«Βγες έξω από την τάξη!» Με αυτόν τον αφορισμό μεγάλωσαν γενιές και γενιές μαθητών. Η αυλή ήταν ένας χώρος υποδεέστερος, ένα πεδίο εκτόνωσης αλλά όχι μάθησης, ταυτόσημος με την ανάρμοστη συμπεριφορά. Τα δεδομένα, ωστόσο, έχουν προ πολλού αλλάξει· αναπτυξιολόγοι, παιδίατροι, επαγγελματίες ψυχικής υγείας και εκπαιδευτικοί αναγνωρίζουν την ευεργετική επίδραση των δραστηριοτήτων σε υπαίθριους χώρους και την ισάξια βαρύτητα σχολικής τάξης και προαυλίου. Πέντε χρόνια, λοιπόν, μετά το ξέσπασμα της πανδημίας, που μας ανάγκασε να αναστοχαστούμε την αξία των δημόσιων χώρων και του συναθροίζεσθαι, μήπως έφτασε η στιγμή να συζητήσουμε για το ιδανικό προαύλιο;
Ένας αιώνας μπετόν
«Το ελληνικό κράτος κλήθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα και έως το 1920 να ανοικοδομήσει 1.100 σχολεία», εξιστορεί η Αμαλία Στράτου, αρχιτέκτονας-μηχανικός, που έχει εργαστεί επί σειρά ετών σε αναπλάσεις και κατασκευές εξωτερικών χώρων σχολείων. «Η ανάγκη ήταν τεράστια και, όπως ήταν λογικό, δημιουργήθηκαν απλοί χώροι με τα μέσα της εποχής». Ως υλικό προκρίθηκε το οπλισμένο σκυρόδεμα (δηλαδή μπετόν), το οποίο τότε πληρούσε ορισμένους κανόνες υγιεινής, αφού γύρω υπήρχαν ως επί το πλείστον χωματόδρομοι. «Το μπετόν ήταν η “καθαρή λύση”, το καλύτερο και πιο σύγχρονο υλικό της εποχής». Επειδή τα ίδια τα σχολικά κτίρια δεν ήταν μεγάλα, η αυλή όφειλε να είναι «πολλαπλών» χρήσεων. «Εκεί έπρεπε να γίνονται όλες οι αθλητικές δραστηριότητες και οι σχολικές γιορτές, καθώς το κυρίως κτίριο στέγαζε μόνο τις τάξεις».
Από το 1920 έχει περάσει πάνω από ένας αιώνας. Και όμως, πολλά προαύλια παραμένουν πιστά στην τότε λιτή τυπολογία: κάτω μπετόν και μια μπασκέτα. Στην Ελλάδα, όπου η απουσία πολεοδομικού σχεδιασμού είναι εκκωφαντική, δεν εκπλήσσει, βέβαια, το γεγονός ότι δεν υπάρχει σαφής μέριμνα για αναδιαμόρφωση των χώρων, όπου τα παιδιά περνούν πολλές ώρες της ημέρας τους. Το πρόγραμμα «Κυψέλη», που έχει ψηφιστεί αλλά ακόμα δεν έχει υλοποιηθεί, προέβλεπε τροποποιήσεις στους εξωτερικούς χώρους των παιδικών σταθμών, για να ενισχυθεί το παιχνίδι έξω· μέχρι σήμερα, όμως, ελάχιστες αλλαγές έχουν γίνει, πέρα από την προσπάθεια πολλών σταθμών να εναρμονιστούν με το ισχύον Προεδρικό Διάταγμα για τις προϋποθέσεις ασφαλείας των κτισμάτων τους. Διορθωτικές παρεμβάσεις έχουμε παρακολουθήσει τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια μόνο στις παιδικές χαρές – αρχής γενομένης από την τοποθέτηση ειδικού τάπητα αντί χαλικιού.
Σε ποιον ανήκει η αυλή;
«Οι αυλές έως τώρα είναι αθλητικοκεντρικές», παρατηρεί η κ. Στράτου, «η μπάλα είναι στο επίκεντρο, καθώς τα περισσότερα σχολεία δεν έχουν την πολυτέλεια για ειδικούς χώρους άθλησης». Τα σπορ αποτελούν σημαντικό σκέλος της υπαίθριας δραστηριότητας, ωστόσο πρέπει να αφήνεται χώρος και για άλλες, καθώς δεν επιλέγουν όλοι να αθληθούν στο διάλειμμα. «Στις περισσότερες αυλές το μόνο που υπάρχει ως υποδομή είναι τέρματα και μπασκέτες, έτσι δημιουργείται μια ανισορροπία σε σχέση με τη χρήση του χώρου από όλα τα παιδιά, με τα αγόρια, και δη όσα είναι δυναμικά και καλά στα σπορ, να καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος της», σημειώνει η δρ Ελίντα Καλπογιάννη, εργοθεραπεύτρια και επιστημονική υπεύθυνη της ΑΜΚΕ «Παίζοντας».
Η διαμόρφωση, όμως, της αυλής συνδέεται με τον τρόπο που τα παιδιά κοινωνικοποιούνται και κατ’ επέκταση αυτό μπορεί να καθορίσει πώς θα κινούνται μελλοντικά στην πόλη και αν θα είναι ανοιχτοί στη διαφορετικότητα. Πολλές ενήλικες γυναίκες –όπως έχει αποδειχθεί από μελέτες και στην Ελλάδα– δεν νιώθουν ασφαλείς όταν κυκλοφορούν στην πόλη. «Αυτή την αίσθηση ασφάλειας και συμπερίληψης οφείλουμε να την καλλιεργούμε από νωρίς· εξασφαλίζοντας χώρο και ίση μεταχείριση σε όλους, τη δυνατότητα να περνούν τον χρόνο του διαλείμματος κατά μόνας, ανά δυάδες ή ομαδικά», υπογραμμίζει η κ. Στράτου.
«Το κουδούνι χτυπά, η πόρτα της τάξης ανοίγει και τα παιδιά ξεχύνονται στο προαύλιο. Δεκαπέντε λεπτά αργότερα επιστρέφουν κάθιδρα και χρειάζονται ώρα ώστε να μπορέσουν να επανέλθουν στους ρυθμούς του μαθήματος», περιγράφει η κ. Στράτου, τονίζοντας πως η αυλή ταυτίζεται συνειρμικά με την παιδική χαρά.
«Όλα αυτά εκπορεύονται από τη βαθιά ριζωμένη πεποίθηση ότι διδασκαλία και παιχνίδι είναι δύο ξεχωριστές δραστηριότητες, που δεν συνδυάζονται», σχολιάζει η δρ Καλπογιάννη, «ενώ πλέον έχει αποδειχθεί ότι η βιωματική μάθηση που συνδυάζεται με παιχνίδι είναι πιο αποδοτική, ειδικά στις μικρές ηλικίες». Αυτή η νοοτροπία αποτυπώνεται και χωροταξικά, καθώς η αυλή δεν αποτελεί νοητή συνέχεια της τάξης, όπου μπορεί να συνεχίζεται η διαδικασία της μάθησης.
Πρακτικές από τη Νορβηγία
«Το σκανδιναβικό μοντέλο εκπαίδευσης, έτσι όπως αποτυπώνεται και στην αρχιτεκτονική των σχολείων, είναι αξιοζήλευτο, ωστόσο είναι άτοπο να προσπαθούμε να το μιμηθούμε», επισημαίνει η κ. Στράτου. «Η απόσταση είναι μεγάλη». Ενδεικτικά, εκεί ζητούμενο είναι η προστασία από το κρύο, εδώ τα σχολικά κτίρια οφείλουν να εξασφαλίζουν στους μαθητές δροσιά και σκιά. Διαμετρικά αντίθετες είναι βέβαια και οι παιδαγωγικές προσεγγίσεις. «Στην Ελλάδα, ένα σημαντικό ποσοστό παιδιών προσχολικής ηλικίας περνούν το πολύ 30 λεπτά στην αυλή, ενώ, αν τηρούνταν οι κατευθύνσεις για την πρόληψη της παχυσαρκίας των 15 λεπτών φυσικής δραστηριότητας ανά ώρα, ο χρόνος αυτός θα έπρεπε να φτάνει τις δύο ώρες», σημειώνει η δρ Καλπογιάννη, η οποία εκπόνησε τη διδακτορική της διατριβή σε δείγμα 662 παιδαγωγών από δομές όλης της χώρας.
Στην ηλιόλουστη χώρα μας, μάλιστα, υπάρχουν μεγάλα χρονικά διαστήματα κατά τα οποία τα παιδιά προσχολικής ηλικίας δεν προαυλίζονται καθόλου, «λόγω καιρού», όταν δηλαδή το θερμόμετρο δείχνει 10 ή 12 βαθμούς Κελσίου. «Παρότι στη χώρα μας είναι στην πραγματικότητα πιο δύσκολο να αντιμετωπίσουμε τη ζέστη και τον ήλιο, εξακολουθούμε να φοβόμαστε το κρύο», λέει η ίδια με πικρία. Στη Νορβηγία, όμως, συνηθίζουν να λένε ότι δεν υπάρχει ακατάλληλος καιρός, αλλά ακατάλληλα ρούχα. «Και έτσι ο χρόνος που περνούν τα παιδιά έξω μετριέται σε ώρες και όχι σε λεπτά, το 70% του χρόνου το καλοκαίρι και το 30% τον χειμώνα», επισημαίνει η δρ Καλπογιάννη. Η χωροταξία, βέβαια, είναι γενναιόδωρη στη Νορβηγία: Σε κάθε μαθητή αναλογούν από 34 έως και 47 τ.μ., τη στιγμή που στη χώρα μας τα τετραγωνικά που αναλογούν σε κάθε παιδί είναι από 3,5 έως 4,5 τ.μ. υπαίθριου ή ημιυπαίθριου χώρου.
Ο σχεδιασμός είναι το ήμισυ του παντός
Επιστρέφοντας στην καθ’ ημάς σχολική ζωή, η κ. Στράτου δουλεύει στην αναβάθμιση σχολικών προαυλίων, όπως το Νηπιαγωγείο της Σχολής Μωραΐτη. «Μια ιδανική αυλή Νηπιαγωγείου ή Δημοτικού περιλαμβάνει πολλές γωνιές με διαφορετικά δάπεδα και επίπεδα, λόφους για κρυφτό και κυνηγητό, παγκάκια για ξεκούραση και συζήτηση, ζαρντινιέρες για σκαρφάλωμα και ισορροπία, σκάμμα για παιχνίδι με άμμο και λάσπη, σημεία με χώμα, εργαλεία και σπόρους για φύτευση», αναφέρει ενδεικτικά. Σε αντίθεση με όσα πιστεύαμε, οι παιδίατροι και οι παιδοψυχολόγοι σήμερα τονίζουν την ευεργετική επίδραση της επαφής των παιδιών με το χώμα και το νερό· και οι αρχιτέκτονες μπορούν να τους το προσφέρουν. «Περιζήτητες είναι και οι κατασκευές, όπως σπιτάκια και τούνελ».
Φυσικά, η παραπάνω διαμόρφωση είναι εφικτή όταν η κατασκευή γίνεται εκ θεμελίων και όταν υπάρχει ανάλογη οικονομική δυνατότητα. «Το σκυρόδεμα παραμένει μονόδρομος για τις αθλητικές δραστηριότητες, καθώς κυκλοφορούν στην αγορά εξειδικευμένα δάπεδα που απορροφούν τους κραδασμούς, με απαγορευτική, ωστόσο, τιμή για ένα μέσο δημόσιο σχολείο», διευκρινίζει με ρεαλισμό η κ. Στράτου, που έχει εργαστεί και για δημόσια σχολεία μαζί με την ομάδα Urbana, η οποία αποσκοπεί στη διαμόρφωση συμπεριληπτικών προαυλίων μέσω συμμετοχικού σχεδιασμού. «Μπορούμε, όμως, ακόμα και με περιορισμένο μπάτζετ να κάνουμε μικρές παρεμβάσεις επενδύοντας σε σημειακές κατασκευές. Να “σπάσουμε” το μπετόν σημειακά και να εξασφαλίσουμε χώρο για φύτευση, να προσθέσουμε χαλίκι ή απορροφητικό δάπεδο, να δημιουργήσουμε μια ιδιοκατασκευή που θα γίνει για τους μαθητές σημείο αναφοράς». Και αν τα παραπάνω δεν είναι υλοποιήσιμα; «Μπορούν να καθιερώσουν ένα δίωρο την εβδομάδα στο πλησιέστερο πάρκο», προτείνει η κ. Στράτου. «Το παιχνίδι στη φύση είναι ευεργετικό στην ψυχοκοινωνική, αισθητηριακή και κινητική ανάπτυξη, στην αντιμετώπιση της διάσπασης προσοχής, στην απόκτηση κοινωνικών δεξιοτήτων, στη διαχείριση του άγχους», υπενθυμίζει η δρ Καλπογιάννη.
Η δημόσια συζήτηση για τους υπαίθριους χώρους και το παιχνίδι έξω περιορίζεται συνήθως στις μικρές ηλικίες. «Τείνουμε να ξεχνάμε τους εφήβους, ενώ για εκείνους είναι εξίσου, αν όχι περισσότερο, σημαντική μια αυλή εφάμιλλη των αναγκών τους». Και η κ. Στράτου δίνει ορισμένες ιδέες: «Οι έφηβοι εκτός από άσκηση αναζητούν και ήσυχες γωνιές, όπως ένα παγκάκι στη σκιά ενός δέντρου· χρειάζεται να απενοχοποιήσουμε την ανάγκη για απόσυρση». Οι τουαλέτες, που συχνά μετατρέπονται σε σημείο συνάντησης και καταφύγιο για παρεκκλίνουσες συμπεριφορές, μπορούν με άλλο σχεδιασμό να αποτρέψουν τα παραπάνω. Η ίδια είναι πεπεισμένη ότι η ανία, συνήθης στους εφήβους, μπορεί να τους εξωθεί σε παραβατικές συμπεριφορές. «Στον σχεδιασμό της αυλής μπορούν να ενταχθούν δραστηριότητες που τους προσελκύουν το ενδιαφέρον, όπως σκάκι ή ξυλουργική».
Ωστόσο, ακόμα και σε περιπτώσεις που έχουν δημιουργηθεί εγκαταστάσεις, που πληρούν όλα τα σύγχρονα παιδαγωγικά standards, τα παιδιά δεν τις απολαμβάνουν στον απόλυτο βαθμό. Παιχνίδια, όπως το σκάμμα, προκαλούν στους μαθητές ενθουσιασμό, τον οποίο δεν συμμερίζονται πάντοτε οι κηδεμόνες τους. «Προτού προχωρήσουμε σε αλλαγές, επικοινωνούμε συστηματικά με το εκάστοτε σχολείο, για να διαπιστώσουμε τις προτεραιότητές του», τονίζει η κ. Στράτου, που έχει συμμετάσχει και σε διαγωνισμούς για ανέγερση σχολείων μέσω ΣΔΙΤ. Εν συνεχεία, απαιτείται επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, ενημέρωση των γονέων και καθιέρωση κοινώς αποδεκτών κανόνων. «Διαβεβαιώνω τους γονείς ότι οι βρύσες σε αυτά τα παιχνίδια έχουν από κατασκευής τους πολύ μικρή ροή», σημειώνει η ίδια υπομειδιώντας.
Ο COVID δεν μας δίδαξε
Οι συνομιλήτριές μας, που συμμετείχαν τον Μάιο στην ημερίδα «Η αυλή του σχολείου αλλιώς», καταλήγουν ότι η αλλαγή νοοτροπίας σε ατομικό και θεσμικό επίπεδο πρέπει να συνυπάρχει με τις χωροταξικές παρεμβάσεις. Η αναδιαμόρφωση του χώρου δεν αρκεί, αν παραμένουν άλλες παθογένειες, όπως η πολύ σύντομη παραμονή των μαθητών έξω, κοινή σε κάθε τύπου σχολείο της χώρας μας. «Ήλπιζα ότι η περίοδος COVID θα οδηγούσε σε ανατροπές, αλλά αυτό δεν συνέβη», θυμάται η δρ Καλπογιάννη. «Η αξία του παιχνιδιού έξω προβλήθηκε τότε και διαμορφώθηκαν δύο τάσεις: εκείνοι που βρίσκονταν όσο το δυνατόν περισσότερο έξω με τα παιδιά τους και εκείνοι που δεν έβγαιναν καθόλου και στράφηκαν στις οθόνες». Κρίνοντας εκ των υστέρων «η δεύτερη ομάδα φάνηκε ότι ήταν πολυπληθέστερη, ενώ και αρκετοί από τους πρώτους μετά την πανδημία επέστρεψαν στις παλιές τους συνήθειες». Στην αρχή της καραντίνας παρατηρούσε με χαρά παιδιά να παίζουν στις γειτονιές. «Και αυτό, όμως, εξαλείφθηκε όταν επανήλθε στην “κανονικότητα” η κυκλοφορία των αυτοκινήτων», θυμίζει η δρ Καλπογιάννη. Αντίστοιχα, υπήρχε τότε μια συζήτηση για αναδιαμόρφωση των προαυλίων – που δυστυχώς δεν προχώρησε. «Τα σχολικά κτίρια είναι έργα εξαιρετικά επιδραστικά και δύνανται να επηρεάσουν πολλές γενιές, αφήνοντας σε κάθε μαθητή ανεξίτηλες αναμνήσεις», καταλήγει η κ. Στράτου. «Γι’ αυτό από την αρχή της καριέρας μου θέλησα να εργαστώ για κάτι δημόσιο και κοινόχρηστο, δηλαδή για το σχολείο».
Το παιχνίδι έξω ωφελεί πολυεπίπεδα τα παιδιά και οι αρχιτέκτονες μπορούν να τους το προσφέρουν.
