Το ανθρώπινο σώμα υπήρξε πάντοτε καθρέφτης των αξιών μιας κοινωνίας. Από την αρμονία των αρχαίων ελληνικών αγαλμάτων έως την «τέλεια» συμμετρία του Βιτρούβιου και τα σημερινά φίλτρα του Instagram, η αντίληψη για το τι θεωρείται «όμορφο» ή «ιδανικό» δεν ήταν ποτέ σταθερή. Κάθε εποχή διαμορφώνει το δικό της αισθητικό πρότυπο – και αυτό συχνά λέει περισσότερα για τις κοινωνικές της επιδιώξεις παρά για την ίδια την ανθρώπινη φύση. Τούτο σημαίνει πως η οικειοποίηση του όρου «ιδανικό» αποτέλεσε για τις κοινωνίες μια μορφή επιβολής (συχνά και επιθετικής) και λιγότερο πρότασης.
Εδώ, βέβαια, θα πρέπει να τονιστεί πως, σε αντίθετη με την κρατούσα άποψη περί ομορφιάς, ο κόσμος της τέχνης (ειδικότερα στον 20ό αιώνα) πάντα προέτασσε μια διαφορετική οπτική του κάλλους και των ορίων του. Αίφνης, μπρος στο κυρίαρχο μέτρο της εποχής, οι ευτραφείς φιγούρες του Φερνάντο Μποτερό μοιάζουν να αντιστέκονται στην ομοιοτυπία, ενώ τα πρόσωπα του Φράνσις Μπέικον θα μπορούσαν να διαμορφώσουν ένα θέατρο καθημερινών ωμοτήτων. Τι από όλα αυτά είναι όμορφο και τι άσχημο; Ο Ουμπέρτο Έκο, στο βιβλίο του Ιστορία της ασχήμιας (εκδ. Καστανιώτη), σημειώνει με έμφαση: «Η ομορφιά είναι, κατά κάποιον τρόπο, βαρετή. Ακόμα κι αν τα πρότυπά της αλλάζουν με την πάροδο των αιώνων, ένα όμορφο αντικείμενο πρέπει πάντα να ακολουθεί ορισμένους κανόνες… Αντίθετα, η ασχήμια είναι απρόβλεπτη και προσφέρει άπειρες δυνατότητες. Η ομορφιά είναι πεπερασμένη. Η ασχήμια είναι μη πεπερασμένη, όπως ο Θεός».
«Να επιστρέφουμε στο κάλλος»
Ο ιστορικός τέχνης και συγγραφέας Μάνος Στεφανίδης, μιλώντας στο «Κ», ορίζει την έννοια του κλασικού ως εξής: «Είναι εκείνη η μορφή τέχνης, πέρα και μακριά από θεωρίες ή καλλιτεχνικά κινήματα, της οποίας η διάρκεια –πιο σωστά, η αντοχή της στα μάτια ενός συνεχώς εναλλασσόμενου κοινού– την καθιστά συνεχώς μοντέρνα. Προσωπικά είμαι οπαδός εκείνου του μοντέρνου που δεν φιλοδοξεί να είναι εφήμερο, αλλά διαχρονικό, δηλαδή κλασικό. Έτσι, σκέφτομαι πως οφείλουμε πάντα να επιστρέφουμε στο κάλλος. Το απόλυτο κάτοπτρο του μέσα ουρανού, ώστε να χωρέσει πάλι μέσα μας η ομορφιά του κόσμου, την οποία τόσο αστόχαστα περιφρονήσαμε. Μάλιστα, όχι η προφανής ομορφιά, αλλά η άδηλη».
Στην καθημερινότητα, οι άνθρωποι επιλέγουν –ως φαίνεται– με συγκεκριμένα κριτήρια αυτό που μέσα τους μεταφράζεται ως ομορφιά. «Η ομορφιά δεν είναι ιδιότροπη, έχει νόημα και είναι λειτουργική», λέει στο National Geographic ο Ντον Σίμονς, ανθρωπολόγος στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια στη Σάντα Μπάρμπαρα. Σύμφωνα με το επιχείρημά του, η ομορφιά δεν βρίσκεται τόσο στο μάτι όσο στα εγκεφαλικά κυκλώματα του θεατή. Παρακάτω διαβάζουμε πως σε μελέτες ψυχολόγων όπως ο Βίκτορ Τζόνσον στο Κρατικό Πανεπιστήμιο του Νέου Μεξικού και ο Ντέιβιντ Πέρετ στο Πανεπιστήμιο Σεντ Άντριους στη Σκωτία, οι άνδρες έδειχναν σταθερά προτίμηση σε γυναίκες με μεγαλύτερα μάτια, πιο γεμάτα χείλη και μικρότερη μύτη και πιγούνι. Μελέτες του ψυχολόγου Ντεβέντρα Σινγκ στο Πανεπιστήμιο του Τέξας δείχνουν μια προτίμηση για το κλασικό σώμα σε σχήμα κλεψύδρας με αναλογία μέσης-γοφών επτά προς δέκα.
«Το ότι οι άνδρες προτιμούν γυναίκες με λείο δέρμα, μεγάλα μάτια, καμπυλωτά σώματα και γεμάτα χείλη είναι οτιδήποτε άλλο εκτός από τυχαίο», επιμένει ο Σίμονς. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά είναι αξιόπιστα σημάδια νεότητας, καλής υγείας και γονιμότητας. Πάρτε για παράδειγμα τα χείλη, τα οποία, γεμάτα από οιστρογόνα, φτάνουν στην πληρότητά τους στα 14 έως 16, όταν οι γυναίκες εισέρχονται στο γόνιμο στάδιο της ζωής τους. Με την εμμηνόπαυση και την απώλεια γονιμότητας, τα χείλη χάνουν το σχήμα τους. Ομοίως, οι βλάβες ή οι πληγές στο δέρμα σηματοδοτούν την παρουσία μολυσματικής ασθένειας ή παρασίτων. Το καθαρό, λείο δέρμα υποδηλώνει νεότητα και καλή υγεία.
Ο κ. Στεφανίδης σημειώνει από τη μεριά του: «Η ομορφιά για την οποία μιλάω κρύβεται στις σκιές, στο αίνιγμα και στο σκοτάδι, γιατί περιφρονεί τους διακοσμητικούς ναρκισσισμούς. Να γιατί λέω πως πρέπει να γυρίσουμε αφεύκτως στην ομορφιά που τόσο εύκολα χάσαμε, που τόσο κυνικά ξεπουλήσαμε και εξορίσαμε από τη ζωή μας. Και μάλιστα να γυρίσουμε στη δύσκολη, στην απαιτητική ομορφιά και όχι στην αγοραία. Μέσα από τη Ζωγραφική, την πανάρχαια μήτρα κάθε εννοηματωμένης εικόνας, σε μιαν εποχή κρίσης των εικόνων. Δηλαδή, κρίση των ερμηνειών που οι εικόνες δικαιούνται – και ιδιαίτερα οι ζωγραφισμένες, γιατί φέρουν δυνάμει και την αίσθηση και το νόημα των πραγμάτων».
Η συμμετρία ως ιδανικό
Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν ίσως οι πρώτοι που συνέδεσαν την ομορφιά του σώματος με την ηθική και την ισορροπία. Το σώμα των αγαλμάτων της κλασικής περιόδου –όπως του Δορυφόρου του Πολύκλειτου– παρουσιάζει αναλογίες που δεν είναι τυχαίες. Ο Πολύκλειτος έγραψε τον Κανόνα, έναν θεωρητικό οδηγό για τις αναλογίες του ιδανικού ανδρικού σώματος, βασισμένο στη χρυσή τομή. Η φυσική ρώμη, η νεανικότητα και η πνευματική αυτοκυριαρχία ήταν ένα και το αυτό.
Ο Μάνος Στεφανίδης αναφέρει συγκεκριμένα για το αρχαιοελληνικό κάλλος: «Στην κλασική αρχαιότητα, το κάλλος του σώματος αντανακλά την εσωτερική ομορφιά, το σθένος της ψυχής. Πρόκειται για τον πλατωνικό δυϊσμό του ωραίου πλην φθαρτού αντικειμένου που αποτελεί τον αντικατοπτρισμό του άφθαρτου, του αθάνατου προτύπου του, της αρχαίας ιδέας-μήτρας, από την οποία προήλθε».
«Στην κλασική αρχαιότητα, το κάλλος του σώματος αντανακλά την εσωτερική ομορφιά, το σθένος της ψυχής». -Μάνος Στεφανίδης
Στην αρχαία Ρώμη, το πρότυπο διατηρήθηκε, αλλά απέκτησε περισσότερο συμβολικό και πολιτικό χαρακτήρα.
Μεσαίωνας, αναγέννηση
Στον Μεσαίωνα, το ανθρώπινο σώμα χάνει την αίγλη του. Το φυσικό πάθος θεωρείται αμαρτωλό, και το κάλλος υποχωρεί μπροστά στην πνευματικότητα. Η λιτότητα στην εμφάνιση αντανακλά τη θεοκεντρική αντίληψη, ενώ το σώμα αντιμετωπίζεται με καχυποψία. Η υπερβολή, είτε στην τροφή είτε στην ένδυση, συνδέεται με την αμαρτία. Μπορούμε να πούμε, άραγε, ότι ο χριστιανισμός αντιμάχεται το σώμα; Ο κ. Στεφανίδης απαντάει: «Στον χριστιανικό κόσμο το σώμα οφείλει να είναι ισχνό και ρικνό από τη νηστεία και την προσευχή, ώστε να λάμπει μέσα από τα φλογισμένα του μάτια η αθάνατη ψυχή του, η καιόμενη αλλά μη κεκαυμένη βάτος. Κάτι σαν το εσωτερικό κάλλος του Πλωτίνου που καίει ή τα σώματα-φλόγες του Γκρέκο. Για παράδειγμα, μπορεί κανείς να συγκρίνει τον Απόλλωνα του Μπελβεντέρε, φειδιακό έργο σύμφωνα με την παράδοση και τον Ιωάννη τον Πρόδρομο της βυζαντινής τέχνης. Στον πρώτο το κάλλος είναι ορατό, ψηλαφητό, στον δεύτερο ενορατικό».
Η Αναγέννηση επαναφέρει το ενδιαφέρον για την ανθρώπινη μορφή, όχι μόνο ως αισθητικό πρότυπο, αλλά και ως επιστημονικό αντικείμενο. Ανατόμοι όπως ο Ανδρέας Βεσάλιος μελετούν λεπτομερώς το ανθρώπινο σώμα, ενώ οι ζωγράφοι, από τον Μιχαήλ Άγγελο έως τον Ραφαήλ, αναδεικνύουν το σχήμα και την ένταση του ανθρώπινου κορμιού. Ο ιδανικός άντρας παραμένει μυώδης και συμμετρικός, αλλά πλέον αποτυπώνεται και ως σύμβολο της ατομικής έκφρασης, της λογικής και της γνώσης. Αντίστοιχα, η γυναικεία μορφή αρχίζει να αποκτά χαρακτηριστικά αφθονίας και μητρότητας – πρότυπα που θα αλλάξουν ριζικά στους αιώνες που θα ακολουθήσουν. Ο κ. Στεφανίδης αποκωδικοποιεί την ομορφιά του σώματος στην Αναγέννηση ως εξής: «Στην Αναγέννηση, η τελειότητα του σώματος οφείλει να συμφωνήσει με την κοσμική τελειότητα στο πνεύμα του ουμανισμού. Γι’ αυτό και ο Λεονάρντο, στις αρχές του 16ου αιώνα, αγωνίζεται να χωρέσει στανικά ή μάλλον ιδεοληπτικά τον ατελή άνθρωπο μέσα στον τέλειο κύκλο». Ο λόγος για τον γνωστό Βιτρούβιο του Ντα Βίντσι, που εξακολουθεί να είναι ένα άλυτο μυστήριο ακόμα και στις μέρες μας.
Από τον ρομαντισμό στην εμπορική εικόνα
Με την έλευση της βιομηχανικής επανάστασης και της φωτογραφίας, η εικόνα του σώματος αρχίζει να αποκτά νέα δυναμική. Ο ρομαντισμός προκρίνει την εύθραυστη μορφή, ιδιαίτερα στις γυναίκες. Το αστικό σώμα ορίζεται μέσα από τα ρούχα, τη σιλουέτα και τις μόδες, όπως ο κορσές ή το κοστούμι. Τον 20ό αιώνα, με την εξάπλωση του κινηματογράφου και της διαφήμισης, τα πρότυπα γίνονται παγκόσμια. Η Μέριλιν Μονρόε, για παράδειγμα, παρουσιάζει μια πιο πληθωρική εικόνα, ενώ πρόδρομος αυτού που είδαμε να συμβαίνει τη δεκαετία του ’90 με τα ισχνά μοντέλα –όπως η Κέιτ Μος– υπήρξε το εμβληματικό μοντέλο των ’60s, Τουίγκι. Η λυμφατική όψη της εγκαθιστά στην πραγματικότητα ένα νέο πρότυπο αδυναμίας, το οποίο εξαπλώνεται ταχύτατα με τη βοήθεια των μίντια.
Ο ρομαντισμός προκρίνει την εύθραυστη μορφή, ιδιαίτερα στις γυναίκες. Το αστικό σώμα ορίζεται μέσα από τα ρούχα, τη σιλουέτα και τις μόδες, όπως ο κορσές ή το κοστούμι.
Έχει ενδιαφέρον, πάντως, αυτό που έλεγε ο Πικάσο για την ομορφιά. Ένας από τους κορυφαίους ζωγράφους του 20ού αιώνα, που έπαιξε με τη δυσαρμονική απεικόνιση του σώματος με ατόφια ελευθεριότητα, έβλεπε την ομορφιά κάπως έτσι: «Για μένα είναι μια λέξη χωρίς νόημα, επειδή δεν ξέρω από πού προέρχεται η σημασία της ούτε πού οδηγεί».
21ος αιώνας – το σώμα ως φίλτρο
Στη σημερινή εποχή, το σώμα έχει γίνει όχι μόνο αντικείμενο εικόνας, αλλά και εργαλείο αυτοέκφρασης και κοινωνικής αποδοχής. Τα φίλτρα, οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης και η βιομηχανία της αισθητικής διαμορφώνουν ένα ιδανικό σώμα, που μοιάζει όλο και πιο αποσπασμένο από τη φυσική του πραγματικότητα. Το «τέλειο σώμα» δεν είναι πλέον αποτέλεσμα μόνο γενετικής ή γυμναστικής, αλλά και ψηφιακής επεξεργασίας. Όμως, αυτό το πρότυπο είναι πιο ευμετάβλητο και αγχώδες από ποτέ. Επηρεάζει ιδιαίτερα τους νέους, συχνά επιβάλλοντάς τους μη ρεαλιστικές προσδοκίες.
Ταυτόχρονα, όμως, παρατηρείται μια αντίρροπη κίνηση: σώματα όλων των μεγεθών, φύλων και ταυτοτήτων διεκδικούν χώρο στην εικόνα. Το body positivity, παρά τις εμπορικές του ενσωματώσεις, εκφράζει μια ανάγκη για αποδοχή του διαφορετικού. Το πώς βλέπουμε το ανθρώπινο σώμα είναι, τελικά, ένας δείκτης του πώς αντιλαμβανόμαστε τον άνθρωπο. Η στροφή από τη γεωμετρική αρμονία στην εμμονή για «τέλειες» selfies δεν είναι απλώς αισθητική. Αντανακλά τις ανάγκες, τις αγωνίες και τις προτεραιότητες της μετανεωτερικής κοινωνίας. Το ζήτημα δεν είναι να επιστρέψουμε σε κάποιο παλιό πρότυπο, αλλά να στοχαστούμε τι σημαίνει για εμάς, σήμερα, να έχουμε –και να αποδεχόμαστε– ένα σώμα.
Η στροφή από τη γεωμετρική αρμονία στην εμμονή για «τέλειες» selfies δεν είναι απλώς αισθητική. Αντανακλά τις ανάγκες, τις αγωνίες και τις προτεραιότητες της κοινωνίας.
Ο Μάνος Στεφανίδης σημειώνει για τα σημερινά πρότυπα ομορφιάς: «Στις μέρες μας, η συμβολική εικόνα του ανθρώπου μετεωρίζεται ανάμεσα στις σχοινοειδείς φιγούρες του Τζιακομέτι και τα ιδρωμένα κορμιά, γεμάτα αίμα και σπέρμα, του Φράνσις Μπέικον. Φαίνεται ότι οι φωτογραφίες των κρεματορίων του Άουσβιτς και του Νταχάου το 1945 ρίζωσαν τραγικά στο συλλογικό μας υποσυνείδητο. Αρχές του ’50, η καταναλωτική έκρηξη ως αντίδραση της προηγηθείσας φρίκης καθιστά το γυναικείο σώμα το απόλυτο φετίχ της επιτυχημένης διαφήμισης, ενώ το σινεμά μετατρέπει τα πρόσωπα των σταρ σχεδόν σε θρησκευτικές εικόνες. Θυμηθείτε τα πορτρέτα της Μονρόε από τον Γουόρχολ αλλά και της Αλίκης Βουγιουκλάκη από τον Βακιρτζή ή τον Αλμαλιώτη. Σήμερα το σώμα-ιδέα και απόλυτο προϊόν βρίσκεται σε έκπτωση λόγω εκείνης της υπερπροσφοράς που ακυρώνει την επιθυμία».
Και όμως, υπάρχει φως
Μια σταδιακή στροφή προς την αποδοχή της διαφορετικότητας –κάθε μεγέθους, ηλικίας, χρώματος, ταυτότητας– ανοίγει τον χώρο για πιο πραγματικά και υγιή μονοπάτια εικόνας. Σύμφωνα με έρευνες, τα body positivity hashtags έχουν χρησιμοποιηθεί πάνω από 18,5 εκατομμύρια φορές στο Instagram, ως μορφή «ψηφιακού αντάρτικου» κατά του αδυσώπητου ιδανικού που προβάλλουν άλλοι λογαριασμοί στα κοινωνικά δίκτυα. Ακόμα και αυτό το κίνημα, πάντως, δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι επιλύει όλα τα ζητήματα που προκύπτουν με την αποδοχή του (κάθε) σώματος. Γράφει σχετικά η δημοσιογράφος Εύα Γουάισμαν στον βρετανικό Guardian: «Το συγκεκριμένο κίνημα δεν έχει καταφέρει έως τώρα να φωτίσει τους λόγους για τους οποίους τόσο πολλοί άνθρωποι έχουν τόσο πικρές και βίαιες σχέσεις με το σώμα τους. Οι λόγοι είναι βαθύτεροι από ό,τι μπορεί να εξηγήσει μια συμπεριληπτική διαφήμιση».
Είναι λοιπόν προφανές πως έχουμε πολύ δρόμο ακόμα να διανύσουμε έως τη στιγμή που δεν θα ισχύει αυτό που έλεγε κάποτε ο φιλόσοφος Μπλεζ Πασκάλ περί «δικτατορίας των όμορφων». Η εκπαίδευση, η νομοθετική επιτήρηση των φίλτρων ή της διαφημιστικής εικόνας, η συνεχής ενημέρωση των γονιών και των παιδιών στα σχολεία μπορούν να περιορίσουν τις βλαβερές συγκρίσεις.
Ενώ τα παλιά πρότυπα κατοχυρώνουν τη συμμετρία με μια απολυτότητα που δεν επιδέχεται αντιρρήσεις, τα νέα κινήματα διασφαλίζουν ένα πιο πολυφωνικό σώμα – κάθε ύψος, κάθε ηλικία, κάθε ταυτότητα οφείλουν να γίνονται αποδεκτά για τη διαφορετικότητά τους. Στην Ελλάδα, πολλές εταιρείες και καμπάνιες μόδας αρχίζουν να ενσωματώνουν μεγαλύτερη ποικιλία σωμάτων, αν και η πλειοψηφία των προϊόντων ρουχισμού εξακολουθούν να απευθύνονται σε σώματα που αποτυπώνουν την κυρίαρχη εικόνα του «ωραίου» σώματος.
Εν τέλει, για τι πράγμα μιλάμε όταν μιλάμε για την ιδανικότητα του ανθρώπινου σώματος; Για τη μηδέποτε κατεκτημένη, άφθαρτη ομορφιά ή για το πεπερασμένο υλικό από το οποίο είμαστε φτιαγμένοι; Κάποιοι στίχοι από το ποίημα του Τίτου Πατρίκιου «Υμνώ το σώμα» μάς επαναφέρουν στο μέτρο της πραγματικότητας που μας ορίζει οντολογικά: «Υμνώ και τα πόδια με τους πρησμένους αστραγάλους / τα κότσια, τις τριχωμένες γάμπες τις χοντρές / μ’ εξογκωμένες φλέβες, φαγωμένες από κιρσούς / τα τσακισμένα γόνατα της δουλειάς, της ορθοστασίας / τα παχιά μεριά με βούλες απ’ την κυτταρίτιδα / τις αδρόσιστες, συγκαμένες, μέσα παρειές τους / τα κρεμαστά καπούλια με τους απόκρυφους καημούς».
Το ιδανικό σώμα κατά ΑΙ
Ζητήσαμε από το ChatGPT μια ρεαλιστική απεικόνιση του ιδανικού γυναικείου και ανδρικού σώματος – χρειάστηκε να ξεπεράσει πρώτα κάποιες αγκυλώσεις πολιτικής ορθότητας, αλλά μετά σχημάτισε δύο εικόνες και τις περιέγραψε. Μας είπε ότι οι εικόνες αυτές «δεν βασίζονται σε μόδα, trends ή προσωπικά γούστα, αλλά σε μορφολογικά και καλλιτεχνικά πρότυπα».
Ιδανικό γυναικείο σώμα
Υψος: Περίπου 1,68-1,73 μ. – ούτε πολύ ψηλή ούτε κοντή, αναλογικά ισορροπημένη.
Σώμα: Συμμετρικό, με φυσικές καμπύλες και αρμονική κατανομή όγκου σε γλουτούς, στήθος και μηρούς.
Μέση: Λεπτή αλλά όχι αφύσικα στενή – δημιουργεί ήπιο σχήμα «κλεψύδρας».
Γοφοί: Καλοσχηματισμένοι, με μαλακές καμπύλες, σε αναλογία με το άνω μέρος.
Στήθος: Μεσαίου μεγέθους, φυσικό σχήμα, σε ισορροπία με το υπόλοιπο σώμα.
Πόδια: Σταθερά, θηλυκά, με απαλή μυϊκή δομή (όχι υπερβολικά γραμμωμένα).
Κοιλιά: Σχετικά επίπεδη με διακριτική τονικότητα – χωρίς έντονο γράμμωμα.
Δέρμα: Ομοιόμορφο, υγιές, χωρίς ατέλειες – δεν προσδιορίζεται μόνο από χρώμα
αλλά από υφή και λάμψη.
Στάση σώματος: Ισια, φυσική και με αυτοπεποίθηση – δείχνει ισορροπία και υγεία.
Αναλογία ώμων-γοφών: Σχεδόν ισοδύναμη, ώστε να υπάρχει συμμετρία.
Ιδανικό ανδρικό σώμα
Υψος: Περίπου 1,80-1,85 μ. – συμμετρική και αρμονική κατανομή.
Σώμα: Αθλητικό με μυϊκή γράμμωση, αλλά χωρίς υπερβολική υπερτροφία.
Ωμοι: Φαρδιοί, ευθυγραμμισμένοι, πιο πλατείς από τη μέση – έντονο V-shape.
Στήθος: Ανεπτυγμένο, αλλά όχι διογκωμένο. Με διακριτική γράμμωση.
Μέση: Στενή, επίπεδη κοιλιά με ορατούς αλλά όχι υπερτονισμένους κοιλιακούς.
Πλάτη: Ισια και γραμμωμένη, συμμετρική.
Πόδια: Σφιχτοί μηροί και γάμπες, αναλογικά με το πάνω μέρος.
Δέρμα: Ομοιογενές, υγιές, χωρίς υπερβολικό ρετουσάρισμα – με φυσική υφή.
Στάση σώματος: Ορθια, δυναμική αλλά χαλαρή – εκφράζει σταθερότητα και σιγουριά.
Αναλογία μυών: Ισορροπημένη – δεν ξεχωρίζει υπερβολικά κανένα σημείο.
