Μαρμάρινες στέρνες, βοτσαλωτά με περίτεχνα μοτίβα, ένα αρχοντικό με κόκκινη πέτρα και δέντρα μέχρι εκεί που φτάνει το μάτι. Πίσω στις αρχές του 20ού αιώνα, ο Παύλος Νιρβάνας είχε σταθεί στην εντυπωσιακή είσοδο του ιστορικού κτήματος Καράβα (Καράβικο), αντικρίζοντας εκστασιασμένος τις ομορφιές του κτήματος που διοικούσε εκείνη την περίοδο η οικογένεια Καράβα στον Κάμπο της Χίου. «Κάθε λεπτομέρεια είναι αποκάλυψις ενός ευγενικού ρυθμού», έγραφε τότε στην εφημερίδα Εστία. Ο Γεώργιος Δροσίνης αποκαλούσε τη συγκεκριμένη έπαυλη «πράσινο σπίτι». Για την πνιγμένη στους κισσούς και στις γλυσίνες έκταση μιλάει και ο Κώστας Ουράνης στα Ταξίδια του. «Το κτήμα είχε μεγάλη ιστορία με την πνευματική και κοινωνική ελίτ του τόπου», μας εξηγεί η σημερινή ιδιοκτήτρια Λία Φόρου, τελευταία κληρονόμος της οικογένειας Καράβα. «Εκτός από τον Αριστείδη Καράβα, εδώ είχαν μείνει ο Γιάννης Ψυχάρης, ο Εμμανουήλ Ροΐδης αλλά και ο Ανδρέας Συγγρός, πρώτος ξάδελφος του προπάππου μου, Επαμεινώνδα Καράβα».
30 στρέμματα, 12 καλλιτέχνες, πολλές ερμηνείες
Το δικό της κτήμα, έκτασης 30 στρεμμάτων, ήταν ένα από τα πολλά που επισκέφθηκε τον περασμένο Σεπτέμβριο ο Άκης Κόκκινος, ιδρυτής του οργανισμού σύγχρονης τέχνης DEO, και η επιμελήτρια παράλληλου προγράμματος Εβίτα Κυριαζή, για να συζητήσουν μαζί της την πιθανότητα να φιλοξενηθεί στους εξωτερικούς χώρους μια έκθεση σύγχρονης τέχνης με θέμα τον κήπο. «Μας είχαν ανοίξει και άλλοι τα κτήματά τους, όμως η Λία αγκάλιασε ολόψυχα το εγχείρημα, υπήρχε φροντίδα και ενδιαφέρον σε κάθε στάδιο», λέει ο Άκης Κόκκινος, σημειώνοντας ότι τους έπαιρνε τηλέφωνο για να τους επισημάνει ακόμη και πρακτικά ζητήματα, όπως πότε έπεφτε ο ήλιος στο κάθε σημείο. «Ήταν σαν να τα περίμενε ο κήπος τα έργα», μου λέει η ίδια την ημέρα των εγκαινίων της έκθεσης Κάποτε ήμασταν κήποι, με την οποία η DEΟ γιορτάζει πέντε χρόνια εκθεσιακής δραστηριότητας στο νησί.
Η ιδέα του κήπου, ως μεταφορά για τους κύκλους της ακμής και της φθοράς, είχε ήδη ωριμάσει στο μυαλό του Κόκκινου. «Έψαχνα έναν χώρο συμφιλιωμένο με τον χρόνο, όχι “γυαλισμένο”», εξηγεί. «Αναζητούσα το κατάλληλο πλαίσιο που θα επέτρεπε στα έργα των δώδεκα καλλιτεχνών που είχα σκεφτεί να “μιλήσουν” για τις διαφορετικές ερμηνείες της έννοιας του κήπου».
3.150 γύψινα πορτοκάλια
Στην είσοδο του κτήματος μας υποδέχεται η εγκατάσταση της Μάρθας Δημητροπούλου Πορτοκαλότοιχος (2025). Κοιτώντας από απόσταση τα 3.150 γύψινα πορτοκάλια που απαρτίζουν τον τοίχο της, δεν μπορείς παρά να σκεφτείς την τυποποίηση που έχει υποστεί η φύση για να ικανοποιήσει το εμπορικό δαιμόνιο του ανθρώπου. Εδώ, όμως, η Μάρθα έχει παρατάξει τα φρούτα το ένα δίπλα στο άλλο, δημιουργώντας ένα μόνο πορτοκάλι – όπως ακριβώς, δηλαδή, μόνος του προσφερόταν στο παρελθόν κάθε καρπός, τυλιγμένος σε χαρτιά συσκευασίας με την επωνυμία κάθε οικογένειας, ένα δώρο ακριβό και πολύτιμο.
Αριστερά, πίσω από τον παλιό, ξεφτισμένο μάγγανο, ο Σωκράτης Σωκράτους μάς προσκαλεί να παρατηρήσουμε τον Κλεμμένο κήπο του. Είναι ένα παλιότερο έργο που είχε δείξει στην Breeder αλλά και στην έκθεση του Ιδρύματος ΔΕΣΤΕ στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης το 2015, αποτελούμενο από κλαδιά, λοβούς σπόρων και βρύα, άλλα οργανικά και άλλα χυτά σε χρυσό, ασήμι και χαλκό. Τις πρώτες ύλες του τις είχε συλλέξει ο Σωκράτης από τον Εθνικό Κήπο στην Αθήνα την περίοδο της οικονομικής κρίσης. «Μου κέντριζε το ενδιαφέρον η ιδέα του κήπου. Ένας δημόσιος κήπος αντανακλά την κουλτούρα μιας χώρας, τις επιρροές, τις διεθνείς της σχέσεις, ακόμη και το πολίτευμα».
Στέκομαι μπροστά και από τις προτομές φανταστικών ενοίκων του αρχοντικού που έχει σμιλέψει η Τουρκάλα Γιασάμ Σαζμαζέρ. «Επέλεξα το ξύλο, ένα υλικό που φθείρεται και μετασχηματίζεται, όπως και η μνήμη», αναφέρει. Διανύοντας τα πρώτα μέτρα στον πορτοκαλεώνα, αριστερά από την έπαυλη, βρίσκομαι αντιμέτωπη με το έργο BugSim του Θεόκλητου Τριανταφυλλίδη. Ένα ψηφιακό έργο απόλυτα ενταγμένο στο φυσικό περιβάλλον. Ο καλλιτέχνης μού θυμίζει πως έχω δει το έργο αυτό στα Ιωάννινα, στα Plasmata II της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση, ενώ μια εκδοχή του υπάρχει και στο Whitney Museum of American Art. H ιδέα προέκυψε όταν ο Θεόκλητος έμαθε για μια έρευνα στο ΜΙΤ, όπου επιστήμονες αναζητούσαν λύσεις σε περίπτωση που οι μέλισσες αφανίζονταν. Τι θα μπορούσε να τις αντικαταστήσει και πώς θα δεχόταν το οικοσύστημα το υποκατάστατο που θα πρότεινε ο άνθρωπος; Αντίστοιχα, πώς συνομιλεί λοιπόν και το συνθετικό οικοσύστημα που έχει φτιάξει ο Τριανταφυλλίδης, με τα φυτά του και τα έντομα να αντιστέκονται αέναα στην κατάρρευση, με την παρακμή που γνωρίζουν οι καλλιέργειες εσπεριδοειδών στο νησί;
«Μου κέντριζε το ενδιαφέρον η ιδέα του κήπου. Ένας δημόσιος κήπος αντανακλά την κουλτούρα μιας χώρας, τις επιρροές, τις διεθνείς της σχέσεις, ακόμη και το πολίτευμα». -Σωκράτης Σωκράτους
Περνάω μέσα από το έργο της Ναταλίας Παπαδοπούλου Δελφύνη (2025), μια γλυπτική εγκατάσταση από σίδερο, πολυχρωματικό foil, καθρέφτες και μεταλλονήματα, που λειτουργεί τόσο σαν πύλη όσο και σαν ένα υβριδικό ον. «Με ενδιέφερε πολύ η ιδέα της αναγέννησης, του μετασχηματισμού», εξηγεί η Ναταλία. Πράγματι, όταν βλέπεις το έργο, συνειρμικά σκέφτεσαι ένα κουκούλι (αναφορά και στις μουριές που υπήρχαν πριν από τα εσπεριδοειδή και συνδέονταν με το εμπόριο μεταξιού στο νησί) αλλά και μια φανταστική γυναίκα, ένα απροσδιόριστο πλάσμα που συνδέεται με ομφάλιο λώρο με ένα δέντρο.
Φτάνω στη La Place της Μαρίας Λοϊζίδου, έναν χώρο συνάθροισης ανθρώπων και συνάντησης διαφορετικών στοιχείων. Η Μαρία στον ελαιώνα, δίπλα από την παλιά «Οδό Χρυσανθέμων», ταίριαξε παλιά πλακίδια, έπιπλα και γούρνες και τα συνδύασε με κάγκελα και ένα χειροποίητο χιώτικο βοτσαλωτό. Πάνω από την κατασκευή της «άπλωσε» ένα διάφανο στέγαστρο από ανοξείδωτο σύρμα με παραδοσιακά σχέδια, πλεγμένο με βελόνες και βελονάκι. Αναφέρει πως, όταν επισκέφθηκε τον χειμώνα τη Χίο για να αποφασίσει τι θα κάνει, εντυπωσιάστηκε με τα δέντρα. «Ήταν κατάφορτα με πορτοκάλια και μανταρίνια, πολλά, δε, ήταν πεσμένα κάτω. Μου φαινόταν παράδοξο το ότι φρόντιζαν και πότιζαν κάτι που δεν συνέλεγαν· περισσότερο, νομίζω, ότι συντηρούν αυτό το μεγαλείο του παρελθόντος, του τι ήταν ο Κάμπος κάποτε, γι’ αυτό και εγώ ανέτρεξα πίσω και αναβίωσα μια σκηνή από το κτήμα με τους ανεστάτες [σ.σ: αρχιεπιστάτες], όπως την αφηγούνται οι παλαιότεροι κάτοικοι».
Η έκθεση ολοκληρώνεται με την αναπροσαρμογή του κήπου που διατηρούσε στο Κεντ ο σκηνοθέτης, συγγραφέας και queer ακτιβιστής Ντέρεκ Τζάρμαν, σε σχεδιασμό και επιμέλεια του βοτανολόγου, συγγραφέα και δημοσιογράφου-συνεργάτη του «Κ» Ορέστη Δαβία. Ο Δαβίας αναδημιούργησε σε 800 τ.μ. μια παραλλαγή αυτού του κήπου, λαμβάνοντας υπόψη το μεσογειακό φως και το έδαφος του Κάμπου. Η προσέγγισή του τιμά τη φιλοσοφία του Βρετανού, δημιουργώντας έναν κήπο που επιβεβαιώνει τη ζωή μέσα στη φθορά. Οι εικαστικές παρεμβάσεις με παλιά εργαλεία του Πέτρου Λώλη ενισχύουν αυτή την ατμόσφαιρα. «Όταν όλα είναι τόσο χάλια όσο επί Θάτσερ, με τη φιλελεύθερη λαίλαπα να καταπίνει ψυχές, η λύση είναι να στραφούμε στη φύση», λέει ο Ορέστης Δαβίας.
*Η έκθεση θα διαρκέσει έως τις 07/09. deoprojects.com
Οι Τόποι μας, ΧΙΟΣ | 20/7 ΜΕ ΤΗΝ «Κ» Ναυτότοπος, γη της μαστίχας, ένα νησί που δεν μοιάζει με κανέναν άλλο τόπο της Ελλάδας. Ο μυροβόλος Κάμπος, ο ανεξερεύνητος βορράς, τα καστροχώρια του νότου. Ο πνευματικός πλούτος, οι δράσεις πολιτισμού, οι άνθρωποι και οι ιστορίες τους. Η Χίος του χθες και του σήμερα σε μια ολοζώντανη έκδοση, που κυκλοφορεί την Κυριακή 20 Ιουλίου με την ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ.
