Διάσπαρτα στον αθηναϊκό ιστό, από τη μία άκρη του έως την άλλη, βρίσκονται περισσότερα από 250 αγάλματα, κυρίως στο κέντρο της πόλης. Αν και ακριβής αριθμός δεν υπάρχει (κάποιες πηγές αναφέρουν πως είναι πάνω από 300), το βέβαιο είναι ότι η μνημειακή τέχνη ή, αλλιώς, η τέχνη στον δημόσιο χώρο είναι μέρος της αθηναϊκής αφήγησης. Ο Προμηθέας της γλύπτριας Αγγέλικας Κοροβέση, το άγαλμα που στήθηκε στο Πεδίον του Άρεως προς «τιμήν των μικρομεσαίων επιχειρηματιών και επαγγελματιών», είναι το πιο πρόσφατο από μια σειρά αγαλμάτων που προκάλεσαν αρκετές συζητήσεις για την καλλιτεχνική τους αξία, αλλά και για τη θέση στην οποία τοποθετήθηκαν.
Το μέρος της δημόσιας συζήτησης που αφορά την αισθητική ενός καλλιτεχνικού δημιουργήματος είναι κατά τεκμήριο υποκειμενικό και, μάλλον, δεν πρέπει να είναι το κυρίαρχο στο αν ένα έργο αξίζει να βρίσκεται σε δημόσιο χώρο. Όπως σημειώνει στο «Κ» η εικαστικός Ειρήνη Γκόνου, «το σημαντικό δεν είναι αν ένα άγαλμα είναι όμορφο ή άσχημο. Το ενδιαφέρον είναι αν έχει σημασία να υπάρχει στον δημόσιο χώρο, αν μας κάνει να σκεφτούμε κάτι κοιτώντας το κι αν λειτουργεί στο σημείο που βρίσκεται. Σε όλες τις χώρες υπάρχει μια διαδικασία για να τοποθετηθεί ένα άγαλμα σε κάποιο σημείο. Έχει σημασία, λοιπόν, ποιος αποφασίζει για την ανέγερση ενός αγάλματος και με ποια κριτήρια».
Η δημόσια διελκυστίνδα για τα αθηναϊκά αγάλματα δεν είναι φαινόμενο που ανθεί μόνο στον λειμώνα των σόσιαλ μίντια. Εκεί όπου γράφτηκαν από χρήστες ουκ ολίγα αρνητικά για τον Προμηθέα. Για το συγκεκριμένο έργο, δε, συμπληρώνει στο «Κ» ο εικαστικός καλλιτέχνης, αν. καθηγητής της ΑΣΚΤ και διευθυντής Μπιενάλε της Αθήνας, Poka-Yio: «Δεν θέλω να κρίνω αν ο Προμηθέας είναι καλός ή κακός, γιατί αυτό υποβαθμίζει τη συζήτηση στο ζήτημα του γούστου, το οποίο ο καθένας νομίζει ότι κατέχει. Θα σταθώ στις λεπτομέρειες, στο βάθρο του έργου και στον περιβάλλοντα χώρο. Τα έχετε δει; Mοιάζει να είναι φτιαγμένος από μαρμαρά νεκροταφείου, τα βότσαλα, τα γράμματα… Αυτό νομίζω ξεκλειδώνει καλύτερα από οτιδήποτε την ποιότητα με την οποία έχει σχεδιαστεί και εκτελεστεί το συγκεκριμένο έργο. Αναφορικά με τα κριτήρια επιλογής ενός δημόσιου έργου, είναι τόσο πολλά που δεν υπάρχει λόγος να τα αναφέρουμε σε ένα μη τεχνικό κείμενο. Το Δημόσιο και οι πολιτιστικοί οργανισμοί, όμως, οφείλουν να σταματήσουν να συμπεριφέρονται στον δημόσιο χώρο σύμφωνα με το γούστο τους. Πρώτον, γιατί συχνά δεν έχουν κριτήρια, πέρα από το “μου αρέσει-δεν μου αρέσει” και “πόσο κοστίζει-αν το πήραμε τσάμπα”, και δεύτερον γιατί υπάρχουν κάποιοι ειδικοί που κατέχουν τα κριτήρια και σε αυτούς πρέπει να αποταθούν».
«Δεν θέλω να κρίνω αν ο Προμηθέας είναι καλός ή κακός, γιατί αυτό υποβαθμίζει τη συζήτηση στο ζήτημα του γούστου», λέει ο Poka-Yio.
Κόντρες από το παρελθόν
Όσο για το παρελθόν των αντεγκλήσεων, όπως σημειώνει ο Δημήτρης Παυλόπουλος στο βιβλίο του Από τον Ιερό Λόχο στον Κωνσταντίνο ΙΒ΄ (εκδ. Gutenberg), τέτοιου είδους «διαμάχες» υπήρξαν και πολύ παλαιότερα για ποικίλους λόγους.
Το 1871 έγιναν τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του Ρήγα Φεραίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και δεν έλειψαν οι σχετικές κριτικές. Ένα δημοσίευμα ανέφερε πως φαινόταν ο Ρήγας Βελεστινλής να φονεύει ένα βόδι! Αργότερα, τον Φεβρουάριο του 1896, αποκαλύφθηκε στο Ζάππειο το μαρμάρινο σύμπλεγμα Η Ελλάς στέφει τον Λόρδο Βύρωνα. Ασκήθηκε δριμεία κριτική για τα ελαττώματα που έφερε η σύνθεση, αλλά και για την απεικόνιση της Ελλάδας, που φαινόταν, σύμφωνα με τον Δημήτρη Ζ. Φιλιππότη, ως «κοινή γυναίκα». Ο ίδιος ο Φιλιππότης παρουσίασε το 1910 τον Ξυλοθραύστη του στον κήπο του Ζαππείου, ένα γλυπτό που επίσης δέχθηκε επίθεση – κυριολεκτικά: Ένας άγνωστος πολίτης «έλουσε» το άγαλμα με κόκκινο χρώμα, με τον συγγραφέα Γρηγόριο Ξενόπουλο να γράφει μια επιφυλλίδα για το γεγονός με σκωπτικό πνεύμα. Το 1925 αποκαλύφθηκε στον Εθνικό Κήπο η προτομή του Διονυσίου Σολωμού. Η άστοχη απόδοση της μορφής του εθνικού ποιητή προκάλεσε αντιδράσεις, με αποτέλεσμα εφημερίδα της εποχής να χαρακτηρίσει το άγαλμα «βαναυσούργημα».
Ο ξαπλωμένος «Άγνωστος Στρατιώτης»
Από τα βέλη της κριτικής δεν γλίτωσε ούτε το εμβληματικότερο για τη νεότερη ελληνική ιστορία μνημείο, το ηρώο του Άγνωστου Στρατιώτη, το οποίο και στις μέρες μας έχει αναδυθεί στη δημόσια συζήτηση, για εντελώς άλλους λόγους. Για την ιστορία, τα αποκαλυπτήρια έγιναν στις 25 Μαρτίου 1932 και έκτοτε δεν έχουν λείψει τα αρνητικά σχόλια. Ο λογοτέχνης Ζαχαρίας Παπαντωνίου από τις στήλες της εφημερίδας Ελεύθερον Βήμα στις 31 Μαρτίου 1932 γράφει πως η τοποθέτηση του μνημείου «έχασε την ήρεμον όψιν του βαυαρικού κτιρίου» και ότι εισήγαγε «τον αισθητικόν εφιάλτην» εξαιτίας της θέσης και της μορφής του. Συντηρητικοί και στρατιωτικοί κύκλοι της εποχής σημείωναν πως η εικόνα του ξαπλωμένου στρατιώτη έδειχνε ηττοπάθεια ή παθητικότητα, αντί για θυσία και ηρωισμό. Επίσης, σημείωναν πως η ήρεμη στάση του στρατιώτη και το γεγονός ότι ήταν γυμνός παρέπεμπε σε αρχαιοελληνικά πρότυπα (ήρωες ή θεούς) και όχι σε έναν σύγχρονο στρατιώτη του ελληνικού έθνους.
Ο «γοριλλοειδής» Δρομέας
Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα δημόσιας διαφωνίας στη σύγχρονη εποχή είναι ο Δρομέας του Κώστα Βαρώτσου. Τοποθετήθηκε αρχικά στην πλατεία Ομονοίας το 1988 και στη συνέχεια μεταφέρθηκε μπροστά από το ξενοδοχείο Χίλτον, λόγω των έργων του μετρό. Από την πρώτη στιγμή, όμως, το εν λόγω άγαλμα, ίσως διότι δεν έμοιαζε με κανένα άλλο που είχε η Αθήνα και ήταν αρκετά πρωτοποριακό για την εποχή, θεωρήθηκε «ξένο» προς τον περιβάλλοντα χώρο.
Η πολεμική εναντίον του Δρομέα δεν είχε τελειωμό. Σε παλαιότερη συνέντευξή του στα ΝΕΑ, ο κ. Βαρώτσος ανέφερε ότι, όταν τον δημιούργησε, «το σύστημα της τέχνης» είχε στρέψει τα βέλη του εναντίον του έργου και «με εντυπωσιακή ομοφωνία». Για να συμπληρώσει με νόημα: «Το τι έχει γραφτεί για τον Δρομέα δεν λέγεται: “Το γοριλλοειδές αντικείμενο” και άλλα πολλά». Η Καθημερινή σε σχετικό άρθρο της, από το 2019, για τις «περιπέτειες του Δρομέα», χαρακτηρίζει το έργο ως «το αιχμηρό σύμβολο που “δίχασε” την Αθήνα» και σχολιάζει ότι επρόκειτο για «το πρώτο γλυπτό της νεότερης Ελλάδας που απέκτησε τόσους φανατικούς φίλους και εχθρούς».
Άγγελος ή δαίμονας
Ναι, ήταν το πρώτο, αλλά όχι και το μόνο. Αυτό που συνέβη με τον Phylax στο Παλαιό Φάληρο μάλλον δεν έχει προηγούμενο. Δημιουργός του γλυπτού ήταν ο Κωστής Γεωργίου. Τοποθετήθηκε στην είσοδο του Παλαιού Φαλήρου, μεταξύ των ναών της Αγίας Σκέπης και του Αγίου Γεωργίου, επί της παλαιάς λεωφόρου Ποσειδώνος. Αμέσως προκάλεσε με το κατακόκκινο χρώμα του και φυσικά με την απροδιόριστη μορφή του. Ορισμένοι κάτοικοι, αλλά και πιστοί, υποστήριξαν ότι το έργο προσβάλλει τα χριστιανικά ήθη, χαρακτηρίζοντάς το «σατανικό», «μαύρη μαγεία» ή ότι είχε «δαιμονική ενέργεια». Ο τότε εφημέριος του Ι. Ν. Παναγίας Μυρτιδιώτισσας στο Παλαιό Φάληρο έστειλε επιστολή στον δήμαρχο Διονύση Χατζηδάκη, ζητώντας την απόσυρση του έργου, λέγοντας ότι «το συγκεκριμένο άγαλμα θίγει το ορθόδοξο φρόνημα και προσβάλλει τη χριστιανική πίστη». Μάλιστα, οργανώθηκε πορεία και ράντισμα του αγάλματος με αγιασμό από ενορίτες.
Επίσης, η αρχική ονομασία ή η περιγραφή του στο δελτίο Τύπου ήταν Άγγελος-Φύλακας, κάτι που προκάλεσε αντιδράσεις και διορθώθηκε σε Phylax. Ο δήμαρχος Παλαιού Φαλήρου επισήμανε ότι το έργο «ουδεμία σχέση έχει με τον Φύλακα Άγγελο της χριστιανικής παράδοσης». Το αποτέλεσμα ήταν το έργο κάποια στιγμή να βαφτεί… άσπρο από αγνώστους, ενώ μια νύχτα ομάδα κουκουλοφόρων κατεδάφισε το άγαλμα από το βάθρο του με τη βοήθεια ενός φορτηγού! Έκτοτε, η τύχη του αγνοείται.
Από την Κάλλας στον Χατζιδάκι
Ποιος δεν θυμάται τα αρνητικά σχόλια που γράφτηκαν στα κοινωνικά δίκτυα για το χρυσό άγαλμα της Μαρίας Κάλλας, το έργο της Αφροδίτης Λίτη, κοντά στο Ηρώδειο; Ορισμένοι έγραψαν ότι μοιάζει με αγαλματίδιο των Όσκαρ ή με το χρυσό ανθρωποειδές C-3po του Star Wars του Τζορτζ Λούκας! Η αλήθεια είναι, βέβαια, πως πλέον η χρυσή πατίνα έχει υποχωρήσει δίνοντας τη θέση της σε ένα μπρούντζινο χρώμα, αυτό που ήθελε να πετύχει η γλύπτρια.
Ορισμένοι έγραψαν ότι το άγαλμα της Μαρίας Κάλλας έμοιαζε με αγαλματίδιο των Όσκαρ ή με το χρυσό ανθρωποειδές C-3po του Star Wars του Τζορτζ Λούκας!
Σχόλια μικρότερης κλίμακας έχουν επίσης ακουστεί και γραφτεί για τον Θησέα στην πλατεία Κοτζιά, τον Ίκαρο (Μνημείο Πεσόντων Αεροπόρων) στην πλατεία Καραϊσκάκη, αλλά και για το Μνημείο Εθνικής Συμφιλίωσης στην πλατεία Κλαυθμώνος. Ωστόσο, φαίνεται πως οι διαφωνίες για τα αγάλματα της Αθήνας δεν θα μας λείψουν. Ήδη ακούγονται πολλά για το άγαλμα του Μάνου Χατζιδάκι στο Άλσος Παγκρατίου, το οποίο ακόμη δεν έχει καν αποκαλυφθεί στο κοινό.
Το καλύτερο επιμύθιο στην υπόθεση «αθηναϊκά αγάλματα» έρχεται από τον Poka-Yio: «Περιστοιχιζόμαστε από ένα σωρό αντικείμενα στον δημόσιο χώρο της Αθήνας, ζούμε σαν στο γραφείο ενός εφήβου: διακοσμητικά, διαφημιστικά, σκουπίδια. Όλα από κάποια αιτία βρέθηκαν εκεί, άλλοτε συνειδητά και άλλοτε όχι. Οι γονείς όμως καλό είναι να μάθουν στον έφηβο να τακτοποιεί το γραφείο του. Στην προκειμένη περίπτωση, η πολιτεία.
»Το δημόσιο έργο δεν είναι ζήτημα γούστου. Μπορεί να αποτελεί οπτική ρύπανση, ενίοτε είναι επικίνδυνο για την ασφάλεια των διερχομένων, η συντήρησή του το καθιστά προβληματικό, η σχέση με τον περιβάλλοντα χώρο και την ανθρωπογεωγραφία είναι δυναμική, επιτελεί κάποιον κοινωνικό ρόλο ως μνημείο κ.ο.κ. Στο σπίτι μας μπορούμε να βάλουμε ό,τι έργο θέλουμε».
