«Κοπελιά, εσύ από πού είσαι;» Ήταν βέβαιο ότι κάποια στιγμή θα γινόταν αυτή η ερώτηση, συνοδευόμενη από έκφραση απορίας. Τελικά ακούστηκε όταν με ενθουσιασμό ανέκραξα «βρήκα κι άλλο αγριοσπάνακο», δείχνοντας μια πράσινη συστάδα με κίτρινα λουλουδάκια. Λίγο νωρίτερα ο κ. Μανώλης Πετακάκης, ο οδηγός μας στην εξερεύνηση των χωραφιών του Αποκόρωνα για βρώσιμα χόρτα, μας είχε δείξει το όμορφο κίτρινο λουλούδι του άγριου σπανακιού. Εντυπωσιασμένη, δεν έδωσα σημασία στο φύλλωμα, με αποτέλεσμα να παρουσιάζω με καμάρι ως άγριο σπανάκι έναν θάμνο από ξινίδες. Παρόμοιο κίτρινο λουλούδι, διαφορετικό φύλλωμα, αλλά η βασικότερη διαφορά; Το τρώνε οι κότες και τα γουρούνια, όχι οι άνθρωποι.
«Από την Κυψέλη είμαι», απάντησα σιγανά, και η ομήγυρη κούνησε το κεφάλι με κατανόηση. «Μπράβο σου, πάντως, που θες να μάθεις. Μην ανησυχείς, θα τα ξεχωρίσεις σιγά σιγά, έλα μαζί μου». Η κυρία Ευαγγελία, που με παίρνει αγκαζέ, έχει έρθει από τον Βάμο για να συμμετάσχει στη δράση «Πάμε για… χόρτα» της Περιφέρειας Κρήτης, μαζί με καμιά ογδονταριά ακόμα ανθρώπους. Κι αυτή θέλει να μάθει, αλλά ήδη ξέρει περισσότερα από ό,τι θα μάθω εγώ ποτέ. «Πρώτη φορά συμμετέχω», λέει. «Όταν ήμουν παιδί, η μάνα μου με έπαιρνε μαζί στο Κατωμέρι και μαζεύαμε. Μου άρεσε, συνέχισα να ασχολούμαι και να τα μαγειρεύω».
Για λίγους μήνες την άνοιξη, ξεκινώντας από πέρυσι, στα χωριά των Χανίων «ξυπνάει» κάθε Σαββατοκύριακο ένα μικρό κίνημα. Δεκάδες άνθρωποι παίρνουν σακούλα και μαχαιράκι και ξεχύνονται στα χωράφια, από τις Βρύσες μέχρι τον Αποκόρωνα και από τα Σφακιά μέχρι την Κίσσαμο, ψάχνοντας χόρτα, βρώσιμα χόρτα· όχι μόνο για να τα μαζέψουν, αλλά κυρίως για να τα μάθουν. Και φυσικά, επειδή στην Κρήτη είμαστε, μετά τα μαγειρεύουν, στήνουν τραπέζι και κάνουν κέρασμα.
Όι επισκέπτες μαθαίνουν όχι μόνο για τα χόρτα, αλλά και για τα χωριά, τους ανθρώπους τους, τις συνήθειές τους. Έρχονται σε επαφή με ένα κομμάτι πολιτιστικής κληρονομιάς.
Στο ενδιάμεσο έχουν περπατήσει στη σκιά των Λευκών Ορέων, έχουν γνωριστεί μεταξύ τους, έχουν μάθει για τα χόρτα του τόπου τους –πώς να τα ξεχωρίσουν, να τα καθαρίσουν και να τα μαγειρέψουν–, αλλά και για τα χωριά, τους ανθρώπους και τις συνήθειές τους. Έχουν έρθει σε επαφή με ένα κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς.
Πίσω από όλα αυτά βρίσκεται η Περιφέρεια Κρήτης, αλλά κυρίως ένας άνθρωπος, η περιφερειακή σύμβουλος Σοφία Μαλανδράκη, που είχε την ιδέα. Οι εξοχές γύρω από τον Τζιτζιφέ, όπου βρισκόμαστε σήμερα, είναι ένα από τα 14 σημεία της δράσης για φέτος. Ξεκίνησε με οκτώ πέρυσι και έτυχε τεράστιας ανταπόκρισης, οπότε μεγάλωσε. «Ήταν σαν να το ζητούσε ο κόσμος», λέει η κ. Μαλανδράκη. «Ως Περιφέρεια στήσαμε τη δράση, αλλά βρήκαμε πολύτιμους συνεργάτες τους πολιτιστικούς συλλόγους. Κάθε Σάββατο ή Κυριακή ο κόσμος καλείται σε ένα διαφορετικό σημείο συνάντησης. Εκεί τον περιμένει ο σύλλογος του χωριού, που έχει βρει χωράφια με βρώσιμα χόρτα και με έναν ή δύο οδηγούς πάνε και τους μαθαίνουν ό,τι ξέρουν. Αφού τα μαζέψουν, τα μαγειρεύουν και τρώνε μαζί. Το ενδιαφέρον υπήρξε τεράστιο. Πλέον οι σύλλογοι διαγκωνίζονται για να συμμετάσχουν και δεν παίρνουν καν χρήματα».
Με μια ποδιά κι ένα μαχαίρι
Η μέρα είναι συννεφιασμένη και ρίχνει πού και πού ψιχάλες, αλλά ο κόσμος δεν πτοείται. Ο Αποκόρωνας είναι άλλωστε από τις πιο υγρές περιοχές της Κρήτης. Σήμερα είναι η πρώτη σύμπραξη τριών πολιτιστικών συλλόγων: του Τζιτζιφέ, του Φρε και του Παϊδοχωρίου. Ο Μανώλης Πετακάκης, πρόεδρος του πολιτιστικού συλλόγου του τελευταίου, είναι ο οδηγός μας. Απόστρατος του Πολεμικού Ναυτικού που είχε αγάπη για τη χλωρίδα της περιοχής από μικρός, είναι πλέον κινητή εγκυκλοπαίδεια. «Τα έμαθα από τη μάνα και τη γιαγιά μου. Αυτά τα χόρτα μάς κράτησαν όρθιους σε δύσκολες εποχές, όπως στην Κατοχή. Οι γυναίκες όλη μέρα γυρνούσαν με μια ποδιά και ένα μαχαίρι και μάζευαν χόρτα. Είναι σημαντικό να μεταδώσουμε στις επόμενες γενιές τη γνώση, είναι κομμάτι της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, αποστάλαγμα χιλιάδων χρόνων. Πολλά χόρτα έχουν ονομασίες που έρχονται από την αρχαιότητα και διατηρήθηκαν αυτούσιες έως τις μέρες μας».
Ο σταφυλίνακας είναι ένα τέτοιο, ή αλλιώς σταφυλίνος του Θεόφραστου. Αυτό μας δείχνει ο κ. Μανώλης τώρα. Έχει φύλλα τριχωτά, κόκκινο μίσχο και χαρακτηριστικό άρωμα και γεύση. «Να μυρίσουμε λίγο;» ρωτάμε. Το φυτό αλλάζει χέρια. «Όταν δεν είστε σίγουροι από την εμφάνιση, να χρησιμοποιείτε όλες τις αισθήσεις», μας λέει. «Αυτό εδώ, το κουρνοπόδι, έχει στην οικογένειά του και πολλά τοξικά φυτά, με πιο επικίνδυνο το κώνειο, του Σωκράτη. Το κώνειο όμως δεν μυρίζει, όσο κι αν το τρίψεις. Έτσι το ξεχωρίζεις».
Άνακαλύψαμε κι άλλα. Ό στίχνος βλάπτει τα νεφρά, ειδικά όταν είναι ανθισμένος. Η μαρουλίδα είναι ενδημικό φυτό της Κρήτης, το μόνο στην οικογένειά του, βγάζει ένα όμορφο μοβ λουλούδι και το βάζουμε σε καλιτσούνια και τσιγαριαστά.
Είδαμε και ανακαλύψαμε κι άλλα. Ο στίχνος βλάπτει τα νεφρά, ειδικά όταν είναι ανθισμένος. Η μαρουλίδα είναι ενδημικό φυτό της Κρήτης, το μόνο στην οικογένειά του, βγάζει ένα όμορφο μοβ λουλούδι και το βάζουμε σε καλιτσούνια και τσιγαριαστά. Το πεντάνευρο με τα χαρακτηριστικά πέντε νεύρα στο φύλλο είναι και φαρμακευτικό, ό,τι πρέπει για τσιμπήματα, ενώ τα ραδίκια δεν πρέπει να τα ξεριζώνουμε, τα κόβουμε με το μαχαίρι, για να αναπτυχθούν ξανά από το ρίζωμα. Από τις βρούβες κάνουμε και μουστάρδα, παίρνοντας τα άνθη και πολτοποιώντας τα σαν πέστο, το αγριομάρουλο φέρνει υπνηλία, ενώ το κοινόροδο ή αγριοτριανταφυλλιά γίνεται τσάι με περισσότερη βιταμίνη C από δέκα πορτοκάλια. Το σημαντικότερο: ό,τι δεν γνωρίζουμε δεν το μαζεύουμε και ποτέ δεν απευθυνόμαστε μέσω φωτογραφιών στο ίντερνετ για να σιγουρευτούμε. «Είναι λυπηρό και επικίνδυνο αυτό που συμβαίνει εκεί», λέει ο κ. Μανώλης.
Όταν φτάνουμε στον χώρο του πολιτιστικού συλλόγου του Τζιτζιφέ, όπου γίνεται το κέρασμα, είμαστε πεινασμένοι και χαρούμενοι. Ό,τι είδαμε στο χωράφι το βλέπουμε τώρα σε έναν μεγάλο πάγκο· καθένα έχει χαρτάκι με το όνομά του: τα πράσινα ταμπελάκια είναι χόρτα για βραστά, τα ροζ για τσιγαριαστά και τα μπλε και για τα δύο. Τα τραπέζια έχουν στρωθεί, η Λίτσα Κουνδουράκη του πολιτιστικού συλλόγου του Τζιτζιφέ και ο Ανδρέας Στυλιανάκης από τον Φρε έχουν οργανώσει το μαγείρεμα και σύντομα σερβιριζόμαστε. Σουπιές με μάραθο, καλαμάρι με ντομάτα και 20 διαφορετικά άγρια χόρτα, γίγαντες με τσιγαριαστά, όλα έχουν σιγοβράσει σε μεγάλα τσουκάλια τουλάχιστον 50 ετών. Όχι ότι δεν θα ήταν καλομαγειρεμένα έτσι κι αλλιώς, αλλά προσθέτει παραπάνω νοστιμιά και το ότι τα μαζέψαμε μόνοι μας. Η αίθουσα γεμίζει ομιλίες, ο κόσμος τρώει και πίνει κρασί Ρωμέικο, της περιοχής.
«Αυτή είναι η δύναμη των ανθρώπων που ζουν και αγαπούν τα χωριά τους», λέει η κ. Μαλανδράκη. «Έρχονται εθελοντικά και δημιουργούν με νέα ματιά στις βάσεις των παλιών». Τι επιφυλάσσει το μέλλον; ρωτάω. «Δεν θα πάμε μόνο για χόρτα. Θα πάμε και για μανιτάρια, χοχλιούς, θαλασσινό αλάτι, για ό,τι βγαίνει από τη γη μόνο του και είναι βρώσιμο. Τώρα πήραμε φόρα!»
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο 12ο τεύχος της έκδοσης «Οι Τόποι μας-Χανιά», Ιούνιος 2025.
