Στη Μασσαλία κανείς δεν είναι ξένος. Ο πληθυσμός στο μεγαλύτερο λιμάνι της Μεσογείου έχει διαμορφωθεί από κύματα μεταναστών που εγκαταστάθηκαν διαδοχικά από την ίδρυση της πόλης, πριν από 26 αιώνες. Αυτή η ροή συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Είναι μια πόλη-χωνευτήρι και σε αυτό οφείλει την κοσμοπολίτικη αύρα της. Όταν ρωτάς έναν Έλληνα γιατί επέλεξε να εγκατασταθεί εδώ, θα αναφέρει μεταξύ άλλων ότι το φως θυμίζει Ελλάδα. Ίσως αυτό το ίδιο φως να μαγνήτισε και τους Φωκαείς όταν, το 600 π.Χ., ίδρυσαν τη Μασσαλία. Ερχόμενος από το Παρίσι για να γνωρίσω τη σύγχρονη ελληνική κοινότητα αυτής της αιώνιας πόλης, είναι το πρώτο πράγμα που με σαγηνεύει: το μεσογειακό φως. Ανεβαίνω στον λόφο όπου βρίσκεται η επιβλητική εκκλησία της Νοτρ Νταμ ντε λα Γκαρντ (Παναγία της Φρουράς), απ’ όπου μπορούμε να θαυμάσουμε όλη την πόλη. Η Μασσαλία είναι φυσικό λιμάνι με προμαχώνες τα νησιά Φριούλ, που προστάτευαν τον μεγάλο κόλπο από τους εισβολείς. Η δεύτερη αιτία για την οποία οι αρχαίοι Έλληνες εγκαταστάθηκαν εδώ ήταν, υποθέτω, η στρατηγική της θέση στη Μεσόγειο.
Από την αρχαιότητα έως την Επανάσταση
Η Μασσαλία ήταν ανέκαθεν εμπορικός κόμβος. Οι Έλληνες ναυτικοί έδεναν εδώ από την αρχαιότητα, ενώ στην πιο σύγχρονη ιστορία η ελληνική δραστηριότητα εντάθηκε από τον 18ο αιώνα, όταν άνθιζαν οι εμπορικές σχέσεις με την Ανατολή. Σε μόνιμη βάση εγκαταστάθηκαν μετά τη Γαλλική Επανάσταση του 1789, εκμεταλλευόμενοι τη δραστική πτώση της γαλλικής εμπορικής ναυτιλίας. Το 1816, πέντε χρόνια πριν από την Ελληνική Επανάσταση, «δέκα εμπορικοί οίκοι Ελλήνων εγκαθίστανται στη Μασσαλία, όπως αυτοί του Παντελέοντα Αργέντη, των αδελφών Νικόλαου και Θεόδωρου Πρασσακάκη από τη Χίο, του Θεόδωρου Όμηρου και των αδελφών Δημητρίου και Κωνσταντίνου Αμηρά από τη Σμύρνη ή του Νικόλαου Θησέα από την Κύπρο», γράφει η ιστορικός Ιωάννα Μουσικούδη, συγγραφέας επίσης βιβλίων* με θέμα την ελληνική Διασπορά της Μασσαλίας και αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Επιστημών Γραμμάτων και Τεχνών της Μασσαλίας.
Η εύπορη ελληνική κοινότητα της πόλης στήριξε στην πλειονότητά της οικονομικά την Ελλάδα κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, παρόλο που πολλοί διατηρούσαν ακόμη οικονομικές σχέσεις με το οθωμανικό κράτος. Άλλωστε, από την αρχή του 19ου αιώνα αναπτύχθηκε στη Γαλλία ένα κίνημα φιλελληνισμού· ο πόλεμος για την απελευθέρωση και τα αντίποινα του οθωμανικού στρατού στους άμαχους ελληνικούς πληθυσμούς δημιούργησαν ένα μεταναστευτικό κύμα προς τη Μασσαλία, όπου οικογένειες έρχονταν να βρουν συγγενείς. Το 1871 ιδρύθηκε ο Ελληνικός Σύλλογος Μασσαλίας, που χρηματοδότησε εκπαιδευτικά προγράμματα για Έλληνες εντός και εκτός της νέας Ελλάδας.
Οι οικογένειες Ζαρίφη και Ζαφειρόπουλου από την Κωνσταντινούπολη, οι Ροδοκανάκη και Σκαραμαγκά από τη Χίο και εφοπλιστές από τα Επτάνησα εγκαταστάθηκαν στην πόλη το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και δημιούργησαν μια πολύ δραστήρια επιχειρηματική ελίτ, που συνέβαλε ενεργά στην οικονομική και πολιτιστική αίγλη της πόλης. Ιδρύθηκε η Τράπεζα Ζαρίφη – Ζαφειρόπουλου, εταιρείες εισαγωγών, καταστήματα κ.ά. Ταυτόχρονα όμως με την εμπορική τους δραστηριότητα, τα μέλη των ελληνικών οικογενειών συνέβαλαν και στην ίδρυση και τη διαχείριση φιλανθρωπικών, εκπαιδευτικών και πολιτιστικών προγραμμάτων και έγιναν μέλη της Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών της Μασσαλίας.
Τον καιρό των πολέμων
Συναντώ τη Μαρίνα Λαφόν-Μπορέλλι, πρόεδρο της Ακαδημίας Επιστημών και Γραμμάτων (2022-2024), που ιδρύθηκε το 1726. Είναι δισεγγονή του Γεωργίου Ζαφειρόπουλου, αδελφού του Ετιέν, επιχειρηματιών και ευεργετών από την Κωνσταντινούπολη. Η ίδια διατηρεί μια εντυπωσιακή οικογενειακή συλλογή φαγιάνς στο γεμάτο φως διαμέρισμά της με θέα το παλιό λιμάνι και τη Νοτρ Νταμ ντε λα Γκαρντ. Γεννήθηκε στη Μασσαλία το 1955 και σπούδασε Ιατρική, επάγγελμα που άσκησε επί 40 χρόνια. Επισκέπτεται την Ελλάδα από την παιδική της ηλικία, εκεί όπου έζησαν ο παππούς της Αντώνιος Σταθάτος (υπήρξε τελετάρχης του βασιλιά Παύλου Α΄) και η γιαγιά της Χριστίνα Ζαφειροπούλου-Σταθάτου, η οποία «ήταν εθελόντρια νοσοκόμα κατά τη διάρκεια του πολέμου, όπως και η μητέρα μου Ελεονόρ. Η μητέρα μου ήρθε καλεσμένη σ’ έναν γάμο στη Μασσαλία και εδώ γνώρισε τον πατέρα μου, Ζακ Μπορέλλι. Μου έλεγε ότι έχει επισκεφτεί όλους τους αρχαιολογικούς χώρους στην Ελλάδα και εγώ σκεφτόμουν να γίνω αρχαιολόγος, αλλά τελικά έγινα γιατρός». Η κ. Λαφόν-Μπορέλλι ίδρυσε το 2017 χρηματικό βραβείο για φιλανθρωπικούς συλλόγους. «Η ελληνική διασπορά συμβάλλει γενναιόδωρα στην κοινωνία με έργα», μου λέει.
Στις αρχές του 20ού αιώνα έφτασαν στην πόλη οικονομικοί μετανάστες από τα Δωδεκάνησα, που ακόμα τότε βρίσκονταν υπό ιταλική κατοχή, καθώς και πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία. Οι ελληνικής καταγωγής Ιταλοί ή Οθωμανοί πολίτες απορροφήθηκαν αρχικά από τη γαλλική πολεμική βιομηχανία του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η οποία είχε ανάγκη από ανθρώπινο δυναμικό. Από αυτή την εξέλιξη προέκυψε σταδιακά μια κοινωνική τάξη Ελλήνων πολύ διαφορετική από την παραδοσιακή μέχρι τότε εύπορη ελληνική ελίτ. Οι νεόφερτοι μένουν σε φτωχογειτονιές στο κέντρο της Μασσαλίας, όπως στο Γκραντ Καρμ κοντά στην Πορτ ντ’ Eξ. Μοιράζονται αυτές τις γειτονιές με άλλους πρόσφυγες, όπως τους Αρμενίους, που έφυγαν για να γλιτώσουν από τη γενοκτονία στην Τουρκία και παραμένουν μια ισχυρή κοινότητα μέχρι σήμερα. Η Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 προκάλεσε τεράστιο προσφυγικό κύμα και αρκετοί που είχαν συγγενείς στη Μασσαλία κατέφθασαν στην πόλη.
Με την παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929, η Γαλλία πήρε μια ξενοφοβική πολιτική στροφή, απαγορεύοντας στο εξής τη νόμιμη εγκατάσταση αλλοδαπών. Οι μετανάστες συνέχισαν βέβαια να φτάνουν στην πόλη παράνομα, βρίσκοντας δουλειά στο λιμάνι ή σε διάφορες βιοτεχνίες, μέχρι που κάποιοι κατάφεραν να ενσωματωθούν ανοίγοντας καταστήματα τροφίμων ή εστιατόρια. Έτσι δημιουργήθηκε μια νέα, μεσαία τάξη που ρίζωσε και με τα χρόνια βελτίωσε τις συνθήκες ζωής της.
Έλληνες της Μασσαλίας υπηρέτησαν στον γαλλικό στρατό και στους δύο Παγκοσμίους Πολέμους, πήραν τη γαλλική υπηκοότητα και διακρίθηκαν για τον ηρωισμό τους. Στην πόλη υπάρχουν μνημεία που τιμούν ήρωες της ελληνικής κοινότητας. Ένας από αυτούς ήταν ο Γιώργος Ροδοκανάκης, γιατρός που γεννήθηκε στο Λίβερπουλ το 1876 και σπούδασε Ιατρική στη Γαλλία. Παρασημοφορήθηκε για τη συμμετοχή του στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και αργότερα εγκαταστάθηκε στη Μασσαλία, όπου ίδρυσε παιδιατρική κλινική. Μαζί με τη σύζυγό του, Φανή Βλαστού, ήταν μέλη της Αντίστασης και υπεύθυνοι για τον επαναπατρισμό Βρετανών στρατιωτών. Ο Ροδοκανάκης οργάνωσε παράλληλα τη διαφυγή Εβραίων, μέχρι που συνελήφθη το 1943 και εστάλη στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Μπούχενβαλντ, όπου απεβίωσε έναν χρόνο μετά. H πόλη τον τίμησε με την ονομασία της οδού Ιατρού Ροδοκανάκη.
«Να νιώσουν την Ελλάδα σαν τη χώρα τους»
Οι «πολιτικοί κραδασμοί» του 20ού αιώνα, οι δύο Παγκόσμιοι και ιδιαίτερα ο Εμφύλιος Πόλεμος στην Ελλάδα είχαν κοινωνικό αντίκτυπο και δημιούργησαν μια πολιτική πόλωση που δίχασε την κοινότητα. Έλληνες από λαϊκά στρώματα ίδρυσαν τους δικούς τους συλλόγους και τη δική τους «μικρή Εκκλησία», γιατί δεν μπορούσαν να ταυτιστούν με την πιο παραδοσιακή ελίτ. Η ελληνική παροικία έφτασε να «εκπροσωπείται» από δύο ομάδες: την παλαιά κοινότητα των εύπορων εμπόρων και μια μεγάλη εργατική τάξη που άρχισε να έρχεται από τις αρχές του 20ού αιώνα.
Έλληνες της Μασσαλίας υπηρέτησαν στον γαλλικό στρατό και στους δύο Παγκοσμίους Πολέμους, πήραν τη γαλλική υπηκοότητα και διακρίθηκαν για τον ηρωΙσμό τους.
Οι απόγονοι των Ελλήνων μεταναστών του 19ου και του 20ού αιώνα ενσωματώθηκαν απόλυτα στη γαλλική κοινωνία, έκαναν μεικτούς γάμους, αφομοιώθηκαν από το γαλλικό έθνος. Τα παιδιά και τα εγγόνια τους δεν έμαθαν όλα ελληνικά, αλλά κρατούν μια πολύ δυνατή σχέση με την Ελλάδα.
Η Μαρίνα Λαφόν-Μπορέλλι ζει ένα μέρος του χρόνου στο σπίτι της στην Άνδρο, όπου κάποτε ζούσαν συγγενείς της, και θέλει τα παιδιά της «να νιώσουν την Ελλάδα σαν τη χώρα τους». Την εντυπωσιάζει η ψυχολογία και η δύναμη προσαρμογής του ελληνικού λαού στις δυσκολίες, χαρακτηριστικό που θεωρεί ότι πηγάζει από την επώδυνη σύγχρονη ιστορία της χώρας μας και τη συλλογική μνήμη του Έλληνα. Βλέπει με αισιοδοξία νέα παιδιά ελληνικής καταγωγής να επιστρέφουν στην Ελλάδα και να δημιουργούν.
«Οι γονείς μας μιλούσαν γαλλικά»
Συναντώ τον Πιερ Θεοδωράκη, πρόεδρο της Ελληνικής Ένωσης Μασσαλίας, που ιδρύθηκε το 1944. Στη βιβλιοθήκη της Ένωσης υπάρχουν βιβλία του 19ου αιώνα, εγκυκλοπαίδειες, ελληνογαλλικά λεξικά, σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία, CD, χάρτες της Ελλάδας… Σε έναν τοίχο βλέπω τα γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου. Γεννημένος στη Μασσαλία το 1963, όπως και οι γονείς του, θυμάται: «Ο παππούς μου ήταν από τη Χίο. Οι γονείς της μητέρας μου ήρθαν από την Κάλυμνο το ’22». Πρόλαβε να γνωρίσει μόνο τη γιαγιά Κατερίνα. «Οι γονείς μου μας μιλούσαν στα γαλλικά. Ελληνικά μιλούσαν μόνο μεταξύ τους όταν ήθελαν να μην τους καταλάβουμε». Ο ίδιος πήρε μαθήματα ιστορίας και γεωγραφίας στα ελληνικά στην Ένωση, της οποίας προεδρεύει από το 2020.
Η πιο παλιά του ανάμνηση; «Να μιλώ ελληνικά με τη γιαγιά μου… Με πήγαινε βόλτα στο παλιό λιμάνι. Δεν μου μίλησε ποτέ για τη δική της ιστορία, για το παρελθόν. Δεν μάθαμε ποτέ την αληθινή της ηλικία. Είχε δηλώσει στις Αρχές ότι ήταν πιο μεγάλη, για να μπορέσει να δουλέψει. Η γιαγιά υπέστη ρατσισμό εδώ. Οι Έλληνες έκαναν τα πάντα για να ενσωματωθούν, έδωσαν γαλλικά ονόματα στα παιδιά τους, τα βάφτισαν στην Καθολική Εκκλησία…» Κράτησαν όμως επαφή με την κοινότητα. Ο πατέρας του Πιερ ήταν οδηγός ταξί, αλλά έβρισκε τον χρόνο να πάει τα παιδιά της κοινότητας στο ελληνικό σχολείο να μάθουν ελληνικά.
Σήμερα, ο πάτερ Ιγνάτιος θα έρθει να κάνει αγιασμό, έρχεται κόσμος να γραφτεί στις διάφορες δραστηριότητες που προτείνει η Ένωση. Είναι κάτι σαν αρχή σχολικού έτους. Ο Πιερ Θεοδωράκης χαίρεται με το γεγονός ότι ακόμα και Γάλλοι που δεν έχουν άμεση σχέση με τη χώρα μας γράφονται στα μαθήματα ελληνικών. Νιώθει έναν αέρα φιλελληνισμού. Η φιλοδοξία του είναι να κάνει γνωστή την Ένωση με τα 200 μέλη σε μια κοινότητα που υπολογίζει να έχει 8.000 με 10.000 άτομα. Εδώ, μεγάλοι και μικροί έρχονται να μάθουν ελληνικά, χορό, τραγούδι… Ο κ. Θεοδωράκης οργανώνει διαλέξεις, μουσικές παραστάσεις, προβολές ελληνικών ντοκιμαντέρ που συμβάλλουν στη διατήρηση του ελληνικού στοιχείου, «για να λάμψει ο ελληνισμός», όπως λέει.
Αριστοφάνης στα ελληνικά
Η Ιωάννα Μουσικούδη, που διδάσκει ελληνικά στην Ελληνική Ένωση, παράλληλα με την έρευνα και τη δουλειά της, διηγείται: «Γεννήθηκα και μεγάλωσα στην Καβάλα. Έκανα αρχικά παιδαγωγικές σπουδές στην Αθήνα και στη συνέχεια τελείωσα το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Προσωπικές επιλογές με έφεραν πολύ γρήγορα στη Γαλλία, για να διδάξω την ελληνική γλώσσα και τον ελληνικό πολιτισμό ως καθηγήτρια, αρχικά στο Στρασβούργο, όπου έκανα μεταπτυχιακό στην Ιστορία, και στη συνέχεια στη Μασσαλία, όπου ζω και εργάζομαι από το 2000».
Γιατί στη Μασσαλία; τη ρωτώ. «Γιατί μου θυμίζει την Ελλάδα. Εδώ τέλειωσα ακόμη ένα μεταπτυχιακό και κατόπιν ολοκλήρωσα τη διδακτορική μου διατριβή στις νεοελληνικές σπουδές στο Πανεπιστήμιο του Μονπελιέ. Η διδασκαλία Iστορίας και νέων ελληνικών επεκτάθηκε από το 2010 στο Λύκειο Thiers της Μασσαλίας, όπου από το 2015 οργάνωσα και το εξεταστικό κέντρο για την πιστοποίηση της ελληνομάθειας. Εκεί κάθε χρόνο διασκευάζω και ανεβάζω με τους μαθητές μου παραστάσεις στα νέα ελληνικά. Λατρεύω το θέατρο και πιστεύω ότι ο θεατρικός λόγος είναι από τα πιο σημαντικά εργαλεία μάθησης». Η κ. Μουσικούδη έχει ανεβάσει με τους μαθητές της Αριστοφάνη (Αχαρνής, Πλούτος, Εκκλησιάζουσες) αλλά και έργα εμπνευσμένα από την ελληνική ιστορία. Το 2016, ως λέκτορας στην έδρα Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Aix-Marseille, παρατήρησε το μεγάλο κενό στη διεθνή έρευνα και βιβλιογραφία για τη σύγχρονη ελληνική διασπορά της Μασσαλίας και αποφάσισε να γράψει την ιστορία των Ελλήνων της Μασσαλίας. «Άρχισε έτσι ένα τεράστιο ταξίδι στο ελληνικό παρελθόν της πόλης, της “παλαιόθεν Ελληνίδος”, ένα ταξίδι που συνεχίζει ακόμη».
Στη θεία λειτουργία
Την επόμενη μέρα, Κυριακή, επισκέπτομαι την ορθόδοξη εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου, προσκεκλημένος από τον πάτερ Ιγνάτιο. Η εκκλησία χτίστηκε το 1834 και επεκτάθηκε το 1845 σε οικόπεδο που αγόρασε η ελληνική κοινότητα, η οποία τη διαχειρίζεται μέχρι σήμερα. Τυχαίνει να είναι η γιορτή της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού. Η εκκλησία είναι κατάμεστη, μυρίζει βασιλικό, ακούμε ψαλμούς στα ελληνικά. Ο αρχιμανδρίτης Σεβαστιανός κάνει ομιλία στα γαλλικά εξηγώντας τον συμβολισμό της ημέρας. Τα όμορφα βιτρό δίνουν ένα ιδιαίτερο φως στον ναό.
Η ορθόδοξη εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου, που χτίστηκε το 1834, είναι κατάμεστη, μυρίζει βασιλικό, ακούμε ψαλμούς στα ελληνικά.
Μετά τη λειτουργία, ο Μισέλ Καλπαξίδης, γιατρός και πρόεδρος της Ελληνικής Εκκλησίας εδώ και 25 χρόνια, με προσκαλεί στο σπίτι του. Μαθαίνει ελληνικά στην Ελληνική Ένωση και αισθάνεται δεμένος με την Ελλάδα. Ο πατέρας του, Θεόδωρος, γεννήθηκε στην Τραπεζούντα το 1905 σε οικογένεια εμπόρων υφασμάτων. Διώχθηκαν το 1920 και εγκαταστάθηκαν πρώτα στην Αθήνα κι έπειτα ήρθαν στη Μασσαλία για να συναντήσουν τον φίλο τους Άγγελο Δεληγιώργη (1900-1988), έμπορο από την Κερασούντα. Ο Θεόδωρος Καλπαξίδης και ο Δεληγιώργης ασχολήθηκαν με το εμπόριο ξηρών καρπών και παράλληλα υπήρξαν πρόεδροι του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού της Μασσαλίας. Ο Άγγελος, που έγινε νονός του Μισέλ, υπήρξε «ένα από τα πιο δραστήρια μέλη της ελληνικής παροικίας», με δράση στη διάσωση και στον επαναπατρισμό Ελλήνων αιχμαλώτων του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Ο Μισέλ Καλπαξίδης μένει σήμερα σε ένα εντυπωσιακό διαμέρισμα που κληρονόμησε από τον νονό του. Στο χολ μάς καλωσορίζει το πορτρέτo του Κωνσταντίνου Κωνσταντινίδη (1856-1930), θείου του Άγγελου Δεληγιώργη και μεγαλεμπόρου από την Τραπεζούντα. Μασσαλιώτης από το 1878, ιδρυτικό μέλος του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού της Μασσαλίας, δραστήριος υποστηρικτής του Βενιζέλου, ήταν επίσης ο ιδρυτής του Εθνικού Συνασπισμού, που είχε στόχο την ανεξαρτησία του Πόντου.
Η νέα γενιά
Σήμερα, η κοινότητα της Μασσαλίας συνεχίζει να ανανεώνεται με Έλληνες που έρχονται είτε για σπουδές είτε για επαγγελματική σταδιοδρομία. Είναι το τρίτο κύμα Ελλήνων, που έρχονται από το τέλος της δεκαετίας του ’90. Ένας από αυτούς είναι ο Γιώργος Καρακάντζας, σκηνοθέτης και καλλιτεχνικός διευθυντής του θεάτρου Anima. Τον συναντώ στο διαμέρισμά του και για λίγο έχω την ψευδαίσθηση ότι είμαι στην Αθήνα, στο σπίτι ενός φίλου. Ο Γιώργος Καρακάντζας δημιουργεί θεατρικές παραστάσεις κουκλοθεάτρου εμπνευσμένες από την ελληνική μυθολογία και την ιστορία της οικογένειάς του. Τον εμπνέει η ιστορία της γιαγιάς του, που έφυγε μικρό κορίτσι από τη Σμύρνη, μετά την Καταστροφή. «Σκάβω την οικογενειακή αρχαιολογία και, μέσα από αυτήν, την προσφυγική κρίση. Ο πατέρας μου μου διηγούνταν μυθολογία και ιστορίες από τον πόλεμο». Όταν παρουσίασε τις Τέσσερις βαλίτσες στον Λίβανο, ήρθαν από το κοινό και του είπαν ότι αυτή ήταν και η δική τους ιστορία. Επόμενο πρότζεκτ: Αντιγόνη. «Η Μασσαλία έχει γίνει πλέον η πόλη μου. Έχει το φως αλλά δυστυχώς και μεγάλο κοινωνικό χάσμα. Υπάρχει διαφθορά, εγκληματικότητα αλλά και ζωντάνια». Επιθυμεί να δουλεύει πιο πολύ στην Ελλάδα, αλλά το μέλλον του το βλέπει εδώ.
Γνωρίζω την Καλλιρρόη Ραουζαίου, τραγουδίστρια, πιανίστρια και συνθέτρια. Σπούδασε στο Εθνικό Ωδείο, Μουσικολογία στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο και Θέατρο στη Δραματική Σχολή Αθηνών. Μελέτησε το γαλλικό τραγούδι του Μεσοπολέμου. Ήρθε εδώ το 2010, ακολουθώντας έναν πλωτό θίασο. «Η Ευρώπη με καλούσε. Έμαθα γαλλικά εδώ με πολύ γρήγορο ρυθμό και απορροφήθηκα από τη γαλλική κοινωνία», μου λέει. Αυτόν τον καιρό δημιουργεί το μουσικό πρότζεκτ FantoRebetiko, παράλληλα δίνει συναυλίες γαλλικού και ελληνικού τραγουδιού, διδάσκει τραγούδι και διευθύνει τη χορωδία της Ελληνικής Ένωσης. Διαπιστώνει ότι η ελληνική κοινότητα έχει αυξηθεί και παράλληλα βλέπει ένα ρεύμα Γάλλων που αναζητούν την Ελλάδα. Νιώθω τη Γαλλία σαν χώρα μου, η βάση μου είναι η Μασσαλία. Ταυτίστηκα με την πόλη και εκείνη μου το ανταπέδωσε», λέει. Περιμένει να πάρει τη γαλλική υπηκοότητα και βλέπει το μέλλον της στη Γαλλία. «Η Ελλάδα μού λείπει, αλλά δεν νιώθω ξένη εδώ. Συνυπάρχουν όλοι οι λαοί, μοιραζόμαστε την πόλη. Η θάλασσα και ο ήλιος της με αναζωογονούν».
* Το βιβλίο της Ιωάννας Μουσικούδη Η Μασσαλία κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Παπαζήση.
