Είναι Άνοιξη του 1990, σε μια Ελλάδα που σε λίγα μοιάζει με τη σημερινή, όταν 72 εθελοντές γιατροί υπογράφουν το καταστατικό ίδρυσης των «Γιατρών του Κόσμου» Ελλάδας. Ιθύνων νους της οργάνωσης είναι ο Καθηγητής Ιατρικής στο ΕΚΠΑ, Θεόφιλος Ρόζενμπεργκ, που φιλοδοξεί να εντάξει την Ελλάδα στον «ανθρωπιστικό χάρτη». «Ουσιαστικά, πρόκειται για την ιστορία μιας μεγάλης παρέας ιδεολόγων με ορμητήριο τη Γαλλία», αναφέρει χαρακτηριστικά ο Νικήτας Κανάκης, μέλος του ΔΣ των Γιατρών του Κόσμου, με αφορμή την επέτειο 35 ετών δράσης της οργάνωσης.
«Εκείνη την εποχή δεν υπήρχε τίποτα οργανωμένο στη χώρα μας», διευκρινίζει που αναγνωρίζει τρεις διακριτές φάσεις στην πορεία των ΓτΚ. «Τα πρώτα χρόνια καλλιεργήσαμε μια σχέση εμπιστοσύνης με την ελληνική κοινωνία». Οι πολίτες, καθώς διαθέτουν και αρκετή ρευστότητα, ανταποκρίνονται στα καλέσματα της οργάνωσης, συλλέγουν είδη πρώτης ανάγκης και αξιοποιούν τις χρηματοδοτήσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (DGECHO), της Πολιτείας και πόρους προερχόμενους απευθείας από την κοινωνία και τα μέλη τους. Το πρώτο πρόγραμμα ανθρωπιστικής βοήθειας ήταν στο Ιράκ, στις κουρδόφωνες περιοχές του Ιράκ και εν συνεχεία ακολούθησαν προγράμματα στην Αρμενία και τη Σομαλία.
Το ελληνικό νοσοκομείο της Γκρατσάνιτσα
Όταν ο πόλεμος της Γιουγκοσλαβίας φτάνει στο τέλος του, όταν δηλαδή τα φώτα της δημοσιότητας αρχίζουν να σβήνουν, οι ΓτΚ Ελλάδας αποφασίζουν να ενισχύσουν τα τοπικά συστήματα υγείας σε Κόσοβο και Σερβία επί δύο συναπτά έτη. «Η πρώτη μου αποστολή ως συντονίστρια το 2001 ήταν στο Κόσοβο, όπου έμεινα 9 μήνες» θυμάται η Έλλη Ξένου, υπεύθυνη σήμερα προγραμμάτων εξωτερικού των Γιατρών του Κόσμου. «Εκεί πήγαμε δύο άτομα από Ελλάδα, προσλάβαμε ντόπιους για τα υπόλοιπα πόστα και συνεργαζόμασταν στενά με τις ειρηνευτικές δυνάμεις του ΟΗΕ και την ελληνική αποστολή».
Η δράση τους επικεντρώθηκε στη Μιτροβίτσα και στην Γκρατσάνιτσα. «Η λογική μας ήταν να στηρίξουμε ισότιμα και τις δύο κοινότητες» εξηγεί η ίδια, «ως ιατρική οργάνωση ενισχύσαμε τις υπάρχουσες δομές με πόρους, φάρμακα και τεχνογνωσία, εξ ου και μέχρι και σήμερα το νοσοκομείο στην Γκρατσάνιτσα φέρει την επωνυμία “ελληνικό”». Στο Κόσοβο, η κ. Ξένου, κοινωνική ανθρωπολόγος, που έκτοτε εργάζεται αδιάλειπτα στον ανθρωπιστικό τομέα, πήρε το βάπτισμα του πυρός. «Στην αρχή με δυσκόλευε η επικοινωνία, καθώς δεν μιλούσε κανείς αγγλικά· έναν μήνα αργότερα άρχισα να καταλαβαίνω εγώ τη γλώσσα τους και κυρίως τις ισορροπίες» διηγείται. «Μου πήρε επίσης ένα διάστημα μέχρι να καταφέρω να οριοθετηθώ στις καθημερινές μου σχέσεις με τους ντόπιους, στην αρχή ήμουν πολύ δοτική, μετά απόμακρη, στο τέλος βρήκα την απαιτούμενη ισορροπία».
Επόμενη αποστολή που την καθόρισε ήταν στη Σουμάτρα, μετά το τσουνάμι του Ινδικού Ωκεανού. «Δεν έχω έρθει ξανά αντιμέτωπη με τέτοια καταστροφή, επί έναν μήνα οι διασώστες ανέσυραν πτώματα και μέλη ανθρώπινων σωμάτων. Μου έχει μείνει ακόμα η μυρωδιά της σήψης». Η ομάδα των ΓτΚ έφτασε έναν μήνα μετά το τσουνάμι, «και ακόμα δεν είχαν ανοίξει τα σούπερ μάρκετ».
Μέριμνα για χρήστες
Συν τω χρόνω, όμως, οι ΓτΚ διαπιστώνουν ότι παρά την ευμάρεια, υπάρχουν και πληθυσμιακές ομάδες στην Ελλάδα, που χρήζουν στήριξης και υγειονομικής φροντίδας. «Ανακαλύψαμε κόσμο παραμελημένο, την εποχή εκείνη δεν χρησιμοποιούσαμε καν τον όρο άστεγο, ωστόσο, άστεγοι υπήρχαν» σχολιάζει ο κ. Κανάκης, «οι χρήστες ουσιών ήταν δαιμονοποιημένοι και οι Ρομά εγκαταλελειμμένοι».
Έτσι γεννάται η ιδέα του πρώτου Ανοικτού Πολυϊατρείου, που αρχίζει να λειτουργεί το 1997 στην πλατεία Βάθης στα πρότυπα της κοινοτικής υγείας. «Επρόκειτο για μια πρωτοποριακή για τα ελληνικά δεδομένα δομή», σημειώνει από την πλευρά του ο Άγης Τερζίδης, που εντάχθηκε στους ΓτΚ το 1995 και παραμένει έως σήμερα, αναπληρωματικό μέλος του Δ.Σ. «Την εποχή εκείνη είχαν έρθει χιλιάδες άνθρωποι από την πρώην ΕΣΣΔ, οι οποίοι βρήκαν τις πόρτες του ΕΣΥ κλειστές· ήταν μια από τις ομάδες που εξυπηρετούσαμε στα πολυϊατρεία».
Έχοντας αποκτήσει μια εικόνα των υφιστάμενων στην Ελλάδα αναγκών, ξεκινούν το πρόγραμμα «οι δρόμοι της Αθήνας» το 1998 με στόχο τη μείωση της βλάβης μεταξύ των χρηστών ουσιών, που στηριζόταν στις αρχές της δημόσιας υγείας και σε διεθνή επιστημονικά πρωτόκολλα. «Κάναμε ανταλλαγή συριγγών με τους χρήστες, λειτουργούσαμε με διαμορφωμένη κινητή μονάδα, διενεργούσαμε τεστ ταχείας διάγνωσης για ηπατίτιδα και HIV, παρείχαμε πρώτες βοήθειες φροντίζοντας πληγές και αποστήματα και συμβουλευτική», περιγράφει ο κ. Τερζίδης. Είχε προηγηθεί σχετική εκπαίδευση στην Ολλανδία.
Η ομάδα κέρδισε την εμπιστοσύνη των χρηστών και σταδιακά τη μονάδα των ΓτΚ προσέγγισαν άστεγοι και εργαζόμενοι και εργαζόμενες στο σεξ. «Η επιτυχία αυτού του προγράμματος είναι αυταπόδεικτη, καθώς υιοθετήθηκε σταδιακά από άλλους φορείς, που το εφαρμόζουν έως και σήμερα» σχολιάζει.
Βοηθώντας κοινωνικά ευαίσθητες ομάδες
Δύο χρόνια νωρίτερα, οι ΓτΚ εντάσσονται στο Δίκτυο DRΟΜ και ξεκινούν ένα φιλόδοξο πρόγραμμα που αφορά την προάσπιση των δικαιωμάτων των σκηνιτών Ρομά στην Ελλάδα και την προώθηση εθνικού σχεδίου δράσης για την κοινωνική τους ένταξη. «Δημιουργήσαμε ένα πρόγραμμα με κινητές μονάδες και επισκεπτόμασταν τους καταυλισμούς στον Ασπρόπυργο» θυμάται ο κ. Τερζίδης, που ως παιδίατρος είχε ιδιαίτερα ενεργό συμμετοχή.
«Κάναμε εμβολιασμούς και προσφέραμε πρωτοβάθμια περίθαλψη σε παιδιά και εγκύους» διευκρινίζει ο κ. Τερζίδης, που κρατά πολύ ζωντανές μνήμες από εκείνη την περίοδο. «Θυμάμαι πάντα τη χαρά των παιδιών όταν με αντίκριζαν, με υποδέχονται περιποιημένα και χαμογελαστά και σε αντίθεση με πολλά άλλα παιδιά εκείνα διεκδικούσαν φωναχτά “θέλω εμβόλιο”· οι περισσότεροι έβλεπαν για πρώτη φορά γιατρό». Οι ΓτΚ, όπως διευκρινίζει, παραμένουν ενεργοί στο πεδίο υποστηρίζοντας πληθυσμούς Ρομά ανά την Ελλάδα.
Η οικονομική κρίση που ξεκινά στην Ελλάδα το 2008 δεν εκπλήσσει τα στελέχη των ΓτΚ, που είχαν δουλέψει στο πεδίο, αναγκάζει όμως την Οργάνωση να σχεδιάσει εκ νέου τις δράσεις εκτός συνόρων και να ενισχύσει τις δράσεις εντός. «Σημειωνόταν κοσμοσυρροή στα πολυϊατρεία, τα οποία σταδιακά αυξήσαμε, ιδρύοντας νέα σε όλη την Ελλάδα ενώ παράλληλα αρχίσαμε την αποστολή ειδών πρώτης ανάγκης και τροφίμων σε οικογένειες που είχαν ανάγκη», διηγείται ο κ. Κανάκης, που τότε ήταν πρόεδρος των ΓτΚ.
«Ιδρύσαμε δύο ξενώνες, το υπνωτήριο Αστέγων το 2012 στη Λένορμαν και έναν ακόμα ξενώνα το 2015 που απευθυνόταν σε γυναίκες, αιτούσες άσυλο, με παιδιά». Σήμερα, λειτουργούν δύο από τα πολυϊατρεία, το τρέχον έτος εγκαινιάστηκε το Ανοικτό Κέντρο Παιδιού στη Θεσσαλονίκη και αναμένεται η έναρξη και Κοινωνικού Οδοντιατρείου στη συμπρωτεύουσα.
Από το 2015 και μετά, οι ΓτΚ εστιάζουν τις δράσεις και τα προγράμματα τους στις ανάγκες των πληθυσμιακών ομάδων που φτάνουν στην Ελλάδα λόγω της προσφυγικής κρίσης. «Ήμασταν από το 2012 στη Λέσβο και η πρώτη ομάδα που δραστηριοποιήθηκε στη Μόρια. Μέχρι και σήμερα οι ΓτΚ έχουν παρουσία στο νησί», υπενθυμίζει ο κ. Τερζίδης.
Δράση σε Ρουμανία και Ουκρανία
Η επίθεση της Ρωσίας στην Ουκρανία το 2022, η έναρξη πολέμου επί ευρωπαϊκού εδάφους έπειτα από πολλές δεκαετίες ειρηνικής συνύπαρξης, ενεργοποίησε την προγραμματική δράση των ΓτΚ στο εξωτερικό. «Φτάσαμε οδικώς στα σύνορα Ρουμανία-Ουκρανίας, στους προσφυγικούς καταυλισμούς στο Σίρετ, τον Μαρτιο του 2022. Τους πρώτους μήνες, παραμείναμε ενεργοί χάρη σε δωρεές πολιτών» αναφέρει η κ. Ξένου, που είναι υπεύθυνη του προγράμματος και έχει βρεθεί στην εμπόλεμη χώρα πολλές φορές.
«Το γραφείο μας βρίσκεται στο Τσερνίβτσι, στα σύνορα με τη Ρουμανία, όπου δεν υπάρχουν πολλές εχθροπραξίες και η περιοχή είναι σχετικά ασφαλής. Από την έναρξη της δράσης μας στην Ουκρανία, έχουμε προωθήσει ανθρωπιστικό και ιατροφαρμακευτικό υλικό σε ολόκληρη σχεδόν τη χώρα. Έχουμε υποστηρίξει κινητές μονάδες στο Τσερνίβτσι, Ιβάνο Φρανκίβσκ και στο Σούμι και έχουμε υποστηρίξει κέντρο ημέρας στην Οδησσό».
Τον τελευταίο χρόνο, οι ΓτΚ δραστηριοποιούνται στο Σούμι, στο Κχμελνίτσκι και στο Χάρκοβο, με αντικείμενο την ψυχική υγεία και την ενδυνάμωση ευάλωτων πληθυσμών. «Περίπου 80% του πληθυσμού των νέων ανδρών, των γυναικών και των παιδιών βρίσκονται σε πίεση εδώ και χρόνια. Όλοι ζουν με τον φόβο μιας ασύμμετρης απειλής» σχολιάζει η κ. Ξένου. «Η Ουκρανία αποτελεί μια ξεχωριστή περίπτωση, είναι μια ευρωπαϊκή χώρα, περπατάς στο Κίεβο και νομίζεις ότι είσαι σε κάποια γειτονιά της Βιέννης, αντικρίζοντας κτίρια κατασκευασμένα από Ούγγρους και Αυστριακούς. Εδώ η βοήθεια μας δεν μπορεί να περιοριστεί σε όσα κάναμε στο Κόσοβο, δηλαδή στην παροχή φαγητού, νερού και ρουχισμού, αυτά έχουν καλυφθεί, χρειάζονται στήριξη σε άλλο επίπεδο» επισημαίνει. «Οι άνθρωποι επιστρέφουν από το μέτωπο με μετατραυματικό στρες, καταγράφεται αύξηση της κατάθλιψης, της ενδοοικογενειακής βίας και των καταχρήσεων» αναφέρει ενδεικτικά.
Ελληνικά και ευρωπαϊκά βραβεία
Στις τρεις και πλέον δεκαετίες που έχουν περάσει οι ΓτΚ μετρούν αποστολές και προγράμματα σε περισσότερες από 30 χώρες του κόσμου, σε Μ.Ανατολή, Αφρική, Νότια Αμερική, Δυτικά Βαλκάνια, Ανατολική Ευρώπη, Ασία με προγράμματα υγείας και ανθρωπιστικής βοήθειας. Το έργο τους έχει πολλάκις τιμηθεί: με τον Τιμητικό Έπαινο από την Ελληνική Ακαδημία Αθηνών (2014), το Βραβείο Ευρωπαίου Πολίτη από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (2022), το Health Leadership Award από το Ευρωπαϊκό Φόρουμ Υγείας Gastein για το πρόγραμμα «Ενεργός και Υγιής Γήρανση 60+ (2024).
«Τα 35α μας γενέθλια δεν αποτελούν, ωστόσο, αφορμή για εορτασμούς, αλλά για απολογισμό και περισυλλογή» τονίζει ο κ. Κανάκης. «Προσπαθούμε πάντοτε να αφουγκραζόμαστε τις ανάγκες όσων βρίσκονται στο περιθώριο· εξ ου και έχουμε αναπροσαρμόσει τόσες φορές τα προγράμματα μας και θα το πράξουμε και στο μέλλον».
Οι σύγχρονες μορφές αστεγίας στην Ελλάδα, «δεν μιλάμε πλέον για roofless αλλά για homeless», οι εύφλεκτες γεωπολιτικές ισορροπίες, «με δύο πολέμους στην ευρύτερη γειτονιά μας», και προπαντός η κατάλυση του ανθρωπιστικού δικαίου, το οποίο κάποτε εξασφάλιζε την απρόσκοπτη πρόσβαση των οργανώσεων σε εμπόλεμες ζώνες, κάνουν τη συζήτηση για το μέλλον του ανθρωπιστικού τομέα μοιάζει πιο επίκαιρη από ποτέ.
«Θεωρώ ηθική υποχρέωση μας ως γιατρών να επιστρέφουμε μέρος της επιστημοσύνης μας σε όσους δεν έχουν την πολυτέλεια ιατρικής περίθαλψης», επισημαίνει ο κ. Τερζίδης, απευθυνόμενος σε νεότερους γιατρούς. «Και αυτό όχι μόνο στον ελεύθερο χρόνο μας, γιατί μπορεί ως γιατροί να μην εξασφαλίσουμε ποτέ ελεύθερο χρόνο, αλλά να εντάξουμε στην καθημερινότητα μας την προσφορά, όσο μπορούμε καθημερινά».
Οι «Γιατροί του Κόσμου» πραγματοποιούν στις 21 και 22 Νοεμβρίου το συνέδριο «Από την κρίση στη δράση: 35 χρόνια Γιατροί του Κόσμου» στο Stelios Foundation Conference Hall (Κυδαθηναίων 22, Πλάκα).
