Άγρια άλογα κάνουν κατάληψη στο εγκαταλελειμμένο χωριό Ίμερα, περιφέρονται στα παραποτάμια δάση και στο όρος Τσαλ και καλπάζουν μόλις αντιληφθούν ανθρώπινη παρουσία. Στο Δέλτα του Νέστου τα τσακάλια μετριούνται σε εκατοντάδες και πλάι τους εργάτες γης φροντίζουν τα ακτινίδια. Καταμεσής του ποταμού, ερωδιοί ψαρεύουν ατάραχοι και στα Λιβερά το δασαρχείο παραθέτει γεύμα στα όρνια. Χέλια ψάχνουν τον δρόμο τους προς τη θάλασσα και στα Κομνηνά στρώνονται ποντιακά τραπέζια με κρεμμυδοφούστουρα και λύρες.
Δεν μπορώ να αποφασίσω ποια είναι η ωραιότερη ιστορία που αφορά τον Νέστο. Πρωταγωνιστής της ζωής όλων, ο μεγάλος ποταμός, που λατρεύτηκε στην αρχαιότητα σαν θεός, πηγάζει από τη Ρίλα της Βουλγαρίας, διασχίζει τη Δράμα και τη Ξάνθη και έπειτα από 240 χλμ. εκβάλλει στο Θρακικό Πέλαγος, στα σύνορα με τον νομό Καβάλας.
Οι γκρεμοί του γίνονται φωλιά για όρνια και αρπακτικά ή πεδίο δράσης για αναρριχητές, τα δάση του κρυψώνα για δρυοκολάπτες, φασιανούς και κατασκηνωτές. Τα νερά του ξεδιψούν άγρια και κτηνοτροφικά ζώα, δίνουν ενέργεια μέσω των υδροηλεκτρικών φραγμάτων του Θησαυρού και της Πλατανόβρυσης Δράμας. Δημιουργούν γόνιμα εδάφη στον Κάμπο της Χρυσούπολης και της Ξάνθης και ποτίζουν, μέσω του αρδευτικού φράγματος στους Τοξότες, αμέτρητες καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Οι μαίανδροι στα Στενά του φημίζονται για την ομορφιά τους, το αισθητικό δάσος στη Γαλάνη το ίδιο, ενώ το τεράστιο δελταϊκό σύστημα 550 χιλιάδων στρεμμάτων που συρρικνώθηκε τη δεκαετία του 1950 προς όφελος της αγροτικής παραγωγής, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα υγροτοπικά συστήματα της Ελλάδας και φιλοξενεί το φημισμένο δάσος Κοτζά Ορμάν. Έτσι, ελκύονται διαχρονικά και οι άνθρωποι – αγρότες, κτηνοτρόφοι, επιχειρηματίες και, τα τελευταία χρόνια, επισκέπτες. «Ποτίζονται», κυριολεκτικά και μεταφορικά.
Ιστορίες για όρνια και χέλια
Σύμφωνα με τον ΟΦΥΠΕΚΑ (Οργανισμός Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής), στον Νέστο ζουν 21 είδη ψαριών, έξι από τα οποία ενδημικά, εμφανίζονται 277 είδη πουλιών και στο Δέλτα ο μοναδικός στην Ελλάδα πληθυσμός άγριου κολχικού φασιανού. Βίδρες, λύκοι, ζαρκάδια αλλά και τα περισσότερα άτομα τσακαλιών στη χώρα ζουν επίσης εντός ή εκτός νερού. Δεν θυμάμαι πόσοι τσαλαπετεινοί τράβηξαν την προσοχή μας κατά τις πεζοπορίες μας ούτε κατάφερα να μετρήσω τα άλογα που πετύχαμε, τα οποία αφέθηκαν ελεύθερα τη δεκαετία του 1960 και ζουν σε ημιάγρια κατάσταση. Αναζητήσαμε μάταια το ζευγάρι χρυσαετών που φωλιάζει στη Σταυρούπολη, αλλά στο Δέλτα είδαμε μπροστά στα μάτια μας την εντυπωσιακή καταδίωξη ενός λαγού από τσακάλι.
Όμως, την πιο γοητευτική ιστορία την ακούσαμε στη Σταυρούπολη, στο Κέντρο Υποδοχής του δραστήριου δασαρχείου. Σπάνια βλέπεις τέτοιο ζήλο, σαν αυτόν που δείχνουν εδώ για τα παραγνωρισμένα όρνια, με μπροστάρη τον προϊστάμενο Δασοπροστασίας, Παναγιώτη Βαφείδη. Μέχρι το 2012 στον Νέστο ζούσε η μεγαλύτερη αποικία όρνεων της ηπειρωτικής Ελλάδας και μία από τις σημαντικότερες των Βαλκανίων, με περισσότερα από 15 αναπαραγωγικά ζευγάρια. Τότε, με δόλωμα ένα νεκρό άλογο και σκοπό τη θανάτωση λύκων, αλεπούδων, ίσως και αρκούδων, δηλητηριάστηκαν σχεδόν όλα τα ενήλικα άτομα και η αποικία χάθηκε. Το 2019 το δασαρχείο, με αρκετούς ακόμη εταίρους, συμμετείχε σε πρόγραμμα INTERREG, κατασκεύασε ταΐστρα, φυλάχτρα για παρακολούθηση των πουλιών και βάλθηκε να προσελκύσει εκ νέου αποικία.
Έξι χρόνια μετά, ο πληθυσμός έχει αποκατασταθεί στο πενήντα τοις εκατό, με 25 άτομα να πετούν ξανά στην περιοχή, μεταξύ των οποίων οκτώ ζευγάρια που φωλιάζουν, αφού το καλό κλίμα, οι γκρεμοί και το νερό φτιάχνουν γι’ αυτά ιδανικό καταφύγιο. «Με τα ταΐσματα επιταχύναμε απλώς τη διαδικασία. Η διασπορά δηλητηρίων είναι πολύ αυξημένη στη Θράκη και πάντα την πληρώνουν τα πτωματοφάγα. Είναι άδικο όμως, γιατί ο λύκος, για παράδειγμα, θα αναπληρώσει τον πληθυσμό του πολύ γρήγορα, ενώ τα όρνια αργούν ηλικιακά να αναπαραχθούν και γεννούν ένα μόνο αυγό. Η ταΐστρα μας τροφοδοτείται με 200-400 κιλά κρέας την εβδομάδα και αφορά επιπλέον και τα μεταναστευτικά είδη, που κάνουν εδώ στάση υποστήριξης, όπως οι ασπροπάρηδες, ή τα νεαρά όρνια που ταξιδεύουν μέχρι τα τέσσερά τους χρόνια, οπότε αναπαράγονται και φωλιάζουν», εξηγεί ο Βαφείδης.
Το δασαρχείο είναι ανοιχτό για το κοινό, προβάλλει βίντεο, υποδέχεται σχολεία, ενώ διαθέτει και τηλεματικό δίκτυο μέσα από το οποίο βλέπει κανείς σε πραγματικό χρόνο τα όρνια να σιτίζονται. Παράλληλα, συμμετέχει, μαζί με το Δασαρχείο Διδυμοτείχου και πολλούς ακόμη εταίρους, στο διασυνοριακό πρόγραμμα LIFE για την αποκατάσταση του πληθυσμού του μαυρόγυπα.
Μακριά από τα απόκρημνα βράχια, εντός των υδάτων του Νέστου αυτή τη φορά, «τρέχει» ένα άλλο σπουδαίο πρόγραμμα, το Lifeel, για τα χέλια του ποταμού, με τη συμμετοχή Ελλάδας και Ιταλίας. Εντός συνόρων, εταίρος είναι το Ινστιτούτο Αλιευτικής Έρευνας (ΙΝ.ΑΛ.Ε.) του ΕΛ.Γ.Ο. «Δήμητρα», με επιστημονικό υπεύθυνο τον ιχθυολόγο Αργύρη Σαπουνίδη. Βάσει αυτού, τοποθετήθηκαν δορυφορικοί πομποί σε 12 χέλια του Νέστου, μέσω των οποίων θα παρακολουθείται το ταξίδι τους προς τη θάλασσα των Σαργασσών, όπου ανεξήγητα ταξιδεύουν για την αναπαραγωγή τους – τα χέλια από όλη την Ευρώπη διαχρονικά αναπαράγονται και πεθαίνουν εκεί, ενώ τα χέλια που γεννιούνται, ακολουθώντας τα ρεύματα, επιστρέφουν πίσω. Η σπουδαία δράση δεν σταματά εκεί: Το ΙΝ.ΑΛ.Ε., ανταποκρινόμενο στη σύσταση της ΕΕ προς όλες τις χώρες να διευκολύνουν τη μετακίνηση των χελιών, τοποθέτησε στο φράγμα Τοξοτών τον μοναδικό στην Ελλάδα πιλοτικό μεταλλικό ιχθυοδιάδρομο. Ειδικά σχεδιασμένος για τα χέλια, αποκαθιστά την επικοινωνία στα ανάντη και κατάντη τμήματα του ποταμού και «ανοίγει δρόμο» στα νεαρά άτομα να εισχωρήσουν στα ποτάμια.Χωρίς τον Νέστο, κανείς
«Ο Νέστος καθορίζει την ποιότητα του κρασιού μας. Δημιουργεί συνθήκες ψύχους και τεράστιες διαφορές θερμοκρασίας μεταξύ ημέρας και νύχτας. Αυτό κάνει πιο ομαλή την ωρίμανση των αμπελιών και φέρνει καλύτερη ισορροπία μεταξύ σακχάρων και οξέων. Αντίθετα, μας επηρεάζει αρνητικά με την αυξημένη υγρασία, οπότε εφαρμόζουμε ανάλογες καλλιεργητικές πρακτικές για καλύτερο αερισμό», λέει ο Γιώργος Παπαδόπουλος, ιδιοκτήτης του Οινοποιείου Πασσάς στο Σταυροχώρι των 28 κατοίκων. Ο αμπελώνας του απέχει 300 μέτρα από το ποτάμι και περιλαμβάνει πέντε ποικιλίες, μεταξύ των οποίων το τοπικό Μαυρούδι. Στόχος τους, πάντως, είναι να κάνουν επισκέψιμο το οινοποιείο ώστε να προσελκύσουν κόσμο ψηλά, στα άγνωστα Νεστοχώρια.
Το ίδιο έχει ήδη κάνει πράξη η Γεύση Τουλουμίδου στο ποντιακό χωριό Κομνηνά των 120 κατοίκων, όπου εδρεύει η οικοτεχνία της με την επωνυμία Meligeysis. Θέλοντας να αναδείξει και να τονώσει πληθυσμιακά και τουριστικά τον τόπο της, αποφάσισε να ζήσει με την οικογένειά της στο χωριό, παράγοντας και μεταποιώντας μέλι. Γευσιγνωσία, παρουσιάσεις, επισκέψεις στα μελίσσια, εργαστήρια παρασκευής κεραλοιφών διοργανώνονται, ενώ φιλοδοξεί να προσφέρει και μελισσοθεραπεία. Περήφανη για τις μέλισσές της, που ξεδιψούν και αερίζουν τις κυψέλες με νερό του Νέστου, αλλά και για τις παραδόσεις των προγόνων της που ήρθαν από τη Σάντα του Πόντου, σερβίρει στις γευσιγνωσίες τα ωτία ή τα τσιριχτά με ανθόμελο, το οποίο λόγω των λουλουδιών και των βοτάνων του ποταμού είναι σκουρόχρωμο.
Παρότι τα Νεστοχώρια προσφέρουν μια γοητευτικότατη περιήγηση, δεν είναι τουριστικά, καθώς είναι η Γαλάνη με τον χώρο αναψυχής της που προσελκύει το ενδιαφέρον. Εκεί, από το 2010 ο Ηλίας Μιχαηλίδης (μέσω της εταιρείας Riverland σήμερα) προσφέρει καγιάκ και άλλες δραστηριότητες, βλέποντας σταδιακά την επισκεψιμότητα να αυξάνεται. «Τότε, αυτό το είδος τουρισμού ήταν στα σπάργανα. Πριν από την πανδημία πήρε τα πάνω της η περιοχή και αμέσως μετά, με την τάση των ανθρώπων να βγουν στη φύση, έγινε προορισμός. Όμως ο Νέστος παραμένει αυθεντικός και οφείλουμε να τον διατηρήσουμε έτσι. Αν το δούμε επιχειρηματικά και μεγαλώσουμε τα μεγέθη, δεν θα είναι πια αυτό που ξέρουμε».
Και πράγματι, τον Αύγουστο η αυθεντικότητα απειλείται, αφού στην πλαζ και στο αισθητικό δάσος έχει αρχίσει να δημιουργείται το αδιαχώρητο από σκηνές και λουομένους. Η καντίνα μάλιστα, παρότι χρήσιμη και ταιριαστή με το τοπίο, δεν θα έπρεπε να έχει μουσική (πόσω μάλλον αυτό το είδος και τόσο δυνατά).
Τη μικρή κλίμακα υποστηρίζει και η Ελένη Πετροπούλου, μηχανικός και ιδιοκτήτρια του ξενώνα Κοκκύμελον στους Τοξότες, ο οποίος στεγάζεται στην οικία μεγάλου μουσουλμάνου καπνεμπόρου του προηγούμενου αιώνα. Μετέτρεψε το οίκημα σε ξενώνα απλώς για να το σώσει, το 2008, σε μια εποχή που ο τουρισμός δεν είχε φτάσει στον Νέστο. Έκτοτε βλέπει μόνο άνοδο και μια τάση των ανθρώπων να απομακρυνθούν από τα παράλια της Ξάνθης και να αναζητήσουν εμπειρίες.
Μια τέτοια είναι η πεζοπορία στο Μονοπάτι του Νέστου, από τη Σταυρούπολη ή το Κρωμνικό έως τη Γαλάνη. Βαδίζοντας μέσα στα Στενά, άλλοτε πλάι σε επιβλητικά βράχια, άλλοτε σε παρόχθια δάση και άλλοτε δίπλα στις γραμμές του τρένου με τις γέφυρες, τους σιδηροδρομικούς σταθμούς και τις εντυπωσιακές πετρόχτιστες γαλαρίες, συνειδητοποιώ ότι είναι μία από τις ομορφότερες πεζοπορικές διαδρομές της Ελλάδας, η οποία περιέργως δεν είναι ιδιαίτερα γνωστή. Το επιβατηγό τρένο που εκτελούσε το δρομολόγιο Αλεξανδρούπολη-Θεσσαλονίκη σταμάτησε να λειτουργεί κατά την πανδημία, ενώ ακόμη παλαιότερα λειτουργούσε και το Περιβαλλοντικό Τρενάκι Νέστου. Με την παύση τους, η παρανέστια περιοχή έχασε όχι μόνο το μέσο μετακίνησης των κατοίκων, αλλά και την ευκαιρία για μια μοναδική εμπειρία προς τους επισκέπτες.
«Πρόκειται για το μονοπάτι που χρησιμοποιούσαν οι παλιοί για το εμπόριο των καπνών, διασώζει μάλιστα και τμήματα καλντεριμιού», μας λέει ο Ηλίας Γερμαντζίδης, ιδιοκτήτης, μαζί με τη σύζυγό του Ραλού Βλαχοπούλου της χαρτογραφικής εταιρείας Route, που καταπιάνεται επιπλέον με αποκαταστάσεις μονοπατιών. Στο συγκεκριμένο μονοπάτι έχουν κάνει τη μελέτη, ενώ έχουν φτιάξει και χάρτη για τα εκπαιδευτικά προγράμματα που «τρέχουν» στον Νέστο. Μάλιστα, μαζί με τη δύο ετών κόρη τους μετακόμισαν πρόσφατα στους Τοξότες από την Ξάνθη, αποκλειστικά για τη φύση του Νέστου. Για να «ποτιστούν» κι αυτοί, σωματικά και ψυχολογικά, όπως παραδέχονται γελώντας.
Όλο το νόημα φαίνεται να συνοψίζεται, πάντως, στον διάλογο που είχε η Γεύση Τουλουμίδου με τον Ηλία Μιχαηλίδη, όταν εκείνη τον ρώτησε «τι θα γινόταν ο Νέστος αν δεν ήσουν εσύ;», αναγνωρίζοντας τον θεμέλιο λίθο που έθεσε για τον τουρισμό. Και εκείνος της αντιγύρισε αφοπλιστικά: «Τι θα ήμουν εγώ, και όλοι μας, αν δεν ήταν ο Νέστος;».
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο 14ο τεύχος της έκδοσης «Οι Τόποι μας-Ξάνθη», Οκτώβριος 2025.
