Πολλοί από εμάς έχουμε σίγουρα παρατηρήσει ότι υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο «γερνάω» και το «μεγαλώνω σε ηλικία». Το πρώτο είναι κάτι που συμβαίνει σε όλους όσοι είναι αρκετά τυχεροί και συνεχίζουν να ζουν. Το δεύτερο συμβαίνει μόνο σε κάποια λίγα άτομα. Όλοι μας γνωρίζουμε κάποιον που έχει περάσει τα 80 ή τα 90 χωρίς να χάσει αυτή την ξεχωριστή σπίθα – κάποιον που διατηρεί την οξύτητα του πνεύματος και τη ζωτικότητά του… και ο οποίος είναι αξιοζήλευτος.
Οι επιστήμονες έχουν δημιουργήσει έναν όρο για αυτούς τους ανθρώπους: σούπερ ηλικιωμένοι. Το να παραμένουμε σωματικά και νοητικά δυνατοί αποτελεί ιδανικό για όλους καθώς μεγαλώνουμε, αλλά η σούπερ γήρανση εστιάζει στο νοητικό μέρος. Οι σούπερ ηλικιωμένοι, οι οποίοι ορίζονται ως ενήλικες άνω των 80 ετών οι οποίοι διαθέτουν μνήμη συγκρίσιμη με αυτήν ενός ανθρώπου τουλάχιστον τρεις δεκαετίες νεότερου, είναι η επιτομή αυτού που θα θέλαμε να γίνουμε. Έως κάποιο βαθμό, όμως, το φαινόμενο αυτό δεν συμβαίνει από μόνο του – είναι αποτέλεσμα σταθερών συμπεριφορών και επιλογών στον τρόπο ζωής οι οποίες προάγουν την ιδανική υγεία του εγκεφάλου, υποστηρίζουν οι ειδικοί του Χάρβαρντ.
«Ο λόγος που αναπτύχθηκε η έννοια της σούπερ γήρανσης είναι πως, όταν παρατηρούμε ανθρώπους που γερνάνε, είναι σαφές ότι κάποιοι από αυτούς τα πάνε πάρα πολύ καλύτερα», παρατηρεί ο δρ Andrew Budson, λέκτορας νευρολογίας στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ.
Η δρ Suzanne Salamon, κλινική διευθύντρια του τμήματος γεροντολογίας στο συνεργαζόμενο με το Χάρβαρντ Ιατρικό Κέντρο Beth Israel Deaconess, συμφωνεί. «Σίγουρα γίνεται πολλή συζήτηση για τη σούπερ γήρανση, γιατί οι άνθρωποι ζουν πλέον περισσότερο και δεν είναι όλοι το ίδιο», παρατηρεί. «Κάποιοι άνθρωποι, σε ηλικία άνω των 80 και των 90 ετών, έχουν τις νοητικές ικανότητες ατόμων 50 και 60 ετών. Αν και σωματικά δείχνουν περίπου το ίδιο με τους συνομήλικούς τους, νοητικά είναι λες και η άνοια δεν τους αγγίζει».
Σούπερ ηλικιωμένοι, μια ξεχωριστή κατηγορία
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η γήρανση μεταβάλλει τον εγκέφαλο. Κατά μέσο όρο, το όργανο αυτό συρρικνώνεται σε όγκο και βάρος κατά περίπου 5% κάθε δεκαετία μετά την ηλικία των 40 ετών, μια διαδικασία που επιταχύνεται μετά την ηλικία των 70 ετών. Καθώς συμβαίνει αυτό, η επικοινωνία μεταξύ των διαφόρων περιοχών του εγκεφάλου δεν είναι το ίδιο ισχυρή και, ως αποτέλεσμα, οι γνωστικές διεργασίες απαιτούν περισσότερο χρόνο.
Κάποιοι άνθρωποι, σε ηλικία άνω των 80 και των 90 ετών, έχουν τις νοητικές ικανότητες ατόμων 50 και 60 ετών.
Με την αύξηση της ηλικίας, οι περισσότεροι άνθρωποι υφίστανται επίσης ανεπαίσθητα μίνι εγκεφαλικά επεισόδια χωρίς συμπτώματα και αναπτύσσουν ινώδεις μάζες στο τμήμα του εγκεφάλου που εμπλέκεται στην εκμάθηση και στη μνήμη, αναφέρει ο δρ Budson. Επιπλέον, ορισμένα τμήματα του εγκεφάλου που σχετίζονται με τη μνήμη μειώνονται με την πάροδο του χρόνου, γεγονός που εξηγεί γιατί «ακόμη και άνθρωποι που γερνάνε φυσιολογικά δυσκολεύονται να θυμηθούν λέξεις, ονόματα, τίτλους ταινιών, τέτοιου είδους πράγματα», παρατηρεί.
Το μυαλό των σούπερ ηλικιωμένων, όμως, δεν ακολουθεί αυτό το μοτίβο. Σε σύγκριση με τους τυπικούς ηλικιωμένους, έχουν μεγαλύτερο όγκο εγκεφάλου στις περιοχές που σχετίζονται με τη μνήμη και την κίνηση και ο εγκέφαλός τους συρρικνώνεται πιο αργά στην πάροδο του χρόνου, σύμφωνα με μελέτη που πραγματοποιήθηκε σε 64 τέτοια άτομα (μέσου όρου ηλικίας 82 ετών, 59% γυναίκες) και η οποία δημοσιεύθηκε τον Αύγουστο του 2023 στο επιστημονικό περιοδικό The Lancet Healthy Longevity. Αξίζει να σημειωθεί, ωστόσο, ότι οι σούπερ ηλικιωμένοι δεν είχαν χαμηλότερο επίπεδο σχετιζόμενων με άνοια δεικτών στο αίμα τους, γεγονός που υποδηλώνει ότι η υγεία του εγκεφάλου τους μπορεί να αποδοθεί στη φυσική αντοχή και όχι σε χαμηλότερο κίνδυνο νόσου.
«Οι σούπερ ηλικιωμένοι θα βιώσουν και αυτοί τις αλλαγές που επέρχονται στη φυσιολογία με τη γήρανση», λέει ο δρ Budson, «αλλά θα εμφανίσουν λιγότερες από εκείνες τις σχετιζόμενες με την άνοια αλλαγές που μπορεί να αναπτύσσονται συχνά, αλλά οι οποίες δεν είναι απαραίτητο να αναπτυχθούν».
Τα πλεονεκτήματα των γυναικών
Οι γυναίκες έχουν αυτόματα ένα προβάδισμα στην επιδίωξη της σούπερ γήρανσης, απλά και μόνο από άποψη μακροζωίας. Κατά μέσο όρο, ζούμε περίπου πέντε χρόνια περισσότερο από ό,τι οι άνδρες (έως τα 80 περίπου) και, επομένως, έχουμε περισσότερες πιθανότητες να πληρούμε τα κριτήρια για σούπερ γήρανση.
Έχουμε όμως και άλλα πλεονεκτήματα. Πολλές έρευνες δείχνουν ότι οι γυναίκες τείνουν να έχουν καλύτερη απόδοση από τους άνδρες σε ένα είδος γνωστικού κουίζ που ονομάζεται δοκιμασία λεκτικής επεισοδιακής μνήμης και το οποίο ελέγχει πόσο καλά θυμάται κάποιος προφορικές πληροφορίες από προηγούμενα συμβάντα. Οι ερευνητές χρησιμοποιούν αυτά τα τεστ για να αξιολογήσουν την ικανότητα ενός ατόμου να θυμηθεί συγκεκριμένες λεπτομέρειες, όπως λέξεις, ιστορίες ή συζητήσεις.
Και παρόλο που το διάβασμα, τα παιχνίδια και η παρακολούθηση μαθημάτων βελτιώνουν την ταχύτητα της σκέψης τόσο στις γυναίκες όσο και στους άνδρες, μόνο οι γυναίκες εμφανίζουν μεγαλύτερο «γνωστικό απόθεμα» από τη συμμετοχή σε αυτές τις νοητικές δραστηριότητες, σύμφωνα με μελέτη του 2022 στο επιστημονικό περιοδικό Neurology. Το γνωστικό απόθεμα είναι η ικανότητα του εγκεφάλου να υφίσταται τις σχετιζόμενες με την ηλικία αρνητικές επιδράσεις στην υγεία χωρίς να εμφανίζει μείωση της ικανότητας σκέψης ή μνήμης.
Ποιος είναι ο ρόλος της τύχης
Δεν πρέπει να ξεχνάμε τον σημαντικό ρόλο που φαίνεται ότι παίζουν τα γονίδια ενός ατόμου στο κατά πόσο θα επιτύχει την κατάσταση του σούπερ ηλικιωμένου. Τα άτομα αυτά έχουν περισσότερες πιθανότητες να έχουν άφθονα από τα εγκεφαλικά κύτταρα που είναι γνωστά ως νευρώνες Von Economo και τα οποία εμπλέκονται στη μνήμη.
«Πολλοί από τους σούπερ ηλικιωμένους φαίνεται ότι αναπτύσσουν περισσότερα από αυτά τα κύτταρα, ήδη από τους πρώτους λίγους μήνες της ζωής τους», λέει η δρ Salamon. «Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι τα κύτταρα αυτά ανευρίσκονται επίσης στον εγκέφαλο ζώων που φαίνεται ότι έχουν καλή μνήμη, όπως οι ελέφαντες, οι φάλαινες και τα δελφίνια».
Εκτός από τα ευνοϊκά γονίδια –τα οποία βρίσκονται πέρα από τον έλεγχό μας– ένας άλλος παράγοντας που διαμορφώνει τη σούπερ γήρανση οφείλεται στην τύχη: η αποφυγή των λοιμώξεων. Οι έρευνες δείχνουν ότι το β-αμυλοειδές, ένας τύπος πρωτεΐνης που εμπλέκεται στην ανάπτυξη των σχετιζόμενων με Αλτσχάιμερ πλακών στον εγκέφαλο, εναποτίθεται φυσιολογικά στον εγκέφαλο για να τον βοηθήσει να καταπολεμήσει βακτηριακές, ιογενείς ή μυκητιασικές λοιμώξεις. Ορισμένα άτομα, όμως, δεν είναι ικανά να καθαρίσουν στη συνέχεια τον εγκέφαλό τους από αυτήν την πρωτεΐνη, μετά την αποδρομή των λοιμώξεων. Έτσι, η συσσώρευσή της συμβάλλει στην ανάπτυξη της νόσου Αλτσχάιμερ.
«Θα έλεγα με σιγουριά ότι οι σούπερ ηλικιωμένοι είχαν την τύχη να αποφύγουν μια λοίμωξη που θα μπορούσε να προκαλέσει έναν καταρράκτη συσσώρευσης αμυλοειδούς», σχολιάζει ο δρ Budson.
Στρατηγικές ενίσχυσης του εγκεφάλου
Μια εργασία που δημοσιεύθηκε στις 10 Αυγούστου 2024 στην ηλεκτρονική έκδοση του The Lancet ενισχύει την άποψη ότι ο υγιεινός τρόπος ζωής, σε συνδυασμό με κάποιες άλλες σημαντικές τακτικές, μπορεί να βοηθήσει στην αποφυγή της άνοιας – κάτι βασικό για την επίτευξη της σούπερ γήρανσης.
Για παράδειγμα, έως και το 7% των περιστατικών άνοιας θα μπορούσε να αποφευχθεί αν τα άτομα με υψηλή χοληστερόλη λάμβαναν κατάλληλη θεραπεία. Ένα άλλο 7% θα μπορούσε να εξαλειφθεί αν τα άτομα με απώλεια ακοής χρησιμοποιούσαν βοηθήματα ακοής.
Σύμφωνα με τον δρα Andrew Budson, λέκτορα νευρολογίας στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ, άλλες μέθοδοι που ακολουθούν οι σούπερ ηλικιωμένοι για να διατηρούν την οξύτητα του νου είναι οι εξής:
Ασκούνται. Σίγουρα υπάρχουν χιλιάδες καλοί λόγοι για να παραμένετε σωματικά ενεργές: η άσκηση μειώνει τον κίνδυνο καρδιοπάθειας και καρκίνου, βελτιώνει τη διάθεση και συμβάλλει στον έλεγχο του βάρους. Όμως, η άσκηση φαίνεται ότι προάγει επίσης την ανάπτυξη νέων εγκεφαλικών κυττάρων και βελτιώνει την υγεία των αιμοφόρων αγγείων στον εγκέφαλο, ενώ μειώνει το επίπεδο φλεγμονής, σύμφωνα με ερευνητική ανασκόπηση που δημοσιεύθηκε το 2020 στο Journal of Aging Research. Οι ηλικιωμένοι που ασκούνταν τουλάχιστον πέντε φορές την εβδομάδα για 45 λεπτά ή περισσότερο είχαν τα μεγαλύτερα οφέλη για τον εγκέφαλο.
Πολλές μελέτες έχουν δείξει επίσης ότι οι περιοχές του εγκεφάλου που ελέγχουν τη σκέψη και τη μνήμη είναι μεγαλύτερες στα άτομα που ασκούνται από ό,τι σε εκείνα που δεν ασκούνται. «Η άσκηση βοηθά με δύο διαφορετικούς τρόπους: μειώνει τους καρδιαγγειακούς παράγοντες κινδύνου και αυξάνει το μέγεθος των δομών του εγκεφάλου», συνοψίζει ο δρ Budson.
Εξασκούν τις γνωστικές τους ικανότητες. Όπως και οι μύες, έτσι και ο εγκέφαλος χρειάζεται άσκηση για να παραμείνει σε καλή κατάσταση. Η γνωστική άσκηση έχει πολλές μορφές: διάβασμα, γράψιμο, ζωγραφική, παρακολούθηση μαθημάτων, εκμάθηση νέων ικανοτήτων ή γλωσσών, παίξιμο ενός μουσικού οργάνου ή παιχνίδια με τράπουλα.
«Η σύγκριση είναι απλοϊκή, αλλά ο εγκέφαλος είναι λίγο σαν μυς», σχολιάζει ο δρ Budson. «Πληθώρα στοιχείων δείχνουν ότι αν δεν τον χρησιμοποιείς, τον χάνεις».
∆ιατηρούν κοινωνικούς δεσμούς. ∆εν είναι τυχαίο που οι ηλικιωμένοι που ελκύονται από τη συντροφιά άλλων ανθρώπων φαίνεται ότι διατηρούν περισσότερο την οξύτητα του νου σε σχέση με άλλους συνομηλίκους τους. Τα άτομα 60-70 ετών που συναντούν φίλους τις περισσότερες ημέρες της εβδομάδας έχουν περίπου 12% χαμηλότερη πιθανότητα να αναπτύξουν άνοια σε σύγκριση με τους συνομηλίκους τους που βλέπουν φίλους μόνο μία ή δύο φορές τον μήνα, σύμφωνα με μελέτη που δημοσιεύθηκε το 2019 στο PLOS Medicine. Η δραστήρια κοινωνική ζωή διώχνει επίσης τα αισθήματα μοναξιάς και κατάθλιψης, δύο παράγοντες που έχουν συνδεθεί με διάφορα προβλήματα υγείας, συμπεριλαμβανομένης της έκπτωσης της γνωστικής λειτουργίας. «∆εν υπάρχει τίποτα πιο συναρπαστικό από την αλληλεπίδραση με άλλα ανθρώπινα όντα», επισημαίνει ο δρ Budson. «Ο εγκέφαλός μας είναι φτιαγμένος γι’ αυτήν».
∆ίνουν προτεραιότητα στον αναζωογονητικό ύπνο. Οι συνιστώμενες επτά έως εννέα ώρες ύπνου κάθε νύχτα βοηθούν τον εγκέφαλό μας να απομακρύνει τα απόβλητα που μπορούν να συμβάλουν στην εμφάνιση νόσου Αλτσχάιμερ. Η χρόνια αϋπνία στους ηλικιωμένους συνδέεται με υψηλότερες πιθανότητες έκπτωσης της γνωστικής λειτουργίας. Αυτοί που δυσκολεύονται να αποκοιμηθούν ή να παραμείνουν κοιμισμένοι για τρεις ή περισσότερες νύχτες την εβδομάδα επί τρεις μήνες ή περισσότερο έχουν υψηλότερο κίνδυνο επιδείνωσης των προβλημάτων μνήμης, σύμφωνα με μελέτη του 2022 στο επιστημονικό περιοδικό Sleep.
Ο ύπνος βοηθά επίσης τον εγκέφαλό μας να μετατρέψει τις βραχυχρόνιες εντυπώσεις σε μνήμες στις οποίες μπορούμε να έχουμε πρόσβαση μετά από πολύ καιρό. Επιπλέον, τον βοηθά να απαλλαγεί από «συνδέσεις που δεν χρειαζόμαστε», προσθέτει ο δρ Budson. «Μάλλον μπορείτε να θυμηθείτε τι φάγατε τις τελευταίες ημέρες, αλλά ο εγκέφαλός μας έχει την ικανότητα να αφήνει πίσω αυτές τις ασήμαντες λεπτομέρειες. Ο ύπνος μάς βοηθά να το κάνουμε αυτό».
