Αν κάποιος ρωτήσει έναν σύμβουλο σταδιοδρομίας ποιο είναι το επάγγελμα που τα παιδιά απορρίπτουν συχνότερα, η απάντηση που θα πάρει είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα είναι «καθηγητής», και μάλιστα «φιλόλογος». Από τη μία το εκπαιδευτικό σύστημα, που δυσκολεύεται να συντονιστεί με τις ανάγκες του σύγχρονου κόσμου δημιουργώντας επαγγελματικά πρότυπα προς αποφυγή για τα παιδιά, και από την άλλη η ανεργία που πλήττει τους φιλολόγους, ωθώντας τους σε φροντιστηριακά μαθήματα, όχι μόνο οδηγούν τους μαθητές να προσπερνούν τις συγκεκριμένες σχολές στο μηχανογραφικό, αλλά και δημιουργούν ένα ρεύμα απαξίωσης των φιλολογικών σπουδών γενικότερα.
Είναι όμως έτσι; Η σύγχρονη συμβουλευτική σταδιοδρομίας επισημαίνει τη σημασία τού να επιλέγει κάποιος σπουδές με βάση το ουσιαστικό ενδιαφέρον του για ένα αντικείμενο, χωρίς να προσπαθεί να φανταστεί τον εαυτό του σε συγκεκριμένη θέση εργασίας ή επαγγελματική διαδρομή. Σ’ έναν κόσμο που μεταβάλλεται με ολοένα και μεγαλύτερη ταχύτητα, με τις επιστήμες να έρχονται πιο κοντά και την ανάγκη εξειδίκευσης και επικαιροποίησης γνώσεων να αποτελεί δεδομένο, η προσπάθεια να ελέγξουμε το μέλλον μέσα από τον σχεδιασμό μιας γραμμικής επαγγελματικής πορείας φαντάζει μάταιη και ουτοπική. Για τα παιδιά που αγαπούν τη γλώσσα και τη λογοτεχνία, που έχουν ενδιαφέρον για τη γλωσσολογία και τις ρίζες της επικοινωνίας και του γραπτού λόγου, οι σπουδές φιλολογίας φαντάζουν έτσι μια λογική επιλογή, που θα ήταν πιθανότερη αν έπαυαν να τη συνδέουν μόνο με το επάγγελμα του εκπαιδευτικού.
Οι μηχανές δεν μπορούν να τα κάνουν όλα μόνες τους
Σήμερα γνωρίζουμε πως η ανάπτυξη της τεχνολογίας δημιουργεί ευκαιρίες και πολλαπλασιάζει τις θέσεις εργασίας σε τομείς που είναι άμεσα συνδεδεμένοι με αυτήν. Η επαγγελματική προοπτική έτσι σε κλάδους όπως είναι οι μηχανικοί υπολογιστών είναι λίγο πολύ δεδομένη. Αυτό όμως δεν σημαίνει ούτε ότι όλοι μπορούμε να γίνουμε μηχανικοί ούτε και πως, αν γινόμασταν, θα ήμασταν όλοι επιτυχημένοι. Στον αντίποδα, οι σπουδές που συνδέονται με τη διαχείριση της γλώσσας αποτελούν στην εποχή μας πολύτιμο εργαλείο στα χέρια της τεχνολογίας, όχι μόνο γιατί η τεχνολογία από μόνη της δεν μπορεί να καλύψει ολοκληρωτικά κάθε πτυχή της ζωής, αλλά και γιατί η τεχνολογία με τη μορφή της τεχνητής νοημοσύνης έχει ανάγκη από τη γλώσσα για να μπορέσει να λειτουργήσει και να εξελιχθεί.
Με αυτό το δεδομένο, οι γνώσεις επιστημόνων που γνωρίζουν σε βάθος τον λόγο και τη λειτουργία του και μπορούν να επιχειρηματολογήσουν με ακρίβεια, να αναλύσουν και να διορθώσουν κείμενα αλλά και να υποδείξουν ορθούς τρόπους επικοινωνίας είναι όχι μόνο χρήσιμες, αλλά και απαραίτητες, και μάλιστα με διαρκώς αυξανόμενο ρυθμό. Ταυτόχρονα, η ανάγκη για προσαρμογή στα κατά περίπτωση τοπικά γλωσσικά δεδομένα δημιουργεί ζητούμενα που ξεπερνούν τη μηχανική μετάφραση και φτάνουν στην ελεύθερη απόδοση και ίσως ακόμη και πέρα από αυτήν, έτσι ώστε να επιτυγχάνεται μια «φυσική» επικοινωνία, η οποία θα υπερβαίνει την απλή διάδραση ανθρώπου-μηχανής και θα γίνεται αυθεντική. Επιπλέον, ζητήματα ηθικής και δεοντολογίας που αναδεικνύονται μέσα από την αλληλεπίδραση με το ΑΙ απαιτούν ιδιαίτερη προσοχή και λεπτομερή ενασχόληση σε γλωσσικό επίπεδο για να μπορέσουν να εντοπιστούν και να ξεπεραστούν, εκπαιδεύοντας τα διάφορα μοντέλα να ανταποκρίνονται στα γλωσσικά μηνύματα με ενσυναίσθηση και σεβασμό.
Η ΤΝ ζητάει ειδικούς στη γλώσσα
Έχοντας αυτά υπόψη, δεν είναι παράξενο που σταδιακά πολλαπλασιάζονται οι θέσεις εργασίας στην τεχνητή νοημοσύνη για φιλολόγους, γλωσσολόγους και ειδικούς στη γλώσσα και την επικοινωνία. Νέες ειδικότητες όπως Computational Linguist, Data Annotator και AI Training Specialist ή AI Consultant αναζητούν βιογραφικά με «εξειδίκευση στο συντακτικό και στη γραμματική», «εμπειρία στην αφηγηματική έκφραση» και «βαθιά γλωσσολογική γνώση και εμπειρία», ενώ απόφοιτοι σχολών φιλολογίας (ελληνικής και ξένων) ανακαλύπτουν πως η τεχνογνωσία τους έχει ζήτηση και έξω από τα σχολεία. Η Google, η Μicrosoft, η Apple και η Meta, αλλά και οι εταιρείες γλωσσικής τεχνολογίας, όπως είναι η Grammarly, η DeepL και η Unbabel, ζητούν language specialists για την εκπαίδευση και την αξιολόγηση μεγάλων γλωσσικών μοντέλων, τη διαχείριση και τη βελτίωση της εμπειρίας χρήστη και την ανάπτυξη ψηφιακών βοηθών σε διάφορες γλώσσες, ανάμεσα στις οποίες πολύ συχνά και τα ελληνικά.
Σ’ έναν κόσμο που εξελίσσεται με τρόπο πρωτόγνωρο, η ανάγκη –άνθρωποι και μηχανές– να μιλάμε σωστά, με σαφήνεια, ειρμό και τρόπο ουσιαστικό αναδεικνύεται σε κάτι επιτακτικό.
Το Natural Language Processing (NLP) ή αλλιώς Επεξεργασία Φυσικής Γλώσσας αποτελεί ένα διεπιστημονικό πεδίο, στο οποίο η θετική συναντά τη θεωρητική κατεύθυνση και συγκεκριμένα τις ανθρωπιστικές φιλολογικές επιστήμες. Για να μπορούν, για παράδειγμα, τα μοντέλα ΑΙ να αναγνωρίζουν το νόημα λέξεων που είναι κοινές, αλλά διαφοροποιούνται αναλόγως πλαισίου, να αποτυπώνουν συναισθήματα ή να ταξινομούν την πληροφορία σε κατηγορίες δεν αρκεί το τεχνικό κομμάτι της διασύνδεσης των δεδομένων. Επιπρόσθετα, η ορθογραφία, η κατάλληλη χρήση των προσωνυμίων αλλά και η αναγνώριση και η σύνθεση φωνής ώστε να μπορούν υπηρεσίες όπως το Google Assistant και η Alexa της Amazon να ανταποκρίνονται φωνητικά, δεν χρειάζονται μόνο αλγοριθμική προσαρμογή, αλλά και αυτό που ονομάζεται γλωσσολογικός προγραμματισμός και έχει τη ρίζα του στην επιστήμη της γλωσσολογίας. Και αν η ενασχόληση με το NLP απαιτεί τεχνολογική εκπαίδευση κατά την οποία οι φιλόλογοι αποκτούν γνώσεις πληροφορικής, κυρίως με την εκμάθηση γλωσσών προγραμματισμού σε μεταπτυχιακά προγράμματα όπως αυτό της Γλωσσικής Τεχνολογίας που προσφέρει το Τμήμα Πληροφορικής και Επικοινωνιών του ΕΚΠΑ (και στο οποίο γίνονται δεκτοί οι απόφοιτοι φιλολογικών σχολών), η ανάγκη της αγοράς για γλωσσικές δεξιότητες με εφαρμογή στην τεχνολογία, όπως είναι η συγγραφή διαλόγων και υποθετικών σεναρίων, η διαμόρφωση πολιτισμικά κατάλληλης επικοινωνίας και ο έλεγχος γλωσσικών προκαταλήψεων δημιουργούν ευκαιρίες και δίνουν ερεθίσματα για την εξερεύνηση νέων πιθανών διαδρομών από φιλολόγους που μπορούν –με κάποια μικρή εκπαίδευση που συχνά γίνεται μετά την πρόσληψη– να εργαστούν στην τεχνολογία.
Νέες ανάγκες, νέες θέσεις εργασίας
Σε ένα όχι και πολύ μακρινό μέλλον είναι πιθανό η γλώσσα να διδάσκεται ταυτόχρονα με τον προγραμματισμό. Σήμερα, και μέσα σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα που τραβάει μια διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στις θεωρητικές και τις θετικές επιστήμες ήδη από το σημείο εκκίνησης των Πανελληνίων, οι σπουδαστές και μελλοντικοί εργαζόμενοι καλούνται να κάνουν μόνοι τους τις συνδέσεις, χτίζοντας μια σταδιοδρομία που θα τους επιτρέπει να ασχολούνται με το αντικείμενό τους, ενώ ταυτόχρονα η επαγγελματική τους ενασχόληση θα παραμένει σχετική με την κοινωνία και θα τους επιτρέπει να ζουν αξιοπρεπώς.
Η τεχνητή νοημοσύνη χρειάζεται να γνωρίσει τη γλώσσα σε βάθος για να λειτουργήσει σωστά και να εξελιχθεί. Έτσι σήμερα δημιουργούνται θέσεις εργασίας για θεωρητικούς επιστήμονες τις οποίες κανείς δεν φανταζόταν μερικά χρόνια πριν.
Ίσως λοιπόν οι πέντε χιλιάδες θέσεις εισακτέων στις φιλολογικές σχολές της χώρας να είναι πάρα πολλές. Ίσως να πρέπει να αλλάξει το σύστημα εξέτασης και το αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών. Σ’ έναν κόσμο όμως που εξελίσσεται με τρόπο πρωτόγνωρο και σχεδόν εξωπραγματικό, η ανάγκη –άνθρωποι και μηχανές– να μιλάμε σωστά, με σαφήνεια, ειρμό και τρόπο ουσιαστικό, δεν παραμένει απλώς ζητούμενο, αλλά αναδεικνύεται σε κάτι επιτακτικό, δημιουργώντας νέα επαγγελματικά περιγράμματα για θεωρητικούς επιστήμονες και νέες θέσεις εργασίας που πριν από μερικά χρόνια δεν μπορούσε κανείς να φανταστεί.
*Η Σίσσυ Καραβία είναι σύμβουλος σταδιοδρομίας MSc.
