοσοκομείο Ελληνικής Βασιλικής Αεροπορίας. Ο 55χρονος καθηγητής Ανοσολογίας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης Πέτρος Λιγοξυγκάκης θυμάται με νοσταλγία τα παιδικά του χρόνια «για την αίσθηση της ελευθερίας στα παιχνίδια μας και τη ζεστασιά της γειτονιάς που υπήρχε ακόμη στην περιοχή».
Μόνιμος κάτοικος Μεγάλης Βρετανίας από τα μέσα της δεκαετίας του 2000, επιστρέφει σε κάθε ευκαιρία στη χώρα μας, κυρίως στα Χανιά, γενέτειρα του πατέρα του, αν και πολλά είναι σήμερα όσα τον πληγώνουν εκεί. «Είναι τεράστια η διαφορά της κλίμακας σε καθετί, σε σύγκριση με λίγες δεκαετίες νωρίτερα. Στη Νέα Χώρα, για παράδειγμα, όπου ζούσε ο παππούς μου, τα σπίτια ήταν χαμηλά, με αυλές, το περιβάλλον “ανθρώπινο”. Τώρα μεγαθήρια από μπετόν ξεφυτρώνουν παντού το ένα μετά το άλλο, κυρίως για τουριστική χρήση, και μάλιστα χωρίς επαρκείς υποδομές. Πού θα οδηγήσει αυτή η υποτιθέμενη ανάπτυξη;».
– Ποιο είναι το οικογενειακό σας υπόβαθρο, κύριε Λιγοξυγκάκη;
– Ο πατέρας μου ήταν τοπογράφος και η μητέρα μου καθηγήτρια Γαλλικών. Εκείνος πέθανε μόλις στα 52 του, όταν ήμουν 15 ετών, από ανακοπή καρδιάς. Ηταν μανιώδης καπνιστής και παρά τις επανειλημμένες προειδοποιήσεις των γιατρών δεν μπορούσε να στερηθεί το τσιγάρο. Το σοκ ήταν τεράστιο. Στην κηδεία του μου έλεγαν: «Εσύ είσαι τώρα ο άνδρας της οικογένειας», χωρίς να καταλαβαίνουν πόσο σκληρό είναι για ένα παιδί να του φορτώνεις ένα τέτοιο βάρος. Η μητέρα μας στη συνέχεια ανέλαβε όλες τις ευθύνες με τρόπο ηρωικό, προσπαθώντας να διαχειριστεί την απώλεια και έχοντας αγωνία για το μέλλον της μικρότερης αδελφής μου που πάσχει από σύνδρομο Ντάουν. Εδωσε δύσκολες μάχες σε μια κοινωνία όχι ιδιαίτερα δεκτική στη διαφορετικότητα και χωρίς το υποστηρικτικό πλαίσιο που θα όφειλε να παρέχει σε τέτοια άτομα η ελληνική πολιτεία. Ομως, πριν φύγει και η ίδια από τη ζωή, είχε καταφέρει να της εξασφαλίσει τις καλύτερες δυνατές συνθήκες: η Στέλλα ζει σήμερα σε μια από τις μονάδες υποστηριζόμενης διαβίωσης του σωματείου «Εστία», που προσφέρει πολύτιμο έργο. Εχει τη διανοητική δυνατότητα δεκάχρονου παιδιού, μπορεί να κάνει αρκετά πράγματα μόνη της και είναι ήρεμη και χαρούμενη.
– Στον δρόμο της επιστήμης πώς μπήκατε;
– Ημουν πολύ καλός μαθητής και όλοι με προέτρεπαν να σπουδάσω Ιατρική. Δεν ήθελα. Καταλάβαινα ότι δεν διαθέτω την ιδιοσυγκρασία του γιατρού, δεν θα ήμουν καλός στην αλληλεπίδραση που απαιτείται με τους ασθενείς σε καθημερινή βάση. Μου ταίριαζε περισσότερο η έρευνα. Αποφοίτησα από το τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου Αθήνας, έχοντας πάρει μετεγγραφή (ως ορφανός πατρός) από το αντίστοιχο του Πανεπιστημίου Κρήτης, όπου έμεινα μόνο για το πρώτο έτος. Η διαφορά, βέβαια, ήταν αβυσσαλέα.
– Σε ποιο επίπεδο;
– Της προσέγγισης, της διδασκαλίας, της νοοτροπίας εντέλει. Θυμάμαι τον καθηγητή μας Λευτέρη Ζούρο να μπαίνει την πρώτη μέρα στο αμφιθέατρο και να μας λέει: «Εμάς δεν μας ενδιαφέρει να γίνετε καθηγητές σε γυμνάσια και λύκεια. Θέλουμε μετά την αποφοίτησή σας να ανοίξετε τα φτερά σας, να δημιουργήσετε τα δικά σας εργαστήρια, να κάνετε τη διαφορά στον τομέα με τον οποίο θα αποφασίσετε να ασχοληθείτε». Σκεφτείτε πόσο καλύτερα θα ήταν τα πράγματα στη χώρα μας αν αυτή η φιλοσοφία επικρατούσε σε όλα τα ελληνικά πανεπιστήμια. Και, ξέρετε, συχνά με πιάνει το παράπονο γιατί έχουμε πολλά καλά τμήματα, αλλά δεν είμαστε αποτελεσματικοί στο να… απλώνουμε το καλό, να το κάνουμε κανόνα, όχι εξαίρεση.
– Επιστρέψατε, πάντως, στην Κρήτη για το μεταπτυχιακό και το διδακτορικό σας…
– Σωστά. Στη συνέχεια, από το 1999 μέχρι το 2004 και πριν εγκατασταθώ στην Οξφόρδη βρέθηκα με ευρωπαϊκή υποτροφία στη Γαλλία, στο Στρασβούργο, στο εργαστήριο του σπουδαίου βιολόγου Ζιλ Χόφμαν ο οποίος μελετούσε τους κυτταρικούς και μοριακούς μηχανισμούς της έμφυτης ανοσίας για την έρευνά του, μάλιστα, κέρδισε το βραβείο Νομπέλ Φυσιολογίας και Ιατρικής λίγα χρόνια μετά, το 2011.
Επιστημονική πρόκληση – Στην πανδημία έπρεπε να εφαρμόσουμε τις βασικές αρχές της ανοσολογίας σε πραγματικό χρόνο και σε ένα άγνωστο παθογόνο. Οσο για τον SARS-CoV-2; Δεν περιμέναμε ότι θα είχε τη δυναμική να μεταλλάσσεται τόσο πολύ και τόσο γρήγορα.
– Ποια είναι η έμφυτη ανοσία;
– Η πρώτη γραμμή άμυνάς μας απέναντι σε μολυσματικούς παράγοντες (όπως βακτήρια, ιούς, μύκητες, παράσιτα). Οι μηχανισμοί της ενεργοποιούνται αμέσως και αυτόματα –είναι ένα είδος «εργοστασιακών ρυθμίσεων» του οργανισμού μας– με σκοπό να περιορίσουν την εξάπλωση της λοίμωξης. Και δεν μιλάω για την επίκτητη ανοσία, δηλαδή για τα αντισώματα που χρειάζονται χρόνο για να αναπτυχθούν. Η έμφυτη ανοσία είναι κοινός παρονομαστής στον άνθρωπο και στα υπόλοιπα ζώα: η αντίδραση μιας μύγας απέναντι σε μια μικροβιακή λοίμωξη, τουλάχιστον στα πρώτα στάδιά της, είναι σχεδόν ίδια με την αντίδραση ενός ανθρώπου.
– Στη μάχη κατά της COVID-19 το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης είχε καθοριστικό ρόλο. Πώς βιώσατε την πανδημία;
– Θα ακουστεί περίεργο από τη στιγμή που τόσα εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους, αλλά για εμάς τους επιστήμονες ήταν μια πρόκληση πολύ ενδιαφέρουσα. Επρεπε να εφαρμόσουμε τις βασικές αρχές της ανοσολογίας σε πραγματικό χρόνο και σε ένα άγνωστο παθογόνο. Οσο για τον SARS-CoV-2; Μας εξέπληξε. Οπως όλοι οι κορωνοϊοί είναι «δυσκίνητος» ιός, με μεγάλο γονιδίωμα. Δεν περιμέναμε ότι θα είχε τη δυναμική να μεταλλάσσεται τόσο πολύ και τόσο γρήγορα.
– Το γεγονός ότι η εμπιστοσύνη πολλών πολιτών απέναντι στην επιστήμη κλονίστηκε εκείνη την περίοδο, πού το αποδίδετε;
– Στην έλλειψη διαφάνειας που υπήρξε σε πολλές χώρες – και στην Ελλάδα. Μέχρι τον Ιανουάριο του 2022 είχαν πεθάνει στη χώρα μας σχεδόν 23.500 άνθρωποι, περισσότεροι από πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες, και «δεν κουνήθηκε φύλλο» γιατί η πανδημία έως έναν βαθμό αντιμετωπίστηκε κοντόφθαλμα με πολιτικά κίνητρα. Αντιστοίχως, σχεδόν κανείς δεν συζητάει πια τα τρωτά σημεία στο δημόσιο σύστημα υγείας που ευθύνονται για πολλούς από αυτούς τους θανάτους, γιατί έχουμε την τάση να ξεχνάμε τα δύσκολα. Οι κυβερνώντες, όμως, οφείλουν να θυμούνται. Η λεγόμενη «institutional memory», η θεσμική μνήμη, θα μας βοηθούσε να αποφύγουμε τα ίδια λάθη στο μέλλον. Οι Βρετανοί, για παράδειγμα, έφτιαξαν στη διάρκεια της πανδημίας κέντρα σε όλη τη χώρα όπου πραγματοποιούνταν δωρεάν μοριακά τεστ, PCR, και ταυτόχρονα συνέλεγαν δεδομένα για νέες παραλλαγές. Αυτή η εμπειρία θα μπορέσει να αξιοποιηθεί αν προκύψει ξανά ανάγκη.
– Η έρευνά σας πού εστιάζεται σήμερα;
– Στους διαβιβαστές: στα έντομα που μεταδίδουν μολυσματικές ασθένειες στον άνθρωπο. Στο εργαστήριό μου δουλεύουμε κυρίως με μύγες (δροσόφιλα), τις οποίες χρησιμοποιούμε ως μοντέλο, αλλά σιγά σιγά αρχίζουμε να ασχολούμαστε και με τα κουνούπια. Συνεργάτες μας στη Σρι Λάνκα πρόσφατα ανακάλυψαν ότι ο Aedes aegypti, το είδος κουνουπιού που είναι φορέας του ιού του δάγκειου πυρετού, του Ζίκα, του τσικουνγκούνια μπορεί να αναπτυχθεί και σε υφάλμυρο νερό, σε λιμνάζοντα νερά – σε βάρκες ψαράδων για παράδειγμα. Πρόκειται για μια επιγενετική αλλαγή στο DNA τους την οποία πρέπει να αποκωδικοποιήσουμε. Καταλαβαίνετε, όμως, πόσο σοβαρό είναι αυτό τη στιγμή που, λόγω κλιματικής αλλαγής, η στάθμη των θαλασσών διαρκώς ανεβαίνει και το αλμυρό νερό εισχωρεί σε ολοένα και περισσότερες περιοχές… Το κουνούπι είναι το πιο επικίνδυνο ζώο στον πλανήτη.
– Πριν από λίγες μέρες συνυπογράψατε, μαζί με άλλους 260 επιστήμονες από ελληνικά και ξένα ερευνητικά κέντρα και ΑΕΙ, μια ανοιχτή επιστολή προς την ελληνική κυβέρνηση ζητώντας τη δημιουργία νέου Εθνικού Οργανισμού Ερευνας. Γιατί;
– Γιατί ο χώρος της έρευνας στην Ελλάδα είναι πολύπαθος. Αλλά δυστυχώς, κανείς πολιτικός δεν έχει σκύψει με σοβαρότητα πάνω στα προβλήματά της, τα οποία έχουν με σαφήνεια περιγραφεί από ανθρώπους όπως ο καθηγητής Κυτταρικής Βιολογίας του Χάρβαρντ Σπύρος Αρταβάνης – Τσάκωνας, τέως πρόεδρος του ΕΣΕΤΕΚ, ο οποίος διαθέτει τεράστια εμπειρία και στην παραγωγή έρευνας και στη μετάφρασή της σε καινοτομία. Και αντί να του είμαστε ως χώρα ευγνώμονες που προσπάθησε να βρει λύσεις και να βγάλει την ελληνική έρευνα από το τέλμα, τον οδηγήσαμε σε παραίτηση. Είναι αναμενόμενη όμως η αδιαφορία των πολιτικών: πιστεύουν ότι η έρευνα δεν τους φέρνει ψήφους. Επομένως, παρά τη συχνή ρητορική τους υπέρ της, στην πραγματικότητα δεν τη στηρίζουν. Ή τη στηρίζουν υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Δείτε τι συνέβη με το πρόγραμμα «Εμπιστοσύνη στα αστέρια μας – Trust your Stars». Μόνο εμπιστοσύνης δεν ήταν άξιο… Συνάδελφοι που είχαν υποβάλει αιτήσεις για χρηματοδότηση μου έδειξαν τα reviews που έλαβαν: ήταν πανομοιότυπα, σαν από καρμπόν. Μήπως με χρήση τεχνητής νοημοσύνης; Δεν μπορώ να μην είμαι καχύποπτος. Επίσης, δεν καταλαβαίνω γιατί υπάρχει μια τόσο εχθρική στάση απέναντι στο ΕΛΙΔΕΚ. Μήπως επειδή ιδρύθηκε από την κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ;
– Να κλείσουμε με κάτι φωτεινό; Τι σας δίνει χαρά, πέρα από τη δουλειά σας και την οικογένειά σας, στην Οξφόρδη;
– Το μεσημεριανό φαγητό με τους συναδέλφους –αρχαιολόγους, φιλοσόφους, φιλολόγους, ιστορικούς κ.ά.– στη μεγάλη αίθουσα του κολεγίου. Οι συζητήσεις μας πολλές φορές με αιφνιδιάζουν με το βάθος τους. Μαθαίνω πράγματα χωρίς να το καταλαβαίνω! Είναι αυτό που αποκαλώ «Ηappy learning»! (Γέλια).
