Θα φανταζόσασταν ποτέ ότι το πρόβειο μαλλί συμβάλλει στην παρασκευή φαρμάκων και καλλυντικών μέσα από την αξιοποίηση της λανολίνης; Ή ότι μπορεί να γίνει ηχομονωτικό-θερμομονωτικό στη δόμηση, μοντέρνο αδιάβροχο ή και patch για φουσκάλες; Δύσκολο να το συνειδητοποιήσω, καθώς παρατηρώ το κοπάδι του Κώστα Δεμάτη λίγο έξω από τα Κάτω Πεδινά. Τα πρόβατά του βόσκουν ανάλαφρα λόγω της καλοκαιρινής κουράς, που γίνεται για λόγους υγιεινής και θερμότητας, μια διαδικασία που παλαιότερα ήταν γιορτή. Οι κτηνοτρόφοι κούρευαν συλλογικά και κατόπιν ακολουθούσε γλέντι με τσίπουρο και κλαρίνο.
Την εργασία αναλαμβάνουν πια ειδικά συνεργεία και τα ποκάρια –όπως λέγονται οι όγκοι μαλλιού– θεωρούνται απόβλητα (πετάγονται ή καίγονται), αφού η υφαντική σχεδόν είχε εγκαταλειφθεί τα τελευταία 40 χρόνια στην Ελλάδα. Ομοίως φθίνει και η κτηνοτροφία, και μαζί τους μια εξαιρετική πρώτη ύλη και μια σπουδαία παράδοση.
Αυτό ακριβώς προσπαθεί να «φωνάξει» από τον Ελαφότοπο Ζαγορίου η Λένα Γεροθανάση, η οποία ίδρυσε το Pokari Project το 2022. Μια ΚοινΣΕπ. αποτελούμενη από χειροτέχνες, επιστήμονες, κτηνοτρόφους, η οποία έδωσε νομικό πρόσωπο στη δουλειά που ήδη έκανε η ίδια από το 2015: τα εκπαιδευτικά σεμινάρια Ο κύκλος του μαλλιού. Η ενασχόλησή της με το μαλλί ξεκίνησε πριν από 20 χρόνια, χωρίς προφανή λόγο ή κάποια οικογενειακή κληρονομιά. Ζούσε στον Νέο Παντελεήμονα και είδε ένα μεξικανικό υφαντό που δεν άντεχε οικονομικά να αγοράσει. Αργαλειό δεν είχε δει ποτέ στη ζωή της. Γράφτηκε στη Λαμπριάδειο Οικοκυρική Σχολή που λειτουργούσε τότε στα Άνω Πεδινά και δεν ξαναέφυγε από το Ζαγόρι.
Θυμάται να ψάχνει μάταια ελληνικό μαλλί και να καταλήγει να χτυπά τις πόρτες των Σαρακατσάνων γιαγιάδων της περιοχής. Αυτές τη δίδαξαν πού να βρίσκει μαλλί και πώς να το κάνει μόνη της κλωστή. Έκτοτε, αφιέρωσε τη ζωή της σε αυτό: παραγωγή νήματος και υφαντών –κι ας μην υπήρχε ζήτηση– και κατόπιν σεμινάρια, είτε εκπαιδευτικά είτε εν είδει δραστηριότητας για τους επισκέπτες.
Με πείσμα και συνέπεια κατάφερε να δημιουργήσει σημαντικές συνέργειες, να υποστηριχθεί από το γαλλικό ατελιέ Wools of Europe, να έχει αρωγό το ΑΠΘ και να ενταχθεί σε ένα ολοένα διευρυνόμενο παγκόσμιο δίκτυο, μέσω της ΜΚΟ European Wool Association και του European Wool Exchange Foundation. Έτσι γεννήθηκε η Γιορτή Μαλλιού, που διοργανώνεται στο Δολό Πωγωνίου, στη Φάρμα Κωσταρά, όπου σμίγουν επιστήμονες, ερευνητές, κτηνοτρόφοι, υφάντρες από όλο τον κόσμο. Μας λέει με χαρά ότι η υφαντική αναβιώνει ως εναλλακτική δραστηριότητα, καθώς αλλάζει και η τουριστική βιομηχανία, ενώ οι χειροτεχνίες εκτιμώνται πλέον και ως διαλογιστικές τεχνικές, σε αντίθεση με την αλλοτινή πρακτική τους χρησιμότητα. Σε συνδυασμό ασφαλώς με την αειφόρο φύση του μαλλιού και τη σύγχρονη τάση, που επιτάσσει αυθεντικότητα και φυσικά υλικά με ονομασία προέλευσης και μηδενικό αποτύπωμα.
Μάλλινα όνειρα
Στην Ελλάδα, με την υφαντική συνδέθηκαν περισσότερο οι Βλάχες, λόγω της κτηνοτροφικής κουλτούρας της κοινωνίας τους. Κατόπιν, οι Σαρακατσάνες, από τις οποίες έμαθε τα μυστικά η Λένα. Από μικρά κορίτσια μάθαιναν την τέχνη, ήθελαν δεν ήθελαν, για να καλύψουν τις ανάγκες ρουχισμού του νοικοκυριού και της προίκας. Η Λένα θυμάται την κ. Χρυσάνθη, δασκάλα της από τα Άνω Πεδινά, να της περιγράφει τις μέρες που έπλεναν όλες οι γυναίκες μαζί το μαλλί στο ποτάμι – ήταν από τις ωραιότερες της χρονιάς. Καθάριζαν τα ποκάρια της καθεμιάς στα άφθονα νερά και ύστερα κολυμπούσαν γυμνές και ελεύθερες, μακριά από το βλέμμα των αυστηρών κοινωνιών στις οποίες ζούσαν. Ομαδικά και αλληλέγγυα έκαναν και όλες τις υπόλοιπες εργασίες που απαιτούσαν τα ποκάρια μέχρι να γίνουν νήμα: το ξάνοιγμα, το λανάρισμα, το γνέσιμο, το βάψιμο.
Η υφαντική αναβιώνει ως εναλλακτική τουριστική δραστηριότητα, ενώ οι χειροτεχνίες εκτιμώνται πλέον και ως διαλογιστικές τεχνικές, σε αντίθεση με την αλλοτινή πρακτική τους χρησιμότητα.
Αυτά τα στάδια τη βλέπουμε να ακολουθεί και σήμερα, στην πέτρινη αυλή του ζαγορίτικου αρχοντικού, καθώς δύο νεαρές μαθήτριές της από τη Βουλγαρία «κρέμονται» από τα χείλη και τα χέρια της. Μιλάει για τις νέες τεχνικές πλυσίματος με ένζυμα, για το ζεστό νερό που μετατρέπει το αγροτικό προϊόν σε βιοτεχνικό, απομακρύνοντας τη λανολίνη και τους ρύπους, αλλά και για το πώς δημιουργείς άλλο ύφασμα χρησιμοποιώντας τη δύναμη του νερού στις νεροτριβές. Περιγράφει τις φυτικές βαφές που παράγει βράζοντας ριζάρι, βαλσαμόχορτο, κρεμμύδια, καρύδια ή ό,τι προσφέρει η κάθε εποχή, ανυπομονεί για το χρώμα που θα προκύψει από τη μείξη του ντόπιου λευκού μαλλιού με το σκουρόχρωμο της Λέσβου και για την απόχρωση του ροζ που θα δώσουν οι καρποί της κουφοξυλιάς μέσα στους οποίους έχει βυθίσει τις λευκές τλούπες. Έμπλεη ενθουσιασμού, μας μιλάει για τον σπουδαίο πυρήνα ανυφαντούδων που ανακάλυψε πρόσφατα στο χωριό Κεφαλόβρυσο, για τα θερινά σχολεία που προγραμματίζει και για το πόσο σημαντικό είναι να δημιουργεί μια υφάντρα την κλωστή της. Για τα σχέδιά της για δημιουργία πλυντηρίου μαλλιού στο Δολό αλλά και για την υφαντική, που επιστρέφει δυναμικά λόγω της ψυχοθεραπευτικής επίδρασής της, η οποία βοηθά σε διάφορες διαταραχές όπως η ΔΕΠΥ.
Τα κορίτσια από τη Βουλγαρία ήρθαν στο Ζαγόρι για μία εβδομάδα, για να διδαχθούν την τέχνη και να την εξασκήσουν στη χώρα τους – οι περισσότεροι το κάνουν για λίγες ώρες, στο πλαίσιο εκδρομής. Στόχος βέβαια της Λένας είναι να συμβάλει στην εδραίωση της υφαντικής στη σύγχρονη εποχή, σε ένα ολιστικό σχήμα που περιλαμβάνει παραγωγή, μεταποίηση και παροχή υπηρεσιών. «Δεν υπάρχει καλύτερη πρώτη ύλη από το μαλλί. Είναι ζεστό, αδιάβροχο, μονωτικό, άφλεκτο ενίοτε. Κάθε ράτσα προβάτου κάνει για άλλα πράγματα. Το ηπειρώτικο είναι τέλειο για χαλιά και για πανωφόρια», λέει.
Οι αυτόχθονες φυλές προβάτων είναι το καλαρρύτικο (ή μπούτσικο) και το ορεινό ηπειρώτικο, τα οποία είναι ίδια γενετικά, αλλά διαφέρουν ελάχιστα στον φαινότυπο. Το μαλλί των ζώων που ξεχωρίζουν για την ανθεκτικότητά τους στις αντίξοες καιρικές συνθήκες και στην απουσία τροφής θεωρείται μέτριας ποιότητας λόγω της σκληρότητάς του, αλλά είναι το πιο ανθεκτικό.
«Δεν υπάρχει καλό και κακό μαλλί. Δεν θα έφτιαχνες ποτέ χαλί από μερινό, καθένα έχει τη χρήση του. Το εργαστήριο ζωικής παραγωγής του ΑΠΘ μάς εξασφαλίζει οικονομικούς πόρους, μηχανήματα, επιστημονικές αναλύσεις και θα μας βοηθήσει στην ιχνηλασιμότητα, βγάζοντας τον γονότυπο των ντόπιων φυλών, ώστε να αποδεικνύεται ότι χρησιμοποιείς καλαρρύτικο μαλλί. Οραματίζομαι προϊόντα με ταυτότητα, την οποία θα μαθαίνεις μέσω ενός QR code: πού βόσκουν τα πρόβατα και από ποιον. Να έχει νόημα η αγορά σου, να ξέρεις ποιον υποστηρίζεις».
Παράδοση, επιστήμη, καινοτομία
Το όραμά της αγκαλιάζει και συχνά χρηματοδοτεί ο Φόρης Κωσταράς, ο οποίος διατηρεί μια πολυμορφική μονάδα στο Δολό Πωγωνίου με ξενώνα, εστιατόριο, φάρμα, τυροκομείο, οινοποιείο, ξυλουργείο, χώρο εκδηλώσεων. Μεγαλωμένος ο ίδιος στο χωριό και περιτριγυρισμένος από γυναίκες που ύφαιναν, εκτίμησε από μικρός τα χειροποίητα αντικείμενα. Το πάθος του για τη διατήρηση παραδόσεων και κειμηλίων είναι εμφανές σε κάθε γωνιά του κτήματος, ακόμη και στον τρόπο που τυροκομεί ή σε ένα από τα τελευταία κοπάδια μπούτσικων προβάτων που διέσωσε. Στη φάρμα του υπάρχει ειδικός χώρος αφιερωμένος στο μαλλί, γεμάτος υφαντά και αργαλειούς, όπου οι γυναίκες της οικογένειας, όπως και οι επισκέπτες, υφαίνουν όταν επισκέπτονται το χωριό.
«Οραματίζομαι προϊόντα με ταυτότητα, να γνωρίζεις πού βόσκουν τα πρόβατα και από ποιον. Να έχει νόημα η αγορά σου, να ξέρεις ποιον υποστηρίζεις».
Όταν, πριν από τρία χρόνια, πήγε να πουλήσει 700 κιλά μαλλί από την κουρά των προβάτων του και ο μεσάζοντας του έδωσε 20 ευρώ, τα έχασε: «Θύμωσα πολύ. Μόνο τα τσουβάλια στα οποία το είχα βάλει κόστιζαν 120 ευρώ. Την επόμενη χρονιά, έστειλα το μαλλί στο μοναδικό πλυντήριο της Ελλάδας, στο Αίγιο, και κατόπιν στη Λένα. Τα μεταφορικά κόστισαν 1.000 ευρώ, αλλά το προτίμησα χίλιες φορές».
Μακριά από τον όποιο ρομαντισμό του οράματος, ο δρ Γιώργος Αρσένος, ο οποίος υποστηρίζει όλες αυτές τις δράσεις μέσω του ΑΠΘ αλλά και του European Wool Association, του οποίου αποτελεί συνιδρυτής, τονίζει την ανάγκη για καινοτομία. Συμμετέχοντας στις παγκόσμιες εξελίξεις που αφορούν το μαλλί και παρακολουθώντας όλες τις σχετικές εγχώριες πρωτοβουλίες, όπως το πρόγραμμα του Υπουργείου Πολιτισμού για την αναβίωση της ελληνικής χειροτεχνίας μέσω σχολών, τονίζει την ανάγκη οι όποιες δράσεις να αποφέρουν έσοδα, ειδάλλως δεν θα έχουν μέλλον.
«Κάποτε, στην Ελλάδα το μαλλί ήταν τόσο σημαντικό όσο το σιτάρι. Τώρα, σε παγκόσμιο επίπεδο χρησιμοποιείται σε ποσοστό 1%. Ευτυχώς έχει αρχίσει κάτι να κινείται και πείσαμε φέτος την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να ασχοληθεί. Έξω υπάρχουν σπουδαία παραδείγματα. Η Σουηδία, λ.χ., κατηγοριοποίησε τις φυλές, εντόπισε τις χρήσεις κάθε είδους, ενημέρωσε και ανέλαβαν start ups να αναδείξουν το μαλλί», λέει.
Ένα ακόμη επιτυχημένο παράδειγμα είναι η περίπτωση της Ελβετίδας Ναταλί Κέτερλε, η οποία, μεταξύ πολλών άλλων, είναι ιδρύτρια του Kollektion der Vielfalt, ενός γερμανικού οργανισμού κτηνοτρόφων σπάνιων φυλών, ο οποίος παράγει, μεταποιεί και πουλά μάλλινα προϊόντα. Η ίδια, μάλιστα, ενθάρρυνε τη γνωστή εταιρεία ορειβατικού εξοπλισμού Salewa να χρησιμοποιήσει στα ρούχα της καθαρό πρόβειο μαλλί από σπάνιες φυλές. Και όταν μάλιστα επισκέφθηκε τις εγκαταστάσεις του Φόρη στο Δολό και αντίκρισε την τεχνογνωσία της Λένας, είδε εκεί την επόμενη μέρα του ηπειρώτικου μαλλιού. Εκεί τη βλέπει και ο δρ Αρσένος αλλά και η ίδια η Λένα, η οποία ήδη ενισχύει την παρουσία της στον χώρο. Εκεί στο Δολό, το είδαμε κι εμείς, μαζί με ένα λασπωμένο ποκάρι που μέσα σε δύο μέρες έγινε μπροστά στα μάτια μας απαλό νήμα. Αλλά και μαζί με ένα τσαντάκι από μαλλί μπούτσικου, το οποίο μας χάρισε ο Φόρης και μέσα είχε γραβιέρα από το γάλα του ίδιου ζώου, το οποίο έβοσκε λίγο πιο πέρα.
Οκτώ ακόμα στάσεις στο Ζαγόρι
Στους Κήπους, για τα γεφύρια
Μερικά από τα εντυπωσιακότερα γεφύρια της Ηπείρου βρίσκονται γύρω από το χωριό Κήποι, όπως το μονότοξο του Κόκκορη και το τρίτοξο Καλογερικό (ή Πλακίδα). Αξίζει να εξερευνήσετε και τα λιγότερο γνωστά, όπως εκείνο του Κοντοδήμου στην είσοδο του χωριού, του Αγίου Μηνά, του Καπετάν Αρκούδα, του Μύλου, του Πιτσιώνη, του Αγίου. Κοντά στο τελευταίο μάλιστα θα εντοπίσετε, με πέντε λεπτά περπάτημα, μια λιμνούλα για απολαυστικές βουτιές.
Στο Μονοδένδρι, για βόλτες
Είναι το πιο τουριστικό χωριό της περιοχής, αλλά αξίζει να το επισκεφτείτε για την αρχιτεκτονική και την πλατεία του, για τη Μονή Αγίας Παρασκευής του 15ου αιώνα, για τη Ριζάρειο χειροτεχνική σχολή-οικοτροφείο (rizarios.eu), με υφαντά και άλλα χειροτεχνήματα στο εκθετήριο-πωλητήριό της, αλλά και για τον εκθεσιακό χώρο του αρχοντικού Πανταζή, που τώρα φιλοξενεί την έκθεση φωτογραφίας Η Ελλάδα του μόχθου της Συλλογής Νίκου Πολίτη. Μην παραλείψετε να ψωνίσετε εκλεκτό μέλι, πρόπολη, κεραλοιφές κ.ά. από το Melistrati (τηλ. 6947-602935).
Στη Βίτσα, για τη Σκάλα
Σκάλες αποκαλούνται τα καλντερίμια τα οποία διέτρεχαν χαράδρες και εξοχές προκειμένου να συνδέσουν τα χωριά πριν από τη διάνοιξη δρόμων. Σοφά κατασκευασμένες, με λωρίδες κυκλοφορίας, υπολογισμένο πλάτος και κλίσεις, αποτελούν σήμερα υπέροχες πεζοπορικές διαδρομές, με εκείνες της Βίτσας και του Βραδέτου να ξεχωρίζουν. Της Βίτσας κατασκευάστηκε το 1868, ξεκινά από το χωριό και σε περίπου 30 λεπτά καταλήγει στην κοιλάδα του Ξηροποτάμου και στο γεφύρι του Μίσιου, διασχίζοντας πυκνό δάσος και σημεία με θέα.
Στην Οξιά, για τη θέα στον Βίκο
Το υπερθέαμα της χαράδρας του Βίκου θα το αγναντέψετε από τη θέση Οξιά. Υπάρχει σύντομο πλακόστρωτο μονοπάτι και πετρόκτιστο μπαλκόνι, από το οποίο θα έχετε πανοραμική άποψη του βαθύτερου φαραγγιού του κόσμου (σε αναλογία μήκους-πλάτους-ύψους). Η Οξιά απέχει 7 χλμ. από το Μονοδένδρι και στη διαδρομή θα δείτε και το «πέτρινο δάσος»: τα αλλόκοτα βράχια από ασβεστόλιθο, που μοιάζουν με στοίβες από πλάκες.
Στο Κουκούλι, για τη Συλλογή Λαζαρίδη
Μια ξεχωριστή συλλογή, η οποία περιλαμβάνει 1.270 είδη φυτών, εκτίθεται στο Βοτανολογικό Μουσείο στο Κουκούλι, εντός ενός υπέροχου αρχοντικού. Είναι αποτέλεσμα της πολύχρονης έρευνας του δασκάλου Κώστα Λαζαρίδη, ο οποίος αφιέρωσε τη ζωή του στην καταγραφή της ιστορίας, της λαογραφίας και της χλωρίδας του Ζαγορίου, αφήνοντας πίσω του σπουδαίο συγγραφικό έργο (ανοιχτά καθημερινά, εκτός Δευτέρας και Τρίτης, 09.00-15.00, τηλ. 26530-71775).
Στις ταβέρνες, για τις πίτες
Η ευρύτερη περιοχή φημίζεται για τις πίτες της. Λαχανόπιτες, αλευρόπιτες, μανιταρόπιτες, μπλατσαριές κ.ά. σερβίρονται σε εστιατόρια μαζί με ντόπια κρεατικά (ρωτήστε για την προέλευσή τους) και τυροκομικά. Εξαιρετικά πιάτα στον Λίθο (τηλ. 26530-22600) στο Δίλοφο (αναμένεται να μετακομίσει στη Βίτσα), στο εστιατόριο του ξενώνα Θουκυδίδης (τηλ. 6979-983798) στο Καπέσοβο, στα Ριζά (τηλ. 26530-71550) στη Βίτσα, στα Σουδενά (τηλ. 26530-71209) ή στην Αμαλία (τηλ. 26530-72014) στα Άνω Πεδινά. Ωραία και η Στρούγκα (τηλ. 26530-71564) στη Βίτσα, το καφενείο Φραντζάτο (τηλ. 6949-083545) στο Κουκούλι και ο Μιχάλης (τηλ. 26530-71630) στους Κήπους. Πίτες και σε πακέτο, από τα χέρια της κ. Ηρούς, μπορείτε να πάρετε από το Ζαγόρι (τηλ. 6972-178179) πάνω στον κεντρικό δρόμο, στο ύψος των Ασπραγγέλων.
Στα Κάτω Πεδινά, για τον ναό των Ταξιαρχών
Ένα ζαγορίσιο έργο τέχνης είναι οι Ταξιάρχες στα Κάτω Πεδινά, όπως εξάλλου όλοι οι ναοί της περιοχής, οι οποίοι κατασκευάστηκαν ή ανακαινίστηκαν μεταξύ 16ου και 17ου αιώνα. Η εκκλησία βρίσκεται πλάι στον κεντρικό δρόμο, χρονολογείται στις αρχές του 17ου αιώνα, έχει δωδεκάπλευρο τρούλο και τοιχογραφίες του σπουδαίου Καπεσοβίτη Αναστασίου. Μέσα θα δείτε σε προθήκη την ελληνική σημαία με το αίμα του πρώτου στρατιώτη που έπεσε στο αλβανικό μέτωπο. Ζητήστε από τον επίτροπο του χωριού να σας ανοίξει τον ναό ή πηγαίνετε στη γιορτή των Ταξιαρχών για τη λειτουργία.
Στα βράχια και στα βουνά, για αναρρίχηση και πεζοπορία
Πεζοπορίες σε βουνά, φαράγγια, σκάλες, καθώς και άλλες υπαίθριες δραστηριότητες μπορείτε να κάνετε οργανωμένα με την Trekking Hellas Ιωαννίνων (τηλ. 26510-71703, trekking.gr) ή με τον συνοδό βουνού Τάσο Ανέστη (τηλ. 6945-519851). Η Σκάλα της Βίτσας και του Βραδέτου, η διάσχιση της χαράδρας του Βίκου, το μονοπάτι των γεφυριών στους Κήπους ή και μικρές πεζοπορίες για όλη την οικογένεια, γύρω από τα χωριά και τα γεφύρια, συναρπάζουν.
Οι λάτρεις της αναρρίχησης θα βρείτε δύο αναρριχητικά πεδία δίπλα στο γεφύρι του Μίσιου, ένα στο γεφύρι του Κόκκορη και ένα στους Κήπους – όλα με διαδρομές μεσαίου προς μεγάλου βαθμού δυσκολίας.
