Μαγεύτηκε, λένε, όταν την αντίκρισε πάνω σε ένα άσπρο άλογο. Την ερωτεύτηκε και την παντρεύτηκε. Εκείνος, γιος του καπνεμπόρου Χρηστίδη, με σπουδές στη Μεγάλη του Γένους Σχολή. Εκείνη καθολική, γαλλοαγγλικής καταγωγής από τα Άδανα. Έζησαν στο πατρικό της οικογένειας στην Ξάνθη, ένα διώροφο νεοκλασικό αρχοντικό ρωσικής τεχνοτροπίας στην οδό Ορφέως. Εκείνος έλειπε συχνά σε επαγγελματικά ταξίδια. Εκείνη συνήθιζε να περνά τα πρωινά της στο μπαλκόνι του δεύτερου ορόφου. Όμως, τα μικρά μαγαζιά που βρίσκονταν μπροστά από το σπίτι τής έκρυβαν τη θέα. Έτσι, όταν ο Χρήστος Χρηστίδης επέστρεψε από ένα ακόμα ταξίδι του, θέλοντας να ευχαριστήσει την αγαπημένη του Ζουλί, έδωσε χίλιες λίρες και αγόρασε όλα τα μικρομάγαζα, μεγαλώνοντας την αυλή του αρχοντικού. Φύτεψε και εκατό τριανταφυλλιές στον κήπο, που μέχρι και σήμερα παραμένει από τους πιο μεγάλους και πιο ευωδιαστούς της Παλιάς Πόλης.
Ένας αριστοκρατικός κήπος που γειτονεύει με τις μικρές, ασβεστωμένες αυλές με τις τενεκεδένιες γλάστρες στην Ξάνθη των μεγάλων αρχοντικών των καπνεμπόρων, αλλά και των χαμηλοτάβανων λαϊκών σπιτιών που θυμίζουν χωριό. Εκεί όπου τα τζαμιά συνυπάρχουν με τις εκκλησίες, ο εκλεκτικισμός με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική, η μεγαλοπρέπεια με την ταπεινότητα. Μια πολυπολιτισμική, πολυβασανισμένη, πολυσήμαντη πόλη, που δεν εντυπωσιάζει μόνο με τη διατηρητέα κληρονομιά της, αλλά και με τις ιστορίες που κρύβονται σε κάθε γωνιά της.
Πίσω από τις σκιές
«Οι άνθρωποι που είναι δίπλα μας έχουν συχνά τις πιο φοβερές ιστορίες, αλλά δεν τις ξέρουμε γιατί δεν έχουν βγει ποτέ στο φως», λέει ο Τριαντάφυλλος Βαΐτσης, ο διεθνώς αναγνωρισμένος πλέον shadow artist που πήγε στην Ξάνθη το 1994 για να σπουδάσει μηχανικός περιβάλλοντος και δεν την εγκατέλειψε ποτέ. Ο καλλιτέχνης δημιούργησε το 2014 στο κέντρο του ιστορικού οικισμού το Σπίτι της Σκιάς, έναν χώρο με γλυπτά από ευτελή υλικά και τις σκιές τους στους τοίχους, και σήμερα δουλεύει πάνω σε μια ενότητα έργων που αφηγούνται τη νεότερη ιστορία της πόλης: τους σεισμούς που την κατέστρεψαν το 1829, την ανοικοδόμηση από τους Ηπειρώτες πετράδες, τη λεγόμενη Μπελ Επόκ της Ξάνθης, τον ερχομό του σιδηρόδρομου, τη γέννηση του Χατζιδάκι το 1925, τη δεύτερη ανοικοδόμηση με τις πολυκατοικίες, την ίδρυση της Πολυτεχνικής Σχολής. «Πρωταγωνιστής σε όλα αυτά είναι ένας Ξανθιώτης, ένας καθημερινός άνθρωπος, ο οποίος τελικά δεν είναι και πολύ καθημερινός», εξηγεί ο κ. Βαΐτσης. «Επέλεξα τον παππού της γυναίκας μου, που γλίτωσε τον θάνατο τρεις φορές μέσα σε όλα αυτά τα χρόνια –στη Βουλγαρία, στο Νταχάου, στον εμφύλιο–, και του έδωσαν ένα περίπτερο ως τραυματία πολέμου».
Πέντε λεπτά πιο μακριά, στην οδό Αριστείδου, μία ακόμα ενδιαφέρουσα ιστορία είναι κρυμμένη στο υπόγειο ενός κτιρίου που σήμερα ανήκει στην οικογένεια Φυσεκίδη. Μέσα σε αυτό το διώροφο, που χτίστηκε στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα σύμφωνα με τα πρότυπα της λαϊκής βαλκανικής αρχιτεκτονικής, υπάρχει ένα κομμάτι χαμάμ του 16ου-17ου αιώνα, το οποίο θεωρείται ένα από τα παλαιότερα σωζόμενα οθωμανικά μνημεία της Ξάνθης. «Το σπίτι το αγόρασε ο πατέρας μου το 1958 με 20.000 δρχ. από την οικογένεια ποτοποιών Κουγιουμτζόγλου», εξηγεί ο σημερινός ιδιοκτήτης, Δημήτρης Φυσεκίδης. «Τότε η πόλη ήταν σε παρακμή και οι παλιοί Ξανθιώτες που είχαν λεφτά έφευγαν στη Θεσσαλονίκη. Έτσι ανακαλύψαμε τους δύο θόλους. Το κάτω μέρος τους το χρησιμοποιούμε ως αποθήκη για τα ξύλα της χρονιάς, ενώ το επάνω μέρος τους είναι κομμάτι του καθιστικού μας». Η οικία της οδού Αριστείδου είναι ένα από τα 593 κτίρια στον οικισμό της Παλιάς Πόλης που κρίθηκαν διατηρητέα με προεδρικό διάταγμα του 1995, ενώ ο ιστορικός οικισμός βρισκόταν ήδη σε καθεστώς προστασίας με απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού από το 1976. «Το παράξενο είναι ότι, ενώ εμείς ήμασταν υπεύθυνοι για την αποκατάστασή του, από τη στιγμή που το αποκαταστήσαμε, βάσει του νόμου περί μνημείων, η αρχαιολογική υπηρεσία έχει λόγο στη διαχείρισή του», εξηγεί ο κ. Φυσεκίδης.
Δυσβάσταχτα κόστη
Η συντήρηση των σπιτιών της Παλιάς Ξάνθης φαίνεται ότι απασχολεί ιδιαίτερα τους κατοίκους εξαιτίας των αυστηρών προδιαγραφών που θέτει το Υπουργείο Πολιτισμού. Συχνά, το κόστος των απαιτούμενων εργασιών είναι δυσβάσταχτο για τους ιδιοκτήτες, οι οποίοι δεν έχουν άλλη επιλογή από το να αφήσουν τα κτίρια να ερημώσουν. «Το νούμερο ένα ζήτημα είναι τα εγκαταλελειμμένα σπίτια», αναφέρει η Κατερίνα Μαυρουδή, πρόεδρος του Συλλόγου Κατοίκων Παλιάς Πόλης, που δημιουργήθηκε το 1992, με σκοπό την αναβίωση και την προστασία της περιοχής, και σήμερα αριθμεί περίπου 150 οικογένειες-μέλη, χριστιανούς και μουσουλμάνους. «Υπάρχει πληθώρα παλαιών κτιρίων με πολλούς συνιδιοκτήτες, που είναι δύσκολο να συντηρηθούν, τόσο λόγω των περιορισμών που επιβάλλει η αρχαιολογική υπηρεσία όσο και εξαιτίας του υψηλού κόστους των εργασιών», εξηγεί.
Ο πολιτικός μηχανικός Τριαντάφυλλος Σφυρής τα τελευταία χρόνια έχει αναπαλαιώσει αρκετά κτίσματα στον ιστορικό οικισμό. «Η δαπάνη για την επισκευή και την αποκατάσταση ενός διατηρητέου κτιρίου με παραδοσιακά υλικά είναι πολλαπλάσια σε σχέση με την ανέγερση ενός σύγχρονου κτιρίου. Η πολιτεία πρέπει να επιδοτήσει τη διαφορά κόστους. Δεν μπορείς να κάνεις πολιτισμό με την τσέπη του άλλου. Διαφορετικά, η Παλιά Πόλη θα γεμίσει ερείπια», λέει.
Το παράπονο πως δεν τους επιτρέπεται να επισκευάσουν τα σπίτια τους όπως θα ήθελαν εκφράζει και η Μπαχριγιέ Κεχαγιά, η οποία ζει με τον σύζυγο, τα παιδιά και τους γονείς της στο σπίτι όπου γεννήθηκε, κοντά στο Αχριάν Τζαμί. «Εδώ είναι γειτονιά, άλλος κόσμος. Δεν είμαστε σαν τις πολυκατοικίες, όπου ζει ο ένας πάνω στον άλλον χωρίς να γνωρίζονται», λέει. Και αυτή είναι η αίσθηση που αφήνει η Παλιά Πόλη στους επισκέπτες της. Κάτοικοι που χαιρετούν εγκάρδια τους περαστικούς, παιδιά που παίζουν στον δρόμο ή στα σχολικά προαύλια, γειτόνισσες που ανταλλάσσουν τα νέα της ημέρας από μπαλκόνι σε μπαλκόνι ή κάθονται μαζί και κεντούν. Ένα όμορφο «χωριό» χωρίς φασαρία και τσιμέντο.
Η εικόνα ωστόσο αλλάζει ριζικά κάθε Σεπτέμβρη, κατά τη διάρκεια των Γιορτών της Παλιάς Πόλης, όταν τα λιθόστρωτα δρομάκια πλημμυρίζουν από κόσμο. Ο θεσμός ξεκίνησε το 1991 με πρωτοβουλία του τότε δημάρχου Φίλιππου Αμοιρίδη, με σκοπό να γνωρίσουν οι κάτοικοι από όλες τις κοινότητες την πόλη τους. Σήμερα, κατά τη διεξαγωγή του, είναι πια συχνά τα παράπονα για φασαρία, βρομιά και περιστατικά βανδαλισμών. «Όταν γίνονται οι γιορτές, η κατάσταση είναι πολύ δύσκολη», λέει ο Σερβιλί Ερσίν, κάτοικος της οδού Πινδάρου και τρίτης γενιάς ιδιοκτήτης του ιστορικού καφεκοπτείου Σερβιλί. «Δεν είναι μόνο η φασαρία· είναι ότι, για μία ολόκληρη εβδομάδα, οι αυλές μας μετατρέπονται σε τουαλέτες».
Όσα αφηγούνται τα σπίτια
Για άλλους, βέβαια, οι ξεναγήσεις στον ιστορικό οικισμό, που διοργανώνει ο Δήμος Ξάνθης, αποτελούν μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να δουν την πόλη τους με άλλα μάτια. «Αν κάποιος μπορεί να χαθεί σε αυτά τα σοκάκια, είναι το καλύτερο δώρο που μπορεί να κάνει στον εαυτό του», λέει η μουσειολόγος και ξεναγός Νατάσσα Μιχαηλίδου, που στις Γιορτές της Παλιάς Πόλης αναλαμβάνει ξεναγήσεις σχολείων, αλλά και γκρουπ από όλη την Ελλάδα και το εξωτερικό. Αγαπημένο της σημείο είναι ένα σπίτι παραδοσιακής αρχιτεκτονικής του 1849, το παλαιότερο χρονολογημένο ιδιωτικό οίκημα του οικισμού, στη γωνία των οδών Ορφέως και Σηλυβρίας. «Δεν είναι μεγάλο ούτε αρχοντικό», εξηγεί. «Σώζονται όμως τα σαχνισιά του, η φαλτσογωνία του –που οι μάστορες είχαν “φάει” επίτηδες για να μην την “τρώνε” τα κάρα που περνούσαν– και οι “υπογραφές” τους: ένας ρόδακας και ένας γυναικείος μαστός. Μια ευχή από τους ίδιους τους τεχνίτες, για να έχουν οι ιδιοκτήτες καλή τύχη».
Ένα ακόμα ξεχωριστό δείγμα παραδοσιακής αρχιτεκτονικής με σαχνισί είναι το σπίτι με τη σχεδόν ημικυκλική αυλή στη συμβολή των οδών Πυγμαλίωνος Χρηστίδη και Φιλίππου. Εδώ έζησε η λαογράφος και ποιήτρια Κατίνα Βεΐκου-Σεραμέτη, που πήγε στην Ξάνθη ως δασκάλα από τους Νέους Επιβάτες της Ανατολικής Θράκης και έγραψε μεταξύ άλλων τα Ξαθθιώτικα, χαρακτηριστικά τετράστιχα στην ντοπιολαλιά, για να μαθαίνουν οι «κατοπισνοί».
Η Σεραμέτη ήταν ένας από τους λόγους για τους οποίους μετακόμισε στην Παλιά Πόλη και ο φιλόλογος, συγγραφέας και ποιητής Θανάσης Μουσόπουλος. «Στην Παλιά Ξάνθη ζούσαν δύο αγαπημένοι φίλοι, που δεν υπάρχουν πια, δύο πυλώνες του πολιτισμού της πόλης, η Κατίνα Βεΐκου-Σεραμέτη και ένας πολύ σημαντικός άνθρωπος, ποιητής και συγγραφέας, ο Στέφανος Ιωαννίδης», λέει ο κ. Μουσόπουλος, που τη δεκαετία του 1990 αντάλλαξε το διαμέρισμα όπου ζούσε με την οικογένειά του στη νέα πόλη με το σπίτι της μητέρας του ζωγράφου φίλου του Χρυσόστομου Μουσμουλίδη στον προστατευόμενο ιστορικό οικισμό.
«Ένα από τα πλεονεκτήματα της γειτονιάς είναι η συνύπαρξη. Το να ζουν μαζί άνθρωποι με διαφορετικές κουλτούρες, γλώσσες και θρησκείες είναι πραγματική ευλογία», τονίζει ο συγγραφέας, που ασχολείται με θέματα ιστορίας και πολιτισμού της Θράκης. «Τα προβλήματα δημιουργούνται όποτε ανακατεύονται πολιτικοί παράγοντες, από όλες τις πλευρές. Στην Παλιά Πόλη δεν έχουμε ανάγκη ούτε από Θρακέμπορες ούτε από Θρακοσωτήρες. Όταν αυτοί δεν υπάρχουν, οι απλοί άνθρωποι ζουν πολύ καλά από όπου κι αν προέρχονται».
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο 14ο τεύχος της έκδοσης «Οι Τόποι μας-Ξάνθη», Οκτώβριος 2025.
