Από τι προκαλείται η νόσος Αλτσχάιμερ; «Έχω περάσει το μεγαλύτερο μέρος της επαγγελματικής μου ζωής προσπαθώντας να απαντήσω σε αυτό το ερώτημα», λέει ο νευροεπιστήμονας Rudolph Tanzi, διευθυντής του Κέντρου McCance για την Υγεία του Εγκεφάλου στο Γενικό Νοσοκομείο της Μασαχουσέτης, που συνεργάζεται με το Χάρβαρντ.
Είναι ένα σημαντικό ερώτημα που πρέπει να απαντηθεί, γιατί η νόσος Αλτσχάιμερ είναι η πιο συχνή μορφή άνοιας σε πολλές χώρες. Στις ΗΠΑ, τουλάχιστον το 10% των ατόμων άνω των 65 ετών έχουν αυτή τη νόσο.
Όπως και με τις περισσότερες νόσους, η νόσος Αλτσχάιμερ οφείλεται πιθανότατα σε έναν συνδυασμό κληρονομικής προδιάθεσης, στην παρουσία άλλων παθήσεων καθώς και σε κοινωνικούς παράγοντες και παράγοντες που σχετίζονται με τον τρόπο ζωής.
Σήμερα, οι επιστήμονες διερευνούν τι ρόλο μπορεί να παίζουν –αν παίζουν– οι λοιμώξεις στην ανάπτυξη της νόσου Αλτσχάιμερ.
Αποκάλυψη των βιολογικών αιτιών
Η νόσος Αλτσχάιμερ περιγράφηκε για πρώτη φορά το 1906, αλλά οι επιστήμονες άρχισαν να ξετυλίγουν το κουβάρι της αιτιολογίας της πριν από μόλις 40 χρόνια.
Σήμερα, οι ερευνητές αποδέχονται ευρέως ότι στον εγκέφαλο των ατόμων με νόσο Αλτσχάιμερ συναντώνται δύο μόρια σε αφθονία: το β-αμυλοειδές, το οποίο σχηματίζει πλάκες στον εγκέφαλο, και η πρωτεΐνη ταυ, η οποία σχηματίζει συμπλέγματα. Και τα δύο συμβάλλουν στην καταστροφή των εγκεφαλικών κυττάρων (νευρώνων) που εμπλέκονται στη σκέψη, γεγονός που οδηγεί σε άνοια.
Το β-αμυλοειδές είναι ίσως το πιο σημαντικό μόριο. Εμφανίζεται πριν από την πρωτεΐνη ταυ. Ο Tanzi και άλλοι επιστήμονες έχουν δείξει ότι τα άτομα τα οποία κληρονομούν ένα γονίδιο που τα οδηγεί να έχουν υψηλότερο επίπεδο β-αμυλοειδούς αναπτύσσουν νόσο Αλτσχάιμερ σε σχετικά νέα ηλικία. Τα άτομα που κληρονομούν δύο αντίγραφα της γονιδιακής παραλλαγής APOE4 έχουν ακόμα μεγαλύτερο κίνδυνο ανάπτυξης νόσου Αλτσχάιμερ, επειδή έχουν μικρότερη ικανότητα να απομακρύνουν το β-αμυλοειδές από τον εγκέφαλο.
Νευροφλεγμονή
Η φλεγμονή του εγκεφάλου (νευροφλεγμονή) γίνεται όλο και περισσότερο αποδεκτή ως σημαντικός παράγοντας στη νόσο Αλτσχάιμερ. Στη νευροφλεγμονή, τα κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος του εγκεφάλου καταπολεμούν την εισβολή μικροοργανισμών ή δρουν για την επούλωση των βλαβών.
Δυστυχώς, οι ίδιες αυτές δράσεις μπορεί να προκαλέσουν βλάβη, επιτείνοντας τη νευροφλεγμονή – πρόκειται για έναν φαύλο κύκλο, ο οποίος τελικά προκαλεί τους περισσότερους από τους θανάτους νευρώνων.
Τόσο οι πλάκες β-αμυλοειδούς όσο και τα συμπλέγματα ταυ μπορεί να προκαλέσουν νευροφλεγμονή, όπως μπορούν και πολλοί μικροοργανισμοί (βακτήρια και ιοί). Ορισμένοι μικροοργανισμοί μπορούν να μολύνουν τον εγκέφαλο και να παραμείνουν εκεί χωρίς να εκριζωθούν πλήρως από το ανοσοποιητικό σύστημα του εγκεφάλου, με αποτέλεσμα ενδεχομένως μια χρόνια, ήπιου βαθμού νευροφλεγμονή.
Ακόμη και λοιμώξεις ή άλλες αιτίες φλεγμονής εκτός του εγκεφάλου, οπουδήποτε στο σώμα, μπορούν να στείλουν στον εγκέφαλο σήματα που προκαλούν νευροφλεγμονή.
Λοίμωξη και νόσος Αλτσχάιμερ
Ορισμένοι επιστήμονες πιστεύουν ότι η φλεγμονή μπορεί να έχει περισσότερες συνέπειες από την πρόκληση νευροφλεγμονής και μόνο. Η φλεγμονή μπορεί επίσης να παίζει ρόλο στην ανάπτυξη εναποθέσεων β-αμυλοειδούς και συμπλεγμάτων ταυ.
«Ο συνάδελφός μου, ο αείμνηστος Rob Moir, και εγώ βρήκαμε ότι το β-αμυλοειδές εναποτίθεται στον εγκέφαλο ως απάντηση σε μια λοίμωξη. Είναι μια πρωτεΐνη που αμύνεται κατά της λοίμωξης: δημιουργεί ένα δίχτυ που παγιδεύει τους μικροοργανισμούς που εισβάλλουν», εξηγεί ο Tanzi.
«Με άλλα λόγια, το β-αμυλοειδές βοηθά στην προστασία του εγκεφάλου από τη λοίμωξη. Αυτά είναι τα καλά νέα. Τα κακά νέα είναι ότι το β-αμυλοειδές βλάπτει επίσης τους νευρώνες, κάτι που σε 10 με 30 χρόνια αρχίζει να έχει εμφανείς επιδράσεις στη γνωστική λειτουργία, οδηγώντας τελικά σε άνοια».
Επιπλέον, η χρόνια χαμηλού βαθμού εναπόθεση β-αμυλοειδούς οδηγεί σε συμπλέγματα ταυ, τα οποία επίσης καταστρέφουν τους νευρώνες και αυξάνουν περαιτέρω τη νευροφλεγμονή, γεγονός που οδηγεί σε καταστροφή περισσότερων νευρώνων.
Μπορεί να αναπτυχθεί φαύλος κύκλος, ο οποίος είναι πολύ δύσκολο να διακοπεί (βλ. «Ο κύκλος της νευρωνικής βλάβης»).
Μικροοργανισμοί που συνδέονται με τη νόσο Αλτσχάιμερ
Ποιοι μικροοργανισμοί μπορεί να ευνοούν την ανάπτυξη νόσου Αλτσχάιμερ; «Πιστεύω πως είναι πολύ απίθανο να ευθύνεται μόνο ένας τύπος μικροοργανισμού, δηλαδή ένα “μικρόβιο Αλτσχάιμερ”», λέει ο δρ Anthony Komaroff, αρχισυντάκτης των Θεμάτων Υγείας και καθηγητής στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ.
«Αντιθέτως, αυξανόμενα στοιχεία δείχνουν ότι διάφοροι μικροοργανισμοί προκαλούν όλοι μαζί τη νόσο Αλτσχάιμερ σε ορισμένα άτομα».
Τα στοιχεία προέρχονται από μελέτες σε εγκεφάλους τρωκτικών και άλλων ζώων που έχουν μολυνθεί με μικροοργανισμούς, καθώς και από την εύρεση μικροοργανισμών σε περιοχές του εγκεφάλου ανθρώπων που έχουν πληγεί περισσότερο από τη νόσο Αλτσχάιμερ.
Τα στοιχεία προέρχονται επίσης από τεράστιες μελέτες που δείχνουν ότι ο κίνδυνος ανάπτυξης νόσου Αλτσχάιμερ είναι πολύ μεγαλύτερος στα άτομα που, δεκαετίες πριν, εμφάνισαν κάποια βαριά λοίμωξη.
Πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι ο κίνδυνος για νόσο Αλτσχάιμερ μπορεί να αυξάνεται λόγω συρρίκνωσης του εγκεφάλου και λόγω παραμονής αρκετών πρωτεϊνών που σχετίζονται με φλεγμονή στο αίμα ατόμων με παλαιότερες λοιμώξεις.
Δείτε ορισμένους μικροοργανισμούς που έχουν αναγνωριστεί ως πιθανοί ένοχοι.
Ο κίνδυνος για νόσο Αλτσχάιμερ μπορεί να αυξάνεται λόγω συρρίκνωσης του εγκεφάλου και λόγω παραμονής αρκετών πρωτεϊνών που σχετίζονται με φλεγμονή στο αίμα ατόμων με παλαιότερες λοιμώξεις.
Ιοί. Ορισμένες μελέτες έχουν εντοπίσει DNA του ιού του απλού έρπητα 1 και 2 (των ιών που προκαλούν έλκη του στόματος και των χειλέων και έλκη των γεννητικών οργάνων) πιο συχνά στον εγκέφαλο ατόμων με νόσο Αλτσχάιμερ από ό,τι στα υγιή άτομα. Το ιικό DNA είναι ιδιαίτερα εμφανές δίπλα σε πλάκες β-αμυλοειδούς. Οι δημοσιευμένες μελέτες έχουν δώσει αντιφατικά αποτελέσματα. Στο εργαστήριο του Tanzi καλλιεργούνται «μίνι εγκέφαλοι» (ομάδες ανθρώπινων εγκεφαλικών κυττάρων). Όταν αυτοί οι μίνι εγκέφαλοι μολύνονται με τον ιό του απλού έρπητα, αρχίζουν να παράγουν β-αμυλοειδές.
Ένας άλλος ερπητοϊός που μπορεί να μολύνει τον εγκέφαλο, ο ιός ανεμευλογιάς-έρπητα ζωστήρα (που προκαλεί ανεμευλογιά και έρπητα ζωστήρα), μπορεί επίσης να αυξάνει τον κίνδυνο άνοιας.
Μελέτη σε σχεδόν 150.000 άτομα, η οποία δημοσιεύθηκε στις 14 Αυγούστου 2024 στο Alzheimer’s Research & Therapy, βρήκε ότι τα άτομα που είχαν έρπητα ζωστήρα ήταν πιο πιθανό να αναφέρουν αργότερα δυσκολία στο να θυμούνται απλά πράγματα. Συνεχιζόμενη έρευνα διερευνά τη σύνδεση ανάμεσα στο εμβόλιο του έρπητα ζωστήρα και τον χαμηλότερο κίνδυνο για νόσο Αλτσχάιμερ.
Ο ιός που προκαλεί την COVID-19, γνωστός ως SARS-CoV-2, μπορεί επίσης να καθιστά τον εγκέφαλο ευάλωτο στη νόσο Αλτσχάιμερ. Μια πολύ μεγάλη μελέτη συνέκρινε άτομα που είχαν νοσήσει από COVID-19 (ακόμη και ήπια περιστατικά) με άτομα παρόμοιας ηλικίας και φύλου που δεν είχαν νοσήσει από COVID-19 και βρήκε ότι κατά τα επόμενα τρία χρόνια, αυτοί που είχαν νοσήσει απόι COVID-19 είχαν σχεδόν διπλάσια πιθανότητα να αναπτύξουν νόσο Αλτσχάιμερ.
Αρκετοί άλλοι ιοί (και βακτήρια) που μολύνουν τους πνεύμονες έχουν επίσης συνδεθεί με τη νόσο Αλτσχάιμερ, αν και τα στοιχεία είναι περισσότερο προκαταρκτικά.
Βακτήρια των ούλων. Αρκετά βακτήρια που ζουν στη στοματική κοιλότητα και προκαλούν ουλίτιδα (περιοδοντίτιδα) μπορεί να αυξάνουν τον κίνδυνο για νόσο Αλτσχάιμερ. Αυτό φαίνεται λογικό, επισημαίνει ο Tanzi, επειδή «τα δόντια της άνω γνάθου προσφέρουν άμεσα νευρικά μονοπάτια προς τον εγκέφαλο».
Τα προκαταρκτικά ευρήματα του Tanzi συμφωνούν με αυτόν τον ρόλο των βακτηρίων των ούλων. Δημοσιευμένες μελέτες πάνω σε αυτό το θέμα καταλήγουν σε διαφορετικά συμπεράσματα.
Βακτήρια του εντέρου. Τα τελευταία 25 χρόνια, οι επιστήμονες ανακάλυψαν ότι τα βακτήρια που ζουν στα έντερά μας παράγουν ουσίες οι οποίες επηρεάζουν την υγεία μας, για καλό ή για κακό.
«Είναι μία από τις πλέον σημαντικές βιοϊατρικές ανακαλύψεις της εποχής μας», δηλώνει ο δρ Komaroff. Πρώιμα στοιχεία δείχνουν ότι τα βακτήρια αυτά μπορούν να επηρεάσουν τον κίνδυνο ενός ατόμου για μεταγενέστερη ανάπτυξη νόσου Αλτσχάιμερ.
Παραμένει να καθοριστεί πώς πρέπει να αλλάξει η σύνθεση των βακτηρίων του εντέρου για να μειωθεί ο κίνδυνος.
Παράγοντες του τρόπου ζωής και Αλτσχάιμερ
Πολλοί διαφορετικοί παράγοντες του τρόπου ζωής συνδέονται με αυξημένο κίνδυνο για ανάπτυξη νόσου Αλτσχάιμερ.
Τα παραδείγματα περιλαμβάνουν το κάπνιμα (ιδίως σε μεγάλη ηλικία), την υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ, τη σωματική αδράνεια, τον ανεπαρκή βαθύ ύπνο, την έκθεση σε ατμοσφαιρική ρύπανση και τη διατροφή που είναι πλούσια σε ζάχαρη, αλάτι και εξαιρετικά επεξεργασμένες τροφές.
Πολλοί από αυτούς τους παράγοντες του τρόπου ζωής αυξάνουν επίσης τον κίνδυνο και για άλλες συχνές χρόνιες παθήσεις, όπως η υψηλή αρτηριακή πίεση, ο διαβήτης και η παχυσαρκία.
«Επειδή οι αλλαγές στον τρόπο ζωής είναι δύσκολες, πολλοί άνθρωποι ελπίζουν ότι η μελέτη των βιολογικών αιτιών της νόσου Αλτσχάιμερ θα οδηγήσει σε ένα “μαγικό φίλτρο” που θα προλαμβάνει ή ακόμη και θα αντιστρέφει τη νόσο. Η μέρα αυτή θα μπορούσε να έρθει, αλλά μάλλον όχι στο άμεσο μέλλον», σχολιάζει ο δρ Komaroff.
Τι πρέπει να κάνετε
Προς το παρόν, ο Tanzi προτείνει να δοκιμάσετε κάποιες αλλαγές στον τρόπο ζωής οι οποίες μπορεί να μειώσουν τον κίνδυνο ανάπτυξης της νόσου (βλ. «Τρόποι μείωσης του κινδύνου για νόσο Αλτσχάιμερ»).
Η άποψη ότι οι μικροοργανισμοί προκαλούν κάποια περιστατικά νόσου Αλτσχάιμερ δεν είναι τεκμηριωμένη και δεν είναι ακόμη ευρέως αποδεκτή, αλλά τα στοιχεία ενισχύονται διαρκώς.
Ωστόσο, η άποψη αυτή συμφωνεί με προηγούμενες έρευνες που δείχνουν τη σημασία του β-αμυλοειδούς, της πρωτεΐνης ταυ, του APOE4 και της νευροφλεγμονής ως αιτιών της νόσου Αλτσχάιμερ.
«Η απόδοση ορισμένων περιστατικών νόσου Αλτσχάιμερ σε μικροοργανισμούς δεν αντικαθιστά τις παλαιότερες απόψεις», δηλώνει ο δρ Komaroff. «Αντιθέτως, προστίθεται σε αυτές και τις συμπληρώνει».
Τρόποι μείωσης του κινδύνου για νόσο Αλτσχάιμερ
∆είτε μερικές συστάσεις για την αποφυγή της νόσου Αλτσχάιμερ, με την ευγενική άδεια του νευροεπιστήμονα Rudolph Tanzi.
Κοιμηθείτε τουλάχιστον επτά ώρες κάθε νύχτα. Όταν κοιμάστε, ο εγκέφαλός σας αποβάλλει τα απόβλητα και τις τοξίνες, συμπεριλαμβανομένου του β-αμυλοειδούς.
Χρησιμοποιήστε τεχνικές μείωσης του στρες. Το στρες ενεργοποιεί τις περιοχές του εγκεφάλου που εσωτερικεύουν το συναίσθημα. Τα κύτταρα σε αυτές τις περιοχές του εγκεφάλου μπορεί να παράγουν περισσότερο αμυλοειδές και να υφίστανται μεγαλύτερη φλεγμονή σε συνθήκες στρες.
Αλληλεπιδράστε με φίλους. Καθώς η απομόνωση αυξάνει το στρες και τα αισθήματα μοναξιάς, αυξάνει τον κίνδυνο για νόσο Αλτσχάιμερ.
Ασκηθείτε καθημερινά. Η αεροβική άσκηση προάγει τη γέννηση νέων εγκεφαλικών κυττάρων.
Αλληλεπιδράστε με φίλους γιατί, καθώς η απομόνωση αυξάνει το στρες και τα αισθήματα μοναξιάς, αυξάνει και τον κίνδυνο για νόσο Αλτσχάιμερ.
Μάθετε νέα πράγματα. Αυτό δημιουργεί νέες συνδέσεις μεταξύ των κυττάρων του εγκεφάλου.
Τρώτε υγιεινά. Οι σακχαρούχες, αλμυρές και επεξεργασμένες τροφές προάγουν τη φλεγμονή.
Καθαρίζετε συχνά τα δόντια σας με οδοντικό νήμα. Η χρήση οδοντικού νήματος, μαζί με το βούρτσισμα, μειώνει τον κίνδυνο ουλίτιδας. Η ουλίτιδα αυξάνει τις ποσότητες των ενδεχομένως βλαβερών βακτηρίων του στόματος.
Εμβολιαστείτε. Τα εμβόλια μειώνουν πολύ τον κίνδυνο σοβαρών λοιμώξεων, και τα άτομα με σοβαρές λοιμώξεις έχουν μεγαλύτερο κίνδυνο για νόσο Αλτσχάιμερ.
