Ο πατέρας Ακάκιος, με έντονη κρητική προφορά και ενθουσιασμό, καλωσορίζει τους πιστούς στη Μονή Αγίας Τριάδας Τζαγκαρόλων, στο βόρειο τμήμα της περιοχής του Ακρωτηρίου. Πολλοί ξένοι επισκέπτες των Χανίων είναι ήδη εδώ και παρατηρούν εντυπωσιασμένοι την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική του μοναστηριού, με φόντο τα ακόμη χιονισμένα Λευκά Όρη.
Μυρίζει γιασεμί και εσπεριδοειδή. Μοβ γλυσίνες κρέμονται από πέργκολες έξω από τα κελιά, φροντισμένες γλάστρες ανθίζουν παντού και καλοταϊσμένες γάτες μπλέκονται στα ράσα. Επτά μοναχοί ζουν σήμερα στο μοναστήρι, εξασφαλίζοντας την ιστορική του συνέχεια. Μια «διαδρομή» που ξεκίνησε κατά τους αρχαίους χρόνους στο φαράγγι Αυλάκι, το οποίο έχει την αφετηρία του λίγο πιο μακριά.
Τα σπήλαια του φαραγγιού υπήρξαν διαχρονικά καταφύγιο για τους ανθρώπους έναντι των καιρικών φαινομένων και των πειρατικών επιδρομών, αλλά και χώροι πίστης.
Από τη θεά Άρτεμη, που λατρεύτηκε στον Αρκουδόσπηλο, έως τους πρώτους ασκητές που φώλιασαν στις σπηλιές των βράχων και κατόπιν την πρώτη οργανωμένη κοινοβιακή κοινότητα των Χανίων (ίσως και ολόκληρης της Κρήτης) στη Μονή Καθολικού, αλλά και μέχρι σήμερα, με τα ενεργά μοναστήρια Αγίας Τριάδας Τζαγκαρόλων και Κυρίας των Αγγέλων Γουβερνέτου, η διαδοχή της λατρείας είναι πιο έκδηλη από ποτέ.
Πρώτα συναντά κανείς με το αυτοκίνητο τη Μονή Τζαγκαρόλων και κατόπιν τη Μονή Γουβερνέτου. Η πεζοπορική διαδρομή στο φαράγγι, που δεν ξεπερνά τα 2,5 χλμ. (και άλλα τόσα για την επιστροφή), εκτός από την προφανή φυσική ομορφιά της, μοιάζει με ένα ταξίδι στον χρόνο.
Αρχιτεκτονική και καλλιέργεια
Ο Γάλλος περιηγητής Joseph Pitton de Tournefort φιλοξενήθηκε στη Μονή Τζαγκαρόλων το 1700 και παρατηρεί ότι πρόκειται για την ωραιότερη της Κρήτης μετά τη Μονή Αρκαδίου. Εκεί συνάντησε 50 φιλόξενους μοναχούς, οι οποίοι έβγαζαν λάδι, κρασί, σιτάρι, βρόμη, μέλι, κερί, τυριά και γαλακτοκομικά. Η εύφορη έκταση γύρω από τη μονή συνεχίζει να καλλιεργείται, όχι όμως από μοναχούς, αλλά από την εταιρεία Vinolio που παράγει και τυποποιεί, για λογαριασμό τους και υπό τις οδηγίες τους, λάδι και κρασί. Στους αμπελώνες 180 στρεμμάτων συνυπάρχουν περίπου δέκα ποικιλίες, μεταξύ των οποίων οι κρητικές Ρωμέικο, Βιδιανό και Βηλάνα. Δίνουν κατά κανόνα μονοποικιλιακά κρασιά, τα οποία στο μεγαλύτερο μέρος τους διατίθενται στο πωλητήριο-χώρο γευσιγνωσίας, που στεγάζεται στο θολωτό παλιό κελάρι πλάι στη μονή, όπου λειτουργεί και μικρή λαογραφική συλλογή. Παράλληλα, καλλιεργούνται βιολογικά 7.000 ρίζες ελιές, οι οποίες αποφέρουν 40 τόνους λάδι τον χρόνο, πορτοκαλιές και λεμονιές, ενώ οι ίδιοι οι μοναχοί διαχειρίζονται ακόμη μία μικρή φάρμα και κτηνοτροφική μονάδα με πρόβατα, οι οποίες καλύπτουν τις δικές τους ανάγκες.
Ιδρυθέν στις αρχές του 17ου αιώνα από τους αδελφούς Ιερεμία και Λαυρέντιο της βενετσιάνικης οικογένειας των Τζαγκαρόλων, οι οποίοι είχαν ασπαστεί το ορθόδοξο δόγμα, το καθολικό του μοναστηριού αντιγράφει αρχιτεκτονικά τον αγιορείτικο τύπο, αλλά οι υπόλοιπες εγκαταστάσεις αποτελούν χαρακτηριστικό δείγμα του μανιερισμού (μετάβαση από Αναγέννηση σε μπαρόκ), και μάλιστα πατώντας σε σχέδια του αρχιτέκτονα Sebastiano Serlio. Η απόλυτη συμμετρία, το διώροφο εσωτερικά, αλλά τριώροφο εξωτερικά κτίριο (σύμφωνα με τις επιταγές του εδάφους), η μνημειακή σκάλα, η περίτεχνη τοξωτή πύλη, η υπερυψωμένη αυλή και αρκετές ακόμη αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες παραπέμπουν στην Κρητική Αναγέννηση και λειτούργησαν ως πρότυπο για την κατασκευή και άλλων μοναστηριών στο νησί. Θολωτοί χώροι φιλοξενούν το οστεοφυλάκιο, το παλιό ελαιοτριβείο, το κελάρι, τη δεξαμενή, ενώ επισκέψιμο είναι το εκκλησιαστικό μουσείο με εικόνες του Χανιώτη ζωγράφου Εμμανουήλ Σκορδύλη, κειμήλια, χειρόγραφα και άμφια. Τις εντυπώσεις κλέβει πάντως η νεραντζιά στην αυλή, η οποία λέγεται ότι φυτεύτηκε από τους ίδιους τους ιδρυτές το 1606.
Τέσσερα χιλιόμετρα μακρύτερα, εκεί όπου ο δρόμος τελειώνει, βρίσκεται η Μονή Κυρίας των Αγγέλων Γουβερνέτου, η οποία σηματοδοτεί την είσοδο (από φράχτη μάλιστα) προς τις ερημιές του φαραγγιού. Κτίστηκε πιθανόν στις αρχές του 16ου αιώνα σαν φρούριο (με πύργους και καταχύστρα) από τους μοναχούς της Μονής Καθολικού εντός του φαραγγιού, οι οποίοι θέλησαν να εγκατασταθούν ψηλότερα για να γλιτώσουν από τις πειρατικές επιδρομές. Το καθολικό είναι αφιερωμένο στην Κυρία των Αγγέλων, την Παναγία, και απέκτησε τη σημερινή του μορφή τον 17ο αιώνα, επί των ημερών του Ιερεμία Τζαγκαρόλου, ο οποίος ανασυγκρότησε τη μονή τη στιγμή που ίδρυε και τη Μονή Τζαγκαρόλων.
Εδώ, εκτός από την πύλη, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η πρόσοψη του ναού, η οποία θεωρείται επίσης επηρεασμένη από τον μανιερισμό, με τις σκαλισμένες ανθρωπόμορφες κεφαλές (αναφέρονται ως μορφάζουσες μάσκες από τους αρχαιολόγους), για τις οποίες υπάρχουν εικασίες ότι απεικονίζουν είτε τον θεό Πάνα είτε Αγαρηνούς πειρατές. Το μοναστήρι κατοικείται από αδελφότητα, που ωστόσο είναι σε ρήξη με την τοπική κοινωνία.
Η Άρτεμις, η αρκούδα, η Παναγία
Το πετρόκτιστο μονοπάτι ελίσσεται μέσα στο φαράγγι και κατηφορίζει προς τη θάλασσα, ανάμεσα σε βράχια, πέτρες, ασπάλαθους, αγκαραθιές και μοναχικά δέντρα. Αν και δεν το περιμένει κανείς, οι επισκέπτες που θέλουν να δουν τη διαδοχή της πίστης είναι πολλοί – Έλληνες και ξένοι, αλλά και ντόπιοι που μαζεύουν αλάτι, σταμναγκάθι ή έρχονται για βόλτα και προσκύνημα.
Πολύ σύντομα, το μονοπάτι περνά απέναντι από το μονύδριο του Αγίου Αντωνίου, του 17ου αιώνα, και σε λιγότερο από 15 λεπτά προσεγγίζει τον Αρκουδόσπηλο ή Σπήλαιο της Υπαπαντής του Χριστού (Παναγίας Αρκουδιώτισσας), στο οποίο μπορεί κανείς να εισχωρήσει με φακό και κράνος για να δει τον πλούσιο διάκοσμο. Στο κέντρο του σπηλαίου, ένας σταλαγμίτης, το σχήμα του οποίου θυμίζει αρκούδα που έσκυψε να πιει νερό από τη δεξαμενή, εμπνέει τον μύθο: η Παναγία την πέτρωσε για να προστατέψει το νερό της περιοχής. Όμως, τα αρχαιολογικά ευρήματα αφηγούνται μια άλλη ιστορία: θραύσματα αγγείων της Κλασικής και της Ελληνιστικής εποχής, πλακίδια με απεικονίσεις του Απόλλωνα ως κιθαρωδού και της Αρτέμιδος ως κυνηγού, καθώς και τμήματα από μαρμάρινο άγαλμα παιδιού αποτελούν, σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, μάρτυρες της λατρείας της Αρτέμιδος Κουροτρόφου – η αρκούδα θεωρείται αγαπημένο ζώο της θεάς, ενώ οι νεαρές ακόλουθοί της ονομάζονταν Μικρές Άρκτοι. Η Άρτεμις αντικαταστάθηκε από την Παναγία Αρκουδιώτισσα, και μάλιστα η γιορτή προς τιμήν της γίνεται εντός του σπηλαίου στις 2 Φεβρουαρίου – ο εορτασμός της αρχαίας θεάς τελούνταν τον μήνα Γαμηλίωνα, ο οποίος ταυτίζεται με τον Ιανουάριο.
Συνεχίζοντας την κατάβαση για 15 λεπτά ακόμη, το πιθανότερο είναι να μην τραβήξει την προσοχή σας το μικρό σπήλαιο στα αριστερά, στο οποίο ασκήτεψε και «κοιμήθηκε» ο Άγιος Ιωάννης ο Ερημίτης, καθώς η Μονή Καθολικού, ένα απερίγραπτο μνημείο, εναρμονισμένο με το τοπίο και προσαρμοσμένο απόλυτα στις επιταγές του εδάφους, έχει ήδη εμφανιστεί μπροστά σας «κουμπωμένο» μέσα στον βράχο, μαζί με τα θολωτά κτίρια και την εντυπωσιακή γέφυρα που οδηγούσε στα σπηλαιώδη ασκηταριά της άλλης πλευράς του φαραγγιού.
Το όλο συγκρότημα φαίνεται να κτίστηκε τον 16ο αιώνα για να στεγάσει τους προσκυνητές, αλλά ο ασκητισμός ξεκίνησε πιθανότατα τον 10ο αιώνα.
Φύση, αρχιτεκτονική, πνευματικότητα θα σας απασχολήσουν για τα επόμενα 15 λεπτά που θα περπατάτε στον πυθμένα του φαραγγιού, έως ότου καταλήξετε στη βραχώδη ακτή με το ωραίο φιόρδ. Η βουτιά στα πεντακάθαρα νερά είναι επιβεβλημένη, ωστόσο ιστορία και θρύλοι συνεχίζονται και εντός τους: στο ερειπωμένο κτίσμα που θα δείτε έκρυβαν οι μοναχοί του Καθολικού τη βάρκα τους, λίγο μακρύτερα είναι το νταμάρι από όπου έπαιρναν τα οικοδομικά υλικά, ενώ ο βράχος μέσα στη θάλασσα ήταν, σύμφωνα με τον τοπικό μύθο, πειρατικό καράβι το οποίο πέτρωσε ο Άη Γιάννης διαμέσου κατάρας του ηγουμένου.
Για την πεζοπορική διαδρομή υπολογίστε 45 λεπτά κατάβασης, χωρίς τις στάσεις, και κάτι περισσότερο για την έντονα ανηφορική επιστροφή. Μετά το Καθολικό το μονοπάτι χρειάζεται κατά τόπους προσοχή, λόγω βράχων και κροκάλων στον πυθμένα. Ιδανικά, να έχετε μαζί σας κράνος (σημειώνονται πολύ συχνά λιθοπτώσεις), το οποίο θα σας χρειαστεί και για την εξερεύνηση των σπηλαίων, όπως και ο φακός. Λάβετε υπόψη σας ότι από τη Μονή Γουβερνέτου και έπειτα, δεν υπάρχει σήμα στο κινητό.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο 12ο τεύχος της έκδοσης «Οι Τόποι μας-Χανιά», Ιούνιος 2025.
