«Ούτε ένα ανάγλυφο μέσα στον Εθνικό Κήπο δεν μιλάει για τη γυναίκα που το έχει φυτεύσει», έγραφε το 1934 ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου. Εάν περπατήσει κανείς στα μονοπάτια του σήμερα, κάτι λιγότερο από έναν αιώνα μετά, δεν θα βρει ούτε τώρα κάποια απεικόνιση της δημιουργού του.
Το ζεστό, όμως, αυτό πρωινό, όταν διασχίζουμε την κεντρική του είσοδο μαζί με αναψοκοκκινισμένους τουρίστες που κρατούν στο ένα χέρι μια βεντάλια και στο άλλο μια βαλίτσα, σχεδόν μπορούμε να τη φανταστούμε μπροστά μας. Κάτω από τους αγαπημένους της φοίνικες, να παρατηρεί γεμάτη ενθουσιασμό τους ναύτες, που άλλοτε σκαρφαλώνουν στον κορμό των φοινίκων, άλλοτε τραβούν τα σχοινιά για να εξισορροπήσουν το φυλλωτό στεφάνι τους.
Το ίδιο θα συνέβαινε και καθ’ όλη τη διάρκεια της διαδρομής μας, όσο θα εξερευνούσαμε τα μυστικά του με τον συνοδό μας, φιλόλογο και συγγραφέα Θανάση Γιοχάλα, και τη σύζυγό του, Ζωή Βαΐου, οι οποίοι υπογράφουν από κοινού το Η Αθήνα τον 19ο αιώνα – Εικόνες μιας οδοιπορίας μέσω του Τύπου (εκδ. Εστία). Τα πάντα, λοιπόν, σε αυτή την όαση, όπου παιδικές αναμνήσεις των Αθηναίων συναντούν τις ιστορικές μνήμες μιας πόλης, γεννήθηκαν από το όνειρο μιας βασίλισσας.
«Σου γράφω με ανοιχτή την πόρτα, αγγελικέ μου πατέρα. Μεθυστική ευωδιά μπαίνει στο δωμάτιο και από το μπαλκόνι φαίνεται η θαυμαστή συστάδα των φοινίκων», έγραφε στις 19 Μαρτίου του 1846 η Αμαλία. Ήταν τόσο ενθουσιασμένη, όσο και ανήσυχη. «Ο τελευταίος μου φοίνικας με ανησυχεί, είναι τόσο τεράστιος και βαρύς, που δεν τον αντέχει καμία άμαξα. Χθες έσπασε μια, μια άλλη βούλιαξε», ανέφερε μία εβδομάδα νωρίτερα, σε άλλο της γράμμα.
«Οι πρώτοι έξι φοίνικες έχουν μια πολύ συγκεκριμένη απόσταση ο ένας από τον άλλον. Έχουν περίπου το ίδιο ύψος, η θέση τους είναι αρμονική και στην κορυφή τους υπάρχει η λεγόμενη στέψη, δηλαδή το φύλλωμα», εξηγεί ο κ. Γιοχάλας με ενθουσιασμό. «Αυτό ήταν που “τρέλαινε” την Αμαλία όταν οι ναύτες προσπαθούσαν να τους ορθώσουν με σχοινιά. Ο κάθε ένας έκανε τρεις μέρες για να έρθει από το λιμάνι, ίσως και παραπάνω. Τον τοποθετούσαν σε τεράστιες άμαξες, τον έδεναν και προσπαθούσαν να τον σύρουν με τριάντα και σαράντα άλογα. Το βάρος ήταν τόσο μεγάλο, που πολλές φορές έσπαγαν. Η Αμαλία ήθελε να φέρει φοίνικες και από την Αίγυπτο και ο Όθωνας την πείραζε λέγοντάς της: “Είναι πάρα πολύ κοντά, τι καλά που το σκέφτηκες να έρθουν φοίνικες από εκεί”». Οι πρώτοι από αυτούς ήρθαν από τη Δήλο και την Ίο, άλλοι έφτασαν από πιο μακρινά μέρη. Αφήνοντας πίσω μας τους πελώριους αυτούς «φύλακες», κατευθυνόμαστε προς μια μεγάλη πέργκολα. Δύο κοπέλες από τη Νάπολη τραβούν σέλφι με φόντο το φύλλωμά της. Είναι κομμάτι της θαυμαστής μικρο-αρχιτεκτονικής του Κήπου, ένα από τα πολλά που θα συναντήσει ο επισκέπτης. «Υπάρχουν επτά πέργκολες, επτά γλυπτά, επτά πύλες. Μια μέτρηση που έχει γίνει υπολογίζει την έκταση των μονοπατιών σε περίπου επτά χιλιόμετρα. Λένε ότι είναι επτά και οι λιμνούλες», λέει ο κ. Γιοχάλας και χαμογελά με μυστηριώδες ύφος.
Υπάρχουν επτά πέργκολες, επτά γλυπτά, επτά πύλες. Μια μέτρηση που έχει γίνει υπολογίζει την έκταση των μονοπατιών σε περίπου επτά χιλιόμετρα.
Ενώ βρισκόμαστε ακόμη στην πλευρά κολλητά της Βασιλίσσης Αμαλίας, ο κ. Γιοχάλας μάς μεταφέρει την πληροφορία ότι στο συγκεκριμένο σημείο έγιναν μαζικές ταφές στη διάρκεια των Δεκεμβριανών, υπάρχει όμως και η άποψη ότι έγιναν στο σχετικά βόρειο κομμάτι του Κήπου, που βλέπει το κτίριο της Βουλής. «Κάποιοι μιλάνε ακόμη και για χιλιάδες θαμμένους. Ακόμη δεν γνωρίζουμε λεπτομέρειες για το πότε και το πού ακριβώς θάφτηκαν και πότε έγινε η εκταφή τους», λέει.
Το κάθισμα της βασίλισσας
Γύρω από τον Κήπο παλαιότερα υπήρχε μονάχα ξύλινη περίφραξη. «Ήταν εύκολο οι Αθηναίοι να μπουν και να κλέψουν, για παράδειγμα, πορτοκάλια. Το 1885 έπιασαν επ’ αυτοφώρω έναν άντρα που είχε κατεβάσει ένα δέντρο και ετοιμαζόταν να τo μεταφέρει. Τον χειμώνα του 1942, στη διάρκεια της Κατοχής (τότε η συνολική κατάσταση του Κήπου χειροτέρεψε δραματικά), έκλεψαν ένα ελάφι-ζαρκάδι, μάλλον για να το φάνε λόγω της πείνας», λέει ο κ. Γιοχάλας τη στιγμή που περνάμε μπροστά από ένα σιδερένιο κυκλικό έλασμα που τυλίγει ένα αιωνόβιο κυπαρίσσι. Η επίπλωση του κήπου είναι γοητευτική: Λεπτεπίλεπτες καρέκλες και μικρά σιδερένια τραπέζια σε σκούρο πράσινο χρώμα μας θυμίσουν το παρελθόν του, σαν να βγήκαν μόλις μέσα από μια χρονομηχανή και τον 19ο αιώνα. Τα κιόσκια, οι πέργκολες, τα στηθαία και το κορυφαίο «έπιπλο» του κήπου, το περίφημο «κάθισμα της Αμαλίας», όλα έχουν μείνει αναλλοίωτα από την αρχική φάση διαρρύθμισης του Κήπου.
Το σιδερένιο κάθισμα όπου η Αμαλία καθόταν για να απολαύσει το ηλιοβασίλεμα βρίσκεται στην κορυφή ενός μικρού λοφίσκου, παραδίπλα από την παιδική χαρά, απ’ όπου ακούγονται τα γέλια των παιδιών. Από το σημείο αυτό, στα πρώτα χρόνια του Κήπου που δεν υπήρχαν ακόμα μεγάλες φυλλωσιές, φαίνονταν τότε το Παναθηναϊκό Στάδιο, η Ακρόπολη και στο βάθος η θάλασσα.
Ενας κίονας στο γρασίδι
Μια ομάδα μαθητών περνά από μπροστά μας. Κατευθύνεται σε ένα πέτρινο κτίσμα του 1848, που κάποτε είχε λειτουργία «ησυχαστηρίου». «Με διασκεδάζει ένα μικρό σπιτάκι στον κήπο. Το έχτισα και μόνο αφού τελείωσε, το είδε ο Όθων. Χτίστηκε από πέτρα του Υμηττού. Έτσι όπως προεξέχει η στέγη του, θυμίζει σπίτι της Ελβετίας», έγραφε για το εν λόγω κτίριο η Αμαλία τον Ιανουάριο του 1848. Σήμερα στεγάζει την παιδική βιβλιοθήκη. Η Σοφία, η βιβλιοθηκονόμος, υποδέχεται τους μαθητές. Τα παιδιά αρχίζουν να ζωγραφίζουν και ξεχνούν την παρουσία μας.
Μερικές δεκάδες μέτρα πιο πέρα, και αφού περνάμε από την επιβλητική προτομή του Εϋνάρδου, εντοπίζουμε το επιστύλιο του Αδριάνειου Υδραγωγείου, που κατασκευάστηκε τον 2ο αιώνα μ.Χ. Το κομμάτι αυτό, που φέρει μια λατινική επιγραφή, μπορεί εύκολα να περάσει απαρατήρητο από το βλέμμα του επισκέπτη. Ο κ. Γιοχάλας μάς εξηγεί πως ήταν ενσωματωμένο στην πύλη της Μπουμπουνίστρας, στην πλευρά όπου σήμερα βρίσκεται το πάρκινγκ της Βουλής. Το επιστύλιο είναι περιτριγυρισμένο από κομμάτια κιόνων. Είναι μόνο μερικά από αυτά που ένας επισκέπτης θα δει να ξεπροβάλλουν μέσα από τις πράσινες νησίδες σε πολλά σημεία.
«Αρχαίοι κίονες υπάρχουν σε διάφορα σημεία, μόνο που ένας περιπατητής δεν είναι σε θέση να καταλάβει εάν είναι αρχαία ή νεότερα κομμάτια. Μια πληροφορία που έχουμε για τα νεότερα κομμάτια είναι πως όταν ολοκληρώθηκε το ανάκτορο του διαδόχου, ό,τι περίσσεψε το έφεραν και το άφησαν σε διάφορα σημεία του Εθνικού Κήπου», μας εξηγεί ο κ. Γιοχάλας. Και τα αρχαία; «Για να φτιαχτεί ο Κήπος, έγιναν “μικρές σωστικές ανασκαφές”. Έσκαβαν για να μεταφέρουν το χώμα, γινόταν εκβραχισμός κι έβλεπαν εκεί υπολείμματα. Όλα αυτά, εκτός από κάποια που προφανώς πήγαν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και σήμερα εκτίθενται ή βρίσκονται στις αποθήκες του, το πιο πιθανό, τα άφησαν in citu.
(1822-1873).
»Η δημιουργία του Εθνικού Κήπου ήταν μια κοστοβόρα ιστορία. Έπρεπε να απαλλοτριωθεί ο χώρος, αφού η γη αυτή δεν ήταν εθνική. Υπήρχαν οικόπεδα που ανήκαν σε διάφορες προσωπικότητες». Εξηγεί πως η συμπεριφορά τους προς το Δημόσιο ήταν διαφορετική, αφού δεν ζητούσαν όλοι τα ίδια ποσά για να παραχωρήσουν τη γη τους. «Υπήρχαν ακόμη και οικόπεδα του Μακρυγιάννη», προσθέτει. Τα χρήματα που έπρεπε να δοθούν στους ιδιοκτήτες, ο εκβραχισμός, το χώμα που έπρεπε να έρθει από άλλες περιοχές, τα ημερομίσθια ήταν μερικές από τις ανάγκες. «Έπρεπε επίσης να βρεθεί τρόπος για την υδροδότηση, γιατί το υδραγωγείο δεν επαρκούσε για τις ανάγκες της πόλης, των κατοίκων και του Κήπου. Λένε πως όταν ο Κήπος είχε εξελιχθεί αρκετά και η Αμαλία έδινε εντολές για συχνό πότισμα, το νερό για τους κατοίκους στο κέντρο της Αθήνας κοβόταν, για να μπορέσει εκείνες τις ώρες να υδροδοτηθεί».
«Της εκστάσεως και της ρέμβης»
«Ο Κήπος της Αμαλίας είναι κατ’ αρχάς ένα υψηλόν αισθητικόν επίτευγμα, μια διεθνώς σπάνια σύζευξη αστικού πάρκου αναψυχής και βοτανικού κήπου. Ο ρόλος του μέσα στην σημερινή μεγαλούπολη είναι, πάνω από όλα –κι ας μην ξενίσει η έκφραση– ηθοπλαστικός. Εξοικειώνει μεγάλες μάζες του πληθυσμού με τον πλούτο και την ομορφιά του φυτικού κόσμου, αναπλασμένου από τον άνθρωπο, και προσφέρει –με τα λόγια του Κώστα Μπίρη– έναν χώρον δημόσιον που εξασφαλίζει “την μόνωση και την γαλήνη”, ως ο κήπος “της εκστάσεως και της ρέμβης”», διαβάζουμε στο λεύκωμα του αρχιτέκτονα και πολεοδόμου Αλέξανδρου Παπαγεωργίου-Βενετά Ο κήπος της Αμαλίας (εκδ. Ίκαρος).
Λένε πως όταν ο Κήπος είχε εξελιχθεί αρκετά και η Αμαλία έδινε εντολές για συχνό πότισμα, το νερό για τους κατοίκους στο κέντρο της Αθήνας κοβόταν, για να μπορέσει εκείνες τις ώρες να υδροδοτηθεί.
Μπορεί σήμερα να είναι όντως αυτή η χρησιμότητά του, όμως η δημόσια λειτουργία αλλά και ο δημόσιος χαρακτήρας του δεν ήταν πάντα δεδομένα. Μέχρι την έξωση του βασιλιά Όθωνα το 1862, ο Κήπος ήταν βασιλικός και δεν επιτρεπόταν η είσοδος παρά μόνο όταν έλειπε ο ίδιος και η Αμαλία. Στο διάστημα μεταξύ 1927 και 1935, όταν υπήρχε αβασίλευτη δημοκρατία, ο Κήπος έγινε Εθνικός, η βασιλεία επανήλθε και ο αποχαρακτηρισμός συνεχίστηκε. Άλλωστε, όπως διαβάζουμε στο λεύκωμα του Βενετά, είναι εμφανές πως ο κήπος της Αμαλίας δεν ήταν εξαρχής μορφολογημένος ως «κήπος του λαού», γι’ αυτό και του λείπουν μεγάλες ανοιχτές εκτάσεις. Η μετάβασή του όμως σε κήπο δημόσιας λειτουργίας ήταν και ένας από τους λόγους που χάθηκε ένας φυτικός λαβύρινθος δίπλα στο κτίριο της βοτανικής συλλογής, το οποίο και αποτελεί ένα αρχιτεκτονικό στολίδι.
Αυτό που μπορεί, πάντως, να δει στο σημείο αυτό ο επισκέπτης είναι το κτίριο που κάποτε στέγαζε το βοτανικό μουσείο. Πρόκειται για ένα πραγματικό στολίδι που χτίστηκε, όπως εκτιμάται, το 1875. Όταν περνάμε από δίπλα του, σταματάμε για να θαυμάσουμε τα απλά, δωρικά στοιχεία, το μάρμαρο, τις κολόνες χωρίς ραβδώσεις, το απλό επιστύλιο και αέτωμα, χαρακτηριστικά που προσδίδουν μια γοητευτική απλότητα. Στον γενικό κανονισμό λειτουργίας του Κήπου διαβάζουμε πως το κτίριο παρουσιάζει ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον, αφού αναφέρεται πως είναι σχέδιο του αρχιτέκτονα Ε. Τσίλλερ (ή, κατ’ άλλους, του Π. Κάλκου) και αρχικά ήταν βασιλικό περίπτερο.
Μια βόλτα του Σεφέρη
Ο Σεφέρης σε μια πρωινή του βόλτα το 1967 παρατηρούσε τα παιδιά, περιγράφοντας (όπως διαβάζουμε στο λεύκωμα Βενετά), μάλλον ενοχλημένος, μια καθημερινή σκηνή. «Από εδώ φαίνεται η μικρή λίμνη, βλέπεις τα ολόλευκα φτερά των κύκνων. Ένα παιδάκι διασκεδάζει να τα χτυπά με το καλάμι. Όσο πιο νέοι, τόσο πιο άγριοι είμαστε. Όταν γεννιόμαστε, πρέπει να ήμασταν μωρά-ανθρωποφάγοι. Από τη μεγάλη καγκελόπορτα της λεωφόρου μπαίνουν τώρα πολλές μαθήτριες ντυμένες γαλάζιες πουκαμίσες. Περίεργο, τα πρόσωπά τους είναι νέα, αλλά οι μορφασμοί τους και οι χειρονομίες, πολύ ηλικιωμένων γυναικών».
Εμείς συναντήσαμε μια παρέα κοριτσιών από την Καλιφόρνια να διαβάζουν λογοτεχνία ξαπλωμένα σε μια καταπράσινη έκταση – μας χαμογέλασαν με όλη τη χάρη της νεότητάς τους. Δύο νεαροί δίπλα τους ζωγραφίζουν, άλλοι κάνουν γυμναστική, γευματίζουν ή κοιτούν ανάσκελα τα αεροπλάνα που αφήνουν στίγματα στον ουρανό πάνω απ’ τα κεφάλια τους. Από κλαδί σε κλαδί πηδούν οι παπαγάλοι. Είναι κι αυτοί ένοικοι του Κήπου, όπως και οι χήνες, τα παγόνια και τα κουνέλια. Κάποτε όμως, όπως μας πληροφορεί ο κ. Γιοχάλας, στον Κήπο υπήρχε κι ένα λιοντάρι. Ο ζωολογικός κήπος, γύρω από τον οποίο συνωστίζονται σήμερα οι επισκέπτες, στο παρελθόν βρισκόταν στις εγκαταστάσεις της Προεδρικής Φρουράς, επί των οδών Ηρώδου Αττικού και Βασιλίσσης Σοφίας.
Ο κηπουρός κι ο κεραυνός
Είναι πιθανό κάποιος να μην προσέξει το ρωμαϊκό μωσαϊκό, ένα υπόλειμμα μιας ρωμαϊκής έπαυλης το οποίο χρησιμοποιούσαν η Αμαλία και ο Όθων για να παίρνουν το πρόγευμά τους, να οργανώνουν το δείπνο τους ή να φιλοξενούν επίσημους καλεσμένους. Κάποια μόνο από τα σχέδια είναι ευδιάκριτα και, παρά το μεγάλο ιστορικό ενδιαφέρον, η ομορφιά του σημείου δεν συγκρίνεται με αυτήν της μεγάλης πέργκολας με τις γλυσίνες και το μωσαϊκό δάπεδο από βότσαλα. Εκεί, σχεδόν στο κέντρο του Κήπου, πίσω από κάποια ξύλινα προστατευτικά βρίσκεται και η τεχνητή σπηλιά. «Εδώ πίνουν τον καφέ τους αι βασιλικές Μεγαλειότητες κατά τους μήνες του θέρους», ανέφερε ο αρχικηπουρός και γεωπόνος Φρειδερίκος Σμιθ το 1858.
«Ήταν ένας Πρώσος, ο οποίος ήρθε με τον βαυαρικό στρατό στην Αθήνα συνοδεύοντας τον Όθωνα. Κάποια στιγμή όμως, επειδή είχε γνώσεις κηπουρού, ο Όθων τον έβαλε στον κήπο. Ο Σμιθ έμεινε εδώ από το 1839 που ξεκινάει η δημιουργία του Κήπου, μέχρι το 1889. Μια μέρα, ένας κεραυνός έπεσε πάρα πολύ κοντά του. Ουσιαστικά τού τσάκισε τα πόδια. Έμεινε ανάπηρος και μετά από δύο-τρία χρόνια πέθανε. Μέχρι τότε ο Σμιθ είχε για σπίτι του τον Κήπο. Από το πρωί μέχρι το βράδυ ήταν εκεί. Αγαπούσε υπερβολικά τη φύση και το έργο που του είχαν αναθέσει. Δεν χρησιμοποιούσε, λένε, ποτέ αδιάβροχο ή ομπρέλα, δεν τον ενδιέφερε αν βρέχει, ήθελε να είναι στη φύση. Και στη φύση, με κάποιον τρόπο, πέθανε», λέει ο κ. Γιοχάλας.
Οι σιωπηλοί παρατηρητές
Ο Σεφέρης στη βόλτα του παρατήρησε και κάτι ακόμα πέρα από τους άτακτους νεαρούς επισκέπτες και τις κοπέλες με τις πουκαμίσες. «Μπήκα στο βασιλικό περιβόλι και στάθηκα εμπρός στην αποκαρδιωτική προτομή του Σολωμού. Ο Σολωμός εδώ, ο Σικελιανός στους Δελφούς, δεν-ξέρω-ποιος αλλού. Θεέ μου, λυπήσου τους ποιητές μας. Η κόλασή τους είναι αυτά τα αγάλματα. Ας παρηγορηθώ κοιτάζοντας τα δέντρα», διαβάζουμε στο λεύκωμα του Βενέτα. Η αναπαράσταση του εθνικού μας ποιητή είναι μία από τις έξι προτομές που συναντά κανείς στον Εθνικό Κήπο. Είναι και η πιο απομακρυσμένη, όπως μπαίνουμε από την κεντρική είσοδο της Αμαλίας. Για να φτάσει κανείς σε αυτήν, μπορεί πρώτα να δει αυτές του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη και του Ιωάννη Καποδίστρια και στη συνέχεια του Ιωάννη Εϋνάρδου, του Σπύρου-Φιλίσκου Σαμάρα αλλά και την πιο εντυπωσιακή, αυτήν του Ζαν Μορεάς.
Η Ζέτα Αντωνοπούλου, προϊσταμένη στο Τμήμα Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Δήμου Αθηναίων, μας λέει: «Τα γλυπτά του Κήπου είναι μέρος της ιστορίας του, πρόκειται για προτομές ανδρών με σημαίνοντα ρόλο στην ελληνική ιστορία, στα γράμματα και στις τέχνες. Συμβαδίζουν έτσι με τις τάσεις της αθηναϊκής δημόσιας γλυπτικής και συνδέουν τον Κήπο με την πόλη».
»Η βιογραφία του κάθε ανδρός που εικονίζεται στις προτομές αυτές σχετίζεται με την εθνογένεση και τον φιλελληνισμό, και αυτές είναι έννοιες που χαρακτηρίζουν όχι μόνο τη νεότερη ελληνική ιστορία, αλλά και την πνευματική και καλλιτεχνική δημιουργία.
Με αυτούς τους όρους θα έλεγα ότι μπορούμε να μιλήσουμε για έναν χαρακτήρα συνόλου, δηλαδή για ένα σύνολο προτομών στον Κήπο, που αφομοιώνεται στη γενικότερη ποιητική του ατμόσφαιρα», συνεχίζει. Η πρόθεση της απόδοσης τιμής ως αναγνώριση της προσφοράς τους είναι, όπως αναφέρει η κ. Αντωνοπούλου, ευδιάκριτη. Κάποιες έχουν γίνει με ιδιωτική πρωτοβουλία, κάποιες με έρανο.
«Όλος ο περίπατος στον Κήπο είναι βιωματικός και έχει να κάνει με τις αισθήσεις και την πρόσληψη. Από το πουλάκι που θα ακούσει κανείς να κελαηδάει μέχρι το δέντρο που θα δει να κουνιέται, το χώμα και τα χρώματα του λευκού και του πράσινου γύρω του. Είναι ωραίο να συναισθανθεί κανείς πως μέσα σε αυτόν τον κήπο υπάρχουν και οι προτομές κάποιων ανδρών που έχουν τις δικές τους ιστορίες». Και οι έξι άντρες νιώθαμε πως μας κοιτούσαν καθώς περνούσαμε από μπροστά τους. Ο καθένας τοποθετημένος στο κέντρο μιας νησίδας που φέρει το όνομά του, σαν να υπερασπίζεται σιωπηλά, αλλά με αποφασιστικότητα, το δικαίωμα να παρατηρεί τον Κήπο που αλλάζει με τα χρόνια γύρω του. Έξι προτομές. Πουθενά όμως η μορφή της γυναίκας που τον δημιούργησε.
* Τα αποσπάσματα από τα γράμματα της Αμαλίας προέρχονται από το λεύκωμα Ο κήπος της Αμαλίας του Αλέξανδρου Παπαγεωργίου-Βενέτα (εκδ. Ίκαρος).
Η περιοχή στην αρχαιότητα
Τα αρχαία χρόνια, το κομμάτι αυτό της πόλης βρισκόταν έξω από το αρχαίο Θεμιστόκλειο Τείχος και ήταν ένα προάστιο με την ονομασία «Λύκειο». Περιλάμβανε τη σημερινή περιοχή του Εθνικού Κήπου αλλά και το Ζάππειο και όλη την περιοχή που φτάνει στην οδό Β. Κωνσταντίνου μέχρι και την περιοχή που σήμερα αποτελεί τον ομώνυμο αρχαιολογικό χώρο του Λυκείου, ενώ στα δυτικά εκτεινόταν μέχρι την Αμαλίας. Ήταν ένας εύφορος τόπος, αφού από εκεί περνούσε ο Ιλισός ποταμός με τους παραποτάμους του από τις ανατολικές υπώρειες του Υμηττού που κυλούσαν σε όλη αυτή την περιοχή, ενώ νερά έρχονταν και από το Πεισιστράτειο Υδραγωγείο. Εδώ χτίστηκε και η παλαίστρα του Λυκούργου και στον Εθνικό Κήπο πρέπει να υπήρχε και ένα κτίριο με τη φιλοσοφική σχολή του Αριστοτέλη. Η περιοχή ενδεχομένως αποτέλεσε και σημείο μαχών. Υπάρχει η πληροφορία για μια έφοδο των Σπαρτιατών προς τα τείχη το 410 π.Χ. Ενώ πλησίαζαν, στήθηκαν κοντά στο γυμνάσιο του Λυκείου –μέσα δηλαδή στον Εθνικό Κήπο– για να αντιμετωπίσουν τους εχθρούς. Η περιοχή πήρε το όνομά της από το ιερό του Απόλλωνος Λυκείου, που αποτελεί και την αρχαιότερη μαρτυρία που έχουμε για το μέρος. Το ιερό δεν έχει βρεθεί ακόμα.
* Τις πληροφορίες προσέφεραν μέλη του «Δίπυλον», της αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρείας για τη μελέτη της αρχαίας τοπογραφίας και του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος.
Καζουαρίνα, ομπού και ουασιγκτόνιες
Δέκα από τα πιο χαρακτηριστικά δέντρα που βλέπουμε στον Εθνικό Κήπο.
Ουασιγκτόνια. Η πρώτη παραγγελία από την ίδια την Αμαλία έγινε το 1847 και οι πρώτες 19 ουασιγκτόνιες μεταφέρθηκαν από τη Βηρυτό. Πολλοί τις συνδέουν με τους φοίνικες, όμως είναι διαφορετικό είδος. Είναι πολύ ανθεκτικά δέντρα και ονομάστηκαν έτσι προς τιμήν του Τζορτζ Ουάσιγκτον.
Ομπού ή φυτολάκα. Ένα ακόμη μη ελληνικό φυτό του Κήπου, χαρακτηριστικό στις πάμπας (εύφορες πεδιάδες) της Νότιας Αμερικής. Αντέχει σε έντονες ξηρασίες και μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως δεξαμενή νερού. Έχει μαλακό κορμό με παράξενη πάχυνση, γι’ αυτό και πολλοί το κάνουν μπονσάι. Ο χυμός του είναι τοξικός. Χρησιμοποιείται πρακτικά για καλλωπιστική χρήση.
Κυπαρίσσι. Στον Κήπο θα συναντήσει κανείς και το ορθόκλαδο και το οριζοντιόκλαδο, η κώμη του οποίου απλώνεται γύρω του σαν φούστα. Είναι είδος μεσογειακό.
Καζουαρίνα ή αλλιώς αυστραλιανό πεύκο, λόγω της καταγωγής του. Η μεταφορά του στην ελληνική γλώσσα είναι λανθασμένη, γιατί δεν είναι κωνοφόρο, μοιάζει όμως με τέτοιο στη δομή και στα φύλλα. Έχει χρησιμοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό στην κουλτούρα των Αβορίγινων, ενώ συνδέεται με ένα τοπικό πουλί, τον καζουάριο.
Νεραντζώνας. Στα πρώτα γράμματα προς τον πατέρα της, η Αμαλία αναφέρει ενθουσιασμένη πως τα πορτοκάλια της τώρα μοσχοβολούν. Είναι πολύ πιθανό, επειδή μοιάζει πολύ ο καρπός, να αναφέρεται και στις νεραντζιές. Σήμερα συναντάμε τον νεραντζώνα μπαίνοντας από την είσοδο της Αμαλίας. Από αυτό το εσπεριδοειδές φτιάχνουμε και το νερολί, το αιθέριο έλαιο, και κάποιοι το λικέρ νεραντζέλο με τη φλούδα του.
Τοξόδεντρο ή μακλούρα. Προέρχεται από τις κεντρικές ΗΠΑ και στην αγγλική γλώσσα λέγεται κοινώς osage, όπως ονομάζεται και μια φυλή ιθαγενών στην περιοχή του Μιζούρι. Το ξύλο του θεωρούνταν πιο πολύτιμο από ένα άλογο. Από τα κλαδιά του έφτιαχναν τόξα.
Πεύκο. Στον Κήπο θα βρει κανείς τρία διαφορετικά είδη: Pinus brutia, Pinus halepensis, Pinus pinea. Στα αρχαία κείμενα ονομαζόταν «πίτυς», εκ του «πετάννυμι» (απλώνω, εκτείνω), και ήταν το αγαπημένο φυτό της θεάς Ρέας.
Αριά ή πρινοβελανιδιά. Χαρακτηριστικό φυτό της Μεσογείου, θέλει ξερές, θερμές περιοχές για να βλαστήσει και παρέχει σκιά-καταφύγιο και τροφή σε πολλά είδη ζώων. Έχει ανθεκτικό ξύλο και είναι ένα πολύ σημαντικό φυτό για τις αναδασώσεις ορεινών και απομακρυσμένων περιοχών.
Χαρουπιά ή ξυλοκερατιά ή κερατιά ή δέντρο του Αγίου Ιωάννου. Με το μέλι που προκύπτει από τον καρπό του τρεφόταν ο ευαγγελιστής Ιωάννης στην έρημο. Έχει καταγωγή από τη Νοτιοανατολική Μεσόγειο, είναι ανθεκτικό στην ξηρασία, την υψηλή θερμοκρασία και τη ρύπανση.
Κουτσουπιά. Φέρει πανέμορφα άνθη και εξαιρετικής ποιότητας ξύλο. Λέγεται και «δέντρο του Ιούδα», επειδή σύμφωνα με την παράδοση από μια κουτσουπιά κρεμάστηκε ο Ιούδας, αλλά είναι πιθανό απλώς να διαστρεβλώθηκε η γαλλική του ονομασία, «δέντρο της Ιουδαίας».
* Ευχαριστούμε τη δρα Κατερίνα Στέφη, μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Τμήμα Βιολογίας του ΕΚΠΑ, μέλος της ομάδας του έργου σηματοποίησης μέσω QR codes των φυτών του Εθνικού Κήπου.
