Γονατίζει με προσοχή στην άκρη, μπροστά από το παρκαρισμένο της ποδήλατο, για να καδράρει καλύτερα τον πορτοκαλί ήλιο που δύει γρήγορα πίσω από τον λόφο. Η Χάιντι είναι έμπειρη φωτογράφος, αλλά αυτό είναι ένα τοπίο –και ένας ήλιος εδώ που τα λέμε– που δεν έχει συνηθίσει. Την ώρα εκείνη εμφανίζεται από την αντίθετη πλευρά του δρόμου ένα κόκκινο αγροτικό, φορτωμένο με σανό, που ενστικτωδώς κόβει ταχύτητα περνώντας δίπλα από τη γονατισμένη Σουηδή φωτογράφο. Είναι ο Μιχάλης με τον γιο του Γιώργο, οι οποίοι κάθε μέρα, αυτή την ώρα, ανεβαίνουν στο μαντρί για να ταΐσουν τα αιγοπρόβατα.
Αυτή είναι μια εικόνα της Λέρου που, αποκομμένη από άλλα στοιχεία, θα μπορούσε να έρχεται από ένα ανέμελο καλοκαίρι της δεκαετίας του 1970. Τέτοιες εικόνες, περιζήτητες πια στην εποχή του υπερτουρισμού και της χαμένης αθωότητας, προσφέρονται διάσπαρτες σε όλη την επικράτεια του νησιού. Και παρόλο που η Λέρος ως τόπος δεν φημιζόταν για την ανεμελιά του, αυτές οι εικόνες σήμερα συνυπάρχουν με ό,τι σκληρό την καθόρισε και την καθορίζει ακόμα.
Αυτός είναι μάλλον και ο λόγος που στη Λέρο πλέον ζουν μόνιμα τόσοι ξένοι. Εδώ βρίσκουν λίγη από την απλότητα περασμένων δεκαετιών, μαζί με όλα τα στοιχεία που γοητεύουν έναν κάτοικο μεγάλης ευρωπαϊκής πρωτεύουσας. Μια μικρή κοινότητα όπου όλοι γνωρίζονται μεταξύ τους, σύντομες αποστάσεις, ξεκλείδωτες πόρτες, ησυχία. Όλα τα τουριστικά ρεύματα του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα φαίνεται να μην την επηρέασαν ιδιαίτερα, και η πιο προφανής αιτία είναι η λειτουργία του Κρατικού Ψυχιατρείου ήδη από το 1958. Αλλά νωρίτερα, είχαν έρθει οι Ιταλοί.
Η ιταλική μπότα
Στις 12 Μαΐου 1912, οι Ιταλοί καταλαμβάνουν τη Λέρο και αμέσως αντιλαμβάνονται τη στρατηγική σημασία της. Το Λακκί είναι ένα από τα μεγαλύτερα και ασφαλέστερα λιμάνια του Αιγαίου, με μεγάλο βάθος, και μπορεί να λειτουργήσει ως ναυτική βάση. Το ονομάζουν Πορτολάγκο και ξεκινούν να υλοποιούν ένα μεγαλόπνοο σχέδιο για την οικοδόμηση πόλης γύρω από τον μεγάλο κόλπο. Το πολεοδομικό σχέδιο εγκρίνεται το 1934 και μέσα σε λιγότερα από δέκα χρόνια έχει χτιστεί μια νέα πόλη με σχολείο, εκκλησία, δημαρχείο, κινηματοθέατρο, νοσοκομείο, ξενοδοχείο, αγορά και κατοικίες. Υπήρξαν περίοδοι που οι Ιταλοί κάτοικοι ήταν περισσότεροι από τους Έλληνες.
Παράλληλα, τα ιταλικά στρατεύματα οχυρώνουν σχεδόν κάθε σπιθαμή: φυλάκια, στρατώνες, τούνελ κατασκευάζονται πάνω από τα λιμάνια και σε στρατηγικά σημεία. Όλα αυτά θα φανούν πολύ χρήσιμα κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, τόσο στην πρώτη του φάση, όσο οι Άγγλοι βομβαρδίζουν το νησί, όσο και στη δεύτερη, μετά το 1943 και τη συνθηκολόγηση των Ιταλών, ενόσω το βομβαρδίζουν οι Γερμανοί. Η μάχη της Λέρου θα διαρκέσει 52 μέρες, από τις 26 Σεπτεμβρίου μέχρι και τις 16 Νοεμβρίου του 1943. Ήταν ένα από τα σημαντικότερα πολεμικά γεγονότα στην Ανατολική Μεσόγειο και από τις τελευταίες νίκες των Γερμανών, που άφησε πίσω της πολλά βυθισμένα πλοία και αεροπλάνα στη γύρω θαλάσσια περιοχή.
Το στίγμα
Η ενσωμάτωση των Δωδεκανήσων στην Ελλάδα το 1947 απομακρύνει τους Ιταλούς και αφήνει στη Λέρο όλες αυτές τις υποδομές, ανάμεσα στις οποίες και τη ναυτική βάση στα Λέπιδα, απέναντι από το Λακκί. Αυτή η μεγάλη κτιριακή υποδομή θα καθορίσει απόλυτα την ιστορία του τόπου. Τα διαθέσιμα μεγάλα κτίρια και οι άδειοι ιταλικοί στρατώνες φέρνουν στη Λέρο το 1949 τις Βασιλικές Τεχνικές Σχολές, που φιλοξένησαν πάνω από 16.000 παιδιά και εφήβους των Παιδοπόλεων της βασίλισσας Φρειδερίκης.
Αυτά τα άδεια κτίρια, μαζί με τη μεγάλη απόσταση από αστικά κέντρα, είναι επίσης ο λόγος που επιλέχθηκε η Λέρος για να ιδρυθεί το 1958 η «Αποικία Ψυχοπαθών», όπως έγραφε η πινακίδα στα κτίρια του Κρατικού Ψυχιατρείου. Όταν ήταν σε πλήρη λειτουργία, εκατοντάδες ντόπιοι εργάζονταν εκεί και αυτό κινούσε την τοπική οικονομία, που δεν φαινόταν να έχει ανάγκη τον τουρισμό.
Κατά τη δικτατορία, το νησί γίνεται τόπος εξορίας. «Στη Λέρο έρχονταν πάντα άνθρωποι που δεν ήθελαν να βρίσκονται εδώ», θα μας πουν αρκετοί ντόπιοι. Το ίδιο θα συμβεί και τα τελευταία χρόνια, αφού ακριβώς πάνω από το πρώην ψυχιατρείο χτίστηκε δομή φιλοξενίας μεταναστών, οι οποίοι φτάνουν με βάρκες στη Λέρο και στο κοντινό Φαρμακονήσι.
Η δημοσίευση φωτογραφιών στη βρετανική εφημερίδα Observer το 1989 που απεικόνιζαν τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης των ασθενών στο Ψυχιατρείο της Λέρου, θα έθετε σε κίνηση αυτό που ονομάστηκε «απο-ασυλοποίηση». Ήταν μια μακρά και δύσκολη πορεία που έφερε εδώ ειδικούς ψυχικής υγείας από όλο τον κόσμο, για να σχεδιάσουν τη διαδικασία και να μελετήσουν την περίπτωση της Λέρου. Πολλοί ασθενείς μεταφέρθηκαν σε άλλες δομές εκτός νησιού, για άλλους έγινε προσπάθεια να επανενταχθούν στην κοινωνία, και μάλιστα την τοπική. Οι λίγες δεκάδες που παραμένουν ζουν σε αυτόνομα σπιτάκια και αρκετοί από αυτούς εργάζονται στον πρώτο κοινωνικό συνεταιρισμό που φτιάχτηκε ήδη από το 2002, αυτόν του Τομέα Ψυχικής Υγείας Δωδεκανήσου. Ο συνεταιρισμός καλλιεργεί βότανα και μυρωδικά και παράγει μέλι σε ένα επισκέψιμο αγρόκτημα, την Caserma των Βοτάνων, στην περιοχή Κουλούκι.
Αποτυπώματα Ιστορίας
Είναι δύσκολο να έρθει κανείς στη Λέρο και να αγνοήσει την Ιστορία της, όσο δύσκολη και αν είναι, όσο και αν δεν συνάδει με το χαλαρό πνεύμα των καλοκαιρινών διακοπών. Ένα από τα πράγματα που αξίζει να κάνετε στο νησί είναι η βόλτα με τα πόδια στο Λακκί, για να παρατηρήσετε τα κτίρια ρασιοναλιστικής ιταλικής αρχιτεκτονικής. Το δραστήριο και φιλόξενο καταδυτικό κέντρο που βρίσκεται στο Κριθώνι δίνει σε δύτες την ευκαιρία να βουτήξουν στο νερό και να δουν όχι ένα ούτε δύο, αλλά εννέα ναυάγια, απότοκα των μαχών του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Ένα από τα σημαντικότερα αξιοθέατά της είναι επίσης το Πολεμικό Μουσείο, όπου μέσα σε ένα τούνελ σκαμμένο από τους Ιταλούς έχουν συγκεντρωθεί και εκτίθενται στρατιωτικά αντικείμενα. Το ίδιο συμβαίνει και στην ιδιωτική συλλογή Deposito di Guerra: δεκάδες αντικείμενα, από στολές και όπλα μέχρι νάρκες και χάρτες, είναι προσβάσιμα στους επισκέπτες. Το εκκλησάκι Αγία Κιουρά, που επίσης περιλαμβάνεται σταθερά στους (λιγοστούς) ταξιδιωτικούς οδηγούς, επισκευάστηκε και αγιογραφήθηκε από πολιτικούς εξορίστους μεταξύ 1968 και 1971. Στη δυτική πλευρά, πάνω από την τοποθεσία Γέρακας, βρίσκεται ο καμπύλος ακουστικός τοίχος, πρόγονος του ραντάρ που χρησιμοποιούσε η ιταλική αεράμυνα για να εντοπίζει εχθρικά αεροσκάφη. Σε αυτό το πλαίσιο, της προώθησης του ιστορικού τουρισμού, στο κέντρο του Λακκίου ανακαινίζεται το ιστορικό ξενοδοχείο Λέρος ή Albergo Roma, όπως το ονόμασαν οι Ιταλοί που το κατασκεύασαν.
Όμως το νησί δεν είναι μόνο η Ιστορία του. Με πληθυσμό κοντά στους 8.000 κατοίκους, είναι ένας τόπος ζωντανός, χειμώνα καλοκαίρι. Στη θεατρική ομάδα που λειτουργεί από το 1989 συμμετέχουν ενεργά πάνω από 30 μέλη και ανεβάζουν έξι-επτά διαφορετικές παραστάσεις κάθε χρόνο. Ο Φανούρης Κοντογιωργάκης, με μετάλλια σε ποδηλατικούς αγώνες, έχει δημιουργήσει το Leros Bikes, μέσω του οποίου προσφέρει ποδηλατικές βόλτες σε επισκέπτες. Ταυτόχρονα ανοίγει ποδηλατικά μονοπάτια, εκπαιδεύει παιδιά στην ποδηλασία, οργανώνει δενδροφυτεύσεις και προσφέρει στην κοινωνία, επισκευάζοντας δωρεάν αναπηρικά αμαξίδια.
Όσον αφορά τα «κλασικά» συστατικά των διακοπών που αναζητούν όλοι σε ένα ελληνικό νησί, είναι και αυτά εδώ. Η Λέρος διαθέτει πολλές και διαφορετικές παραλίες, άλλες οργανωμένες και άλλες χωρίς υποδομές, καμία όμως δεν βουλιάζει από κόσμο και ομπρέλες, ακόμα και τον Αύγουστο. Τα ταβερνάκια δίπλα στο κύμα σερβίρουν φρέσκα και πρώτης ποιότητας θαλασσινά και ψάρια από τα δεκάδες ψαροκάικα που δραστηριοποιούνται στο νησί. Οι οικισμοί μπορεί να μην έχουν την τυπική αιγαιοπελαγίτικη εικόνα, αλλά έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, ειδικά το Λακκί, αλλά και η Αγία Μαρίνα, με το βυζαντινό κάστρο να στέκει επιβλητικό στην κορυφή του απέναντι λόφου.
Ωστόσο, το κυριότερο συστατικό διακοπών που διαθέτει η Λέρος σε αφθονία είναι αυτό που εκλείπει όλο και περισσότερο από δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς: η σύνδεση με τους ντόπιους, η απουσία μαζικότητας, η φύση χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση, οι οικισμοί που δεν έχουν καταληφθεί από τεράστιες ζώνες κατανάλωσης και εμπορικής χρήσης. Δύσκολα θα δει κανείς μαύρα βαν να μεταφέρουν ολημερίς γκρουπ τουριστών και ακόμα πιο δύσκολα θα περιμένει για τραπέζι στην ταβέρνα. Εδώ δεν υπάρχουν μεγάλες ξενοδοχειακές μονάδες που έχουν καταλάβει ολόκληρες πλαγιές. Ένας ήπιος και slow τουρισμός αναδεικνύεται όλο και πιο δυναμικά τα τελευταία χρόνια, ειδικά από τότε που το νησί άφησε πίσω του το στίγμα του ψυχιατρείου.
Το αν η Λέρος θα αναγνωρίσει και θα ενσωματώσει στην εικόνα της την πολυσχιδή ιστορία της με τα καλά και τα άσχημα, είναι ένα στοίχημα που μένει να κερδηθεί. Στο μεταξύ, η Χάιντι θα συνεχίσει να εκπαιδεύεται στον ζωογόνο αλλά σκληρό ήλιο του ελληνικού καλοκαιριού, για να βγάλει την τέλεια φωτογραφία.
ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑΡΙΟ
ΔΙΑΜΟΝΗ
Crithoni’s Paradise (Κριθώνι, τηλ. 22470-25120, crithonisparadisehotel.com). Το μεγαλύτερο ξενοδοχείο του νησιού διαθέτει κάθε είδους επιλογές σε δωμάτια: από απλά δίκλινα και οικογενειακά μέχρι σουίτες και μεζονέτες. Όλα είναι εξοπλισμένα με τα απαραίτητα, ενώ στο ξενοδοχείο λειτουργεί επίσης εστιατόριο και pool bar.
Alidian Bay Suites (Παραλιάκι Αλίντων, τηλ. 6942-919177, alidianbaysuites.gr). Στο τέλος της δημοφιλούς παραλίας των Αλίντων, προσφέρει σουίτες και διαμερίσματα σε μοντέρνο στιλ, τα περισσότερα με θέα στη θάλασσα. Διαθέτει εστιατόριο και πισίνα.
Αρχοντικό Αγγέλου (Άλιντα, τηλ. 22470-22749, hotel-angelou-leros.com). Δωμάτια και σουίτες σε παραδοσιακό στιλ στεγάζει το αρχοντικό, που χτίστηκε το 1895 ως θερινή κατοικία. Σιδερένια κρεβάτια, ξύλινα πατώματα και ένας πολύχρωμος κήπος για καφέ και πρωινό.
Tony’s Beach Hotel (Βρωμόλιθος, τηλ. 22470-24742, tonysbeach.com). Μπροστά στην παραλία Βρωμόλιθος, είναι ιδανικό για οικογένειες με παιδιά. Τα στούντιο είναι ευρύχωρα και με όλες τις ανέσεις.
Bianco Hotel (Λακκί, τηλ. 22470-22460, biancohotel.gr). Στο κέντρο του οικισμού, απλά, αλλά ανακαινισμένα δωμάτια με μίνιμαλ και μοντέρνα διακόσμηση, κάποια από τα οποία με θέα.
Αγρόκτημα Φλέα (Άλιντα, τηλ. 6979-231520, phlea.gr). Μια ιδιαίτερη εμπειρία διαμονής προσφέρει το αγρόκτημα, καθώς τα στούντιο βρίσκονται μέσα σε οπωρώνα με πορτοκαλιές και μανταρινιές. Διαθέτουν πλήρως εξοπλισμένη κουζίνα και είναι ιδανικά για πολυήμερη διαμονή.
ΦΑΓΗΤΟ
Τρεχαντήρι (Ξηρόκαμπος, τηλ. 22470-23408). Περισσότερους ντόπιους θα δείτε εδώ παρά επισκέπτες, και αυτό είναι πάντα καλό σημάδι. Ό,τι έχουν πιάσει οι ψαράδες το πρωί ψήνεται αριστοτεχνικά, μαζί και χταποδάκι, καλαμαράκι και ψιλά ψαράκια στο τηγάνι.
Mylos by the sea (Αγία Μαρίνα, τηλ. 22470-24894). Δίπλα στη θάλασσα και στον παλιό μύλο, χρωστάει τη φήμη του στη δημιουργική μαγειρική του σεφ Μάριου Κουτσουνάρη, που «τρέχει» το εστιατόριο μαζί με τον αδερφό του Γιώργο. Το καλαμάρι γίνεται σπαγκέτι καρμπονάρα, όπου στη θέση του μπέικον μπαίνει ο καπνιστός ξιφίας, τα σπαράγγια σερβίρονται με καπνιστό χέλι και τα χειροποίητα ζυμαρικά γεμίζουν με γαρίδες και μυρωδικά.
Σέρζα (Μερικιά, τηλ. 6931-590794). Τα προϊόντα του Αιγαίου χρησιμοποιούν όσο μπορούν οι μάγειρες για να ετοιμάσουν κάθε μέρα τα λίγα και καλά πιάτα του καταλόγου. Από το μαρινάτο λαβράκι με κολοκύθι και κάππαρη και τη στριφτή κρεμμυδόπιτα με τυροκαυτερή μέχρι τον σκάρο στα κάρβουνα με αυγολέμονο και τσιγαριαστή αλμύρα, το μενού είναι γεμάτο ενδιαφέρουσες επιλογές.
Da Michele (Παντέλι, τηλ. 22470-22244). Λεπτή ζύμη, λίγα και καλά υλικά, η συνταγή της πίτσας όπως τη φτιάχνουν στην Ιταλία σερβίρεται εδώ σε διαφορετικές εκδοχές. Μαζί και λίγες σαλάτες. Ζυμαρικά δεν περιλαμβάνει το μενού.
Υπάρχω (Πλάτανος, τηλ. 22470-22209). Αγαπητή στους ντόπιους ψησταριά, που κάνει και τυλιχτά. Το σπέσιαλ είναι μπιφτέκι με αυγό, ντομάτα και κρεμμύδι μέσα σε ψωμάκι. Κατά τα άλλα, όλα τα κλασικά: γύρος, καλαμάκι και λουκάνικο.
ΚΑΦΕΣ – ΠΟΤΟ
Sip it (Λακκί, τηλ. 22470-25397). Σημείο συνάντησης στο Λακκί. Κάνει καλό καφέ, ανοίγει πολύ νωρίς το πρωί και κλείνει αργά το απόγευμα.
Savana (Παντέλι, τηλ. 6985-804821). Δίπλα στη θάλασσα, φημίζεται για τα περιποιημένα κοκτέιλ και τη χαλαρή ατμόσφαιρα.
Harris (Μύλοι, τηλ. 6936-828615). Ένας παλιός μύλος λίγο πριν από το Κάστρο μετατράπηκε σε μπαρ που σερβίρει κοκτέιλ, δροσερές μπίρες και ποτό μαζί με έναν μικρό κατάλογο φαγητού για τα συνοδευτικά. Η θέα στον κόλπο του Παντελίου είναι εντυπωσιακή.
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
Hydrovius (Κριθώνι, τηλ. 22470-26025, hydrovius.gr). Ο Κώστας Κουβάς είναι ένας από τους πιο έμπειρους δύτες στην Ελλάδα και γνωρίζει τον βυθό γύρω από τη Λέρο σαν την παλάμη του χεριού του. Μαζί του θα ανακαλύψετε τα εννέα ναυάγια από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά και σπηλιές, αποικίες ψαριών μέχρι και δελφίνια, αν είστε τυχεροί.
Τα ναυάγια απαιτούν εμπειρία στις καταδύσεις, αλλά ακόμα και για όσους θέλουν να επιχειρήσουν βουτιά πρώτη φορά, χωρίς να φτάσουν σε μεγάλο βάθος, το καταδυτικό κέντρο θα το κάνει με τρόπο που θα είναι διασκεδαστικός και ασφαλής.
Caserma των Βοτάνων (Κουλούκι, τηλ. 22470-28015, κατόπιν συνεννόησης, caserma.gr). Το αγρόκτημα με θέα στον κόλπο του Λακκίου είναι αποτέλεσμα της δουλειάς των μελών του Κοινωνικού Συνεταιρισμού του Τομέα Ψυχικής Υγείας Δωδεκανήσου. Στον συνεταιρισμό απασχολούνται ωφελούμενοι και επαγγελματίες της ψυχικής υγείας. Θα περιηγηθείτε στον κήπο με τα βότανα και τα μυρωδικά και θα αγοράσετε αγνό και νόστιμο μέλι.
Πολεμικό Μουσείο – Τούνελ Μερικιάς (Μερικιά, Λακκί, τηλ. 22470-22109, ανοιχτά καθημερινά 09.30-13.30, είσοδος 3 ευρώ). Το αναστηλωμένο στρατιωτικό τούνελ που έχτισαν οι Ιταλοί φιλοξενεί πλήθος εκθεμάτων: από χάρτες και μακέτες μέχρι στολές, πολυβόλα και ασυρμάτους. Ακόμα πιο ζωντανή γίνεται η αφήγηση με τα ηχητικά αποσπάσματα από μάχες.
Deposito di Guerra (Λέρος, τηλ. 6972-645159, κατόπιν ραντεβού, συμβολική ενίσχυση 5 ευρώ). Το Μουσείο Πολεμικών Ευρημάτων «Deposito di Guerra – Ιωάννης Παραπονιάρης» αποτελεί ιδιωτική συλλογή που περιλαμβάνει στρατιωτικά αντικείμενα που βρέθηκαν διάσπαρτα στο νησί: όπλα, στολές, σφαίρες, μέχρι και νάρκες.
Leros Bikes (Λακκί, τηλ. 6942-928276, lerosbikes.gr). Ανακαλύψτε το νησί πάνω σε δύο ρόδες. Διατίθενται και ηλεκτρικά ποδήλατα, ενώ οι ποδηλατικοί γύροι προσαρμόζονται στις αντοχές των συμμετεχόντων.
Θεατρική Ομάδα Λέρου (τηλ. 6944-383920, 6937-409859, Fb: Θεατρική Ομάδα Λέρου). Η δραστήρια ομάδα ανεβάζει θεατρικές παραστάσεις καθ’ όλη τη διάρκεια του καλοκαιριού· αναζητήστε τις ημερομηνίες στα σόσιαλ μίντια.
Παραλίες
Η Λέρος διαθέτει πολλές παραλίες, μικρές και μεγάλες. Τα Άλιντα, το Παντέλι, ο Βρωμόλιθος και τα Δύο Λισκάρια είναι οργανωμένες. Για πιο μικρούς κόλπους χωρίς υποδομές, αλλά με πεντακάθαρα νερά και ησυχία, αναζητήστε τα Κόκκινα, την Αγία Κιουρά και τον Κρυφό.
