Έχετε πιάσει τον εαυτό σας να βιάζεται υπερβολικά στην ουρά ή στην κίνηση, να αισθάνεται ότι έρχεται το τέλος του κόσμου, να θυμώνει και να γίνεται αγενής με τους άλλους; Αν κυκλοφορείτε στους δρόμους, σίγουρα θα έχετε αντιληφθεί ότι δεν είστε οι μόνοι. Κι αν αυτό δεν σας παρηγορεί, υπάρχει τουλάχιστον μια καλή εξήγηση για τα νεύρα και την ανυπομονησία σας: βρίσκεται κάπου πολύ κοντά σας. Είναι το κινητό τηλέφωνο, η μικρή συσκευή που μας συνοδεύει από τη στιγμή που ξυπνάμε μέχρι που πέφτουμε για ύπνο. Σύμφωνα με ερευνητές των κοινωνικών επιπτώσεων των νέων τεχνολογιών, το κινητό μάς εκπαιδεύει να έχουμε όλο και λιγότερη υπομονή. Δεν είναι δίκαιο να κατηγορούμε την τεχνολογία για όλα μας τα δεινά, αλλά είναι κι εξίσου αφελές να αγνοούμε το αποτύπωμά της. Τόσο τα επιστημονικά ευρήματα όσο και τα εμπειρικά δεδομένα δείχνουν ότι οι νέες τεχνολογίες έχουν διαμορφώσει έναν νέο ανθρωπολογικό τύπο. Όποιος έχει μάτια βλέπει ότι, στους δημόσιους χώρους τουλάχιστον, όπου η συμπεριφορά μας είναι ορατή και στους άλλους, χάνουμε ευκολότερα την υπομονή μας, αδιαφορούμε για τους γύρω μας, θυμώνουμε πιο εύκολα, γινόμαστε πιο αγενείς.
«Μια ψευδής αίσθηση ελέγχου»
Σύμφωνα με την Αμερικανίδα συγγραφέα και δημοσιογράφο Κριστίν Ρόουζεν, που μελετά εδώ και μία δεκαετία τις συμπεριφορές των ανθρώπων στο διαδίκτυο και στην πραγματική ζωή, η ρίζα του προβλήματος βρίσκεται σε μια λανθασμένη προσδοκία. Επηρεασμένοι απ’ τις εμπειρίες μας στον ψηφιακό κόσμο, περιμένουμε τα ίδια αποτελέσματα και στον πραγματικό κόσμο. Με απλά λόγια, πιστεύουμε ότι τα πράγματα θα αλλάξουν με το πάτημα ενός κουμπιού ή με το χάιδεμα μιας οθόνης. «Το κινητό τηλέφωνο», μου λέει η Ρόουζεν σε μια διαδικτυακή συζήτηση που είχαμε πριν από μερικές μέρες, «μας έχει δώσει μια ψευδή αίσθηση ελέγχου. Προφανώς και δεν φταίει αποκλειστικά η τεχνολογία για όλα αυτά που ζούμε. Υπάρχουν όντως πολλές πιέσεις, πολλές κοινωνικές αλλαγές που συμβάλλουν, αλλά η τεχνολογία ειδικά δημιουργεί καινούργιες προσδοκίες για το πώς πρέπει ή δεν πρέπει να λειτουργεί ο κόσμος. Περνάμε επτά ως εννέα ώρες την ημέρα κοιτάζοντας αυτές τις οθόνες, έχοντας τον έλεγχο. Μπορείς, για παράδειγμα, αν δεν σου αρέσει αυτό που λέει ο άλλος, να τον διαγράψεις. Μπορείς να αποκλείσεις το ένα ή το άλλο. Έχεις τον έλεγχο όλων των αλληλεπιδράσεών σου και αρχίζεις να αναπτύσσεις την αίσθηση ότι έχεις τον έλεγχο και πολλών άλλων πραγμάτων. Η αλήθεια όμως είναι ότι δεν μπορούμε να έχουμε απόλυτο έλεγχο. Αυτή η προσδοκία ελέγχου, όταν ματαιώνεται, μετατρέπεται γρήγορα σε οργή ή θυμό».
Τις προάλλες, χάλασε το πλυντήριο των πιάτων μου και εκνευρίστηκα, γιατί το καινούργιο δεν συνδέθηκε σε δύο, αλλά σε τρεις ημέρες μετά την αγορά. Και χθες, που κόλλησα πίσω απ’ το αυτοκίνητο ενός ηλικιωμένου, ένιωσα ότι φτάνω στα όριά μου. Απ’ τη συζήτησή μου με τη Ρόουζεν καταλαβαίνω ότι πρέπει να περιορίσω την έκθεσή μου στις οθόνες. «Η αλήθεια είναι ότι όλα έχουν να κάνουν με την υπομονή», υποστηρίζει η συγγραφέας. «Το να μάθεις να περιμένεις είναι μια δεξιότητα. Προσπαθούμε να το διδάξουμε αυτό στα παιδιά που μεγαλώνουμε. Πρέπει να περιμένεις. Πρέπει να φας το δείπνο σου και μετά να φας το επιδόρπιό σου. Αλλά αν κοιτάξεις την κουλτούρα μας σήμερα, δεν χρειάζεται να περιμένεις πολύ. Μπορείς να πάρεις αυτό που θέλεις με το πάτημα ενός κουμπιού. Θα σ’ το παραδώσει η Amazon την ίδια μέρα κιόλας. Έτσι, αυτή η προσδοκία αρχίζει να διεισδύει σε τομείς της ζωής που δεν μπορείς να ελέγξεις. Δεν μπορώ να ελέγξω πόσο αργά οδηγεί ο τύπος μπροστά μου, αλλά νιώθω ότι θα έπρεπε να μπορώ».
Η Ρόουζεν έχει γράψει ένα ενδιαφέρον και πολύ πυκνό βιβλίο, με τίτλο Η εξαφάνιση της εμπειρίας, στο οποίο αναλύει τις ανησυχητικές αυτές τάσεις. Στην καθημερινή μας ζωή, ισχυρίζεται, αφήνουμε ορισμένες ανθρώπινες εμπειρίες να εξαφανιστούν. Σκύβουμε στα τηλέφωνά μας, αντί να κοιτάζουμε ο ένας τον άλλον στα μάτια, και προσποιούμαστε ότι δεν υπάρχει κανένας άλλος γύρω μας. «Ένας από τους λόγους που με ώθησαν να γράψω αυτό το βιβλίο», μου λέει, «ήταν το γεγονός ότι παρατήρησα αυτές τις αλλαγές στον εαυτό μου και στους αγαπημένους μου, σε ανθρώπους που πριν από δέκα χρόνια δεν ένιωθαν ή δεν συμπεριφέρονταν όπως τώρα».
Ως αποτέλεσμα της βαριάς χρήσης της τεχνολογίας, η ψυχραιμία εξαφανίζεται, ο θυμός εκρήγνυται ευκολότερα και η αγένεια παγιώνεται. «Μπορώ να μιλάω μαζί σου», συνεχίζει η Ρόουζεν, «αλλά ταυτόχρονα να αποσπάται η προσοχή μου από το τηλέφωνό μου. Αυτό σου στέλνει ένα μήνυμα. Σου λέει ότι δεν είσαι τόσο σημαντικός όσο νομίζεις. Εγώ έχω τον έλεγχο. Αυτό συμβαίνει διαρκώς και παντού. Ιδίως εδώ στις ΗΠΑ το συναντάμε συνέχεια. Οι άνθρωποι γίνονται όλο και πιο αγενείς. Η ευγένεια όμως είναι πολύ σημαντική, γιατί μας βοηθά να συνυπάρχουμε με ανθρώπους που πραγματικά δεν συμπαθούμε και με τους οποίους μπορεί να διαφωνούμε».
«Οι Λουδίτες είχαν δίκιο»
Η ανυπομονησία και η αδιαφορία μας προς τους άλλους επηρεάζει φυσικά και την πολιτική. Ο κόσμος δεν έχει πια την υπομονή να ασχοληθεί με μακρόπνοα σχέδια. «Ζούμε σε ένα συνεχές παρόν», μου λέει η Ρόουζεν, «κι αυτό σημαίνει ότι αντιδρούμε πάντα σε ό,τι συμβαίνει στο παρόν και δεν κοιτάζουμε πίσω για να μάθουμε από τα λάθη μας, και δεν κοιτάζουμε μπροστά για να σκεφτούμε το μέλλον. Αυτό επηρεάζει την ικανότητά μας να κάνουμε μακροπρόθεσμα σχέδια. Η πολιτική και η τεχνολογία έχουν συγχωνευθεί μ’ έναν τρόπο που μπορεί να είναι αρκετά τοξικός για τον δημοκρατικό συμβιβασμό και τον δημόσιο διάλογο. Ανταμείβει την πιο δυνατή φωνή στην αίθουσα. Ανταμείβει τους πολιτικούς που καλλιεργούν οπαδούς και κάνουν περφόρμανς κι όχι αυτούς που ανταποκρίνονται πραγματικά στους ψηφοφόρους τους».
«Οι άνθρωποι γίνονται όλο και πιο αγενείς. Η ευγένεια όμως είναι πολύ σημαντική, γιατί μας βοηθά να συνυπάρχουμε με ανθρώπους που πραγματικά δεν συμπαθούμε».
Η συγγραφέας προτείνει να πατήσουμε φρένο. Στο βιβλίο της φτάνει να επικαλείται τις κοινότητες των Άμις, που απέχουν τελείως απ’ τις τεχνολογίες. Δεν φοβάται μήπως την αποκαλέσουν Λουδίτισσα; τη ρωτώ. «Μα, οι Λουδίτες είχαν δίκιο», μου απαντά. «Δεν είναι ότι φοβούνταν τις μηχανές ή τις νέες τεχνολογίες. Υπερασπίζονταν σθεναρά έναν τρόπο ζωής. Στην περίπτωσή τους, αυτός ο τρόπος ζωής σήμαινε τη δυνατότητα να εργάζονται στο σπίτι, μέσα σε μια μικρής κλίμακας οικονομία όπου ο καθένας είχε τον ρόλο του και συνέβαλλε στο κοινό καλό. Ήθελαν να προστατεύσουν αυτόν τον κόσμο, αλλά έχασαν τη μάχη. Είδαν ποιος ήταν ο πραγματικός κίνδυνος του νέου εργαλείου. Είδαν ότι θα επωφεληθούν απ’ αυτό οι ιδιοκτήτες των εργοστασίων και όχι οι οικογένειες. Από κάθε άποψη, η κριτική τους ήταν σωστή. Απλώς δεν υπήρχε τρόπος να πολεμήσουν αυτό που ερχόταν. Νομίζω λοιπόν ότι μπορούμε να πάρουμε μαθήματα απ’ αυτούς.
»Όταν οι άνθρωποι με αποκαλούν Λουδίτισσα, το παίρνω πλέον ως κομπλιμέντο. Ναι, θέλω να κάνω αυτές τις ερωτήσεις πριν επιτρέψω στα εργαλεία να μπουν στη ζωή μου. Αν μου πείτε ότι αυτή η νέα εφαρμογή θ’ αλλάξει τη ζωή μου, θα το σκεφτώ και θα εξετάσω πολύ κριτικά τι θα μου στερήσει. Αν αυτό σημαίνει ότι θα βλέπω τους φίλους μου λιγότερο συχνά από κοντά, δεν θέλω να το κάνω. Αν αυτό σημαίνει ότι θα βγαίνω λιγότερο έξω στον κόσμο για να εξερευνώ πράγματα, γιατί θα βλέπω μόνο βιντεάκια στο τηλέφωνό μου, δεν θέλω να το κάνω».
Έχουμε κερδίσει πολλά απ’ τα έξυπνα τηλέφωνά μας, λέει η Ρόουζεν, αλλά ταυτόχρονα έχουμε χάσει την υπομονή, την ψυχραιμία, την ευγένεια και το ενδιαφέρον μας για τους άλλους. Σε ατομικό επίπεδο, η αναγνώριση του προβλήματος μπορεί να φέρει κάποια πρόσκαιρα αποτελέσματα. Τι μπορούμε, όμως, να κάνουμε για να ανακτήσουμε όλα αυτά που χάσαμε συλλογικά; Η Ρόουζεν δείχνει προς την κατεύθυνση της Ανατολικής Ακτής των ΗΠΑ, εκεί όπου λαμβάνονται οι κρίσιμες αποφάσεις. «Έχουμε επιτρέψει να εξαρτάται η υποδομή της καθημερινής μας ζωής από τις νέες τεχνολογίες, κι αυτό είναι προς όφελος των τεχνολόγων. Δεν είναι και τόσο καλό για εμάς. Πιστεύω λοιπόν ότι, από αυτή την άποψη, η αντίληψή μας για τον εαυτό μας και για το είδος του κόσμου που θέλουμε πρέπει να αλλάξει. Δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από αυτά τα εργαλεία, αλλά μπορούμε να κατασκευάσουμε καλύτερα. Το έχουμε ξανακάνει αυτό. Έχουμε κάνει τα αυτοκίνητα ασφαλέστερα, έχουμε κάνει τα αεροπλάνα ασφαλέστερα. Πρέπει να έχουμε ένα ηθικό όραμα για το είδος της κοινωνίας που θέλουμε να προωθήσουμε και να μην αποδεχόμαστε παθητικά ό,τι μας δίνει η Σίλικον Βάλεϊ. Δεν νομίζω ότι αυτός είναι ο σωστός τρόπος για να προχωρήσουμε».
