Από τους Γότθους στον Β’ Παγκόσμιο
«Στις προκλητικές κραυγές των βαρβάρων απαντούσαν με τον βαθύ βρυχηθμό του barritus, χτυπώντας ρυθμικά τις λόγχες πάνω στις ασπίδες τους», διαβάζουμε στο 9 Αυγούστου 378 μ.Χ.: Η ημέρα των βαρβάρων (εκδ. Historical Quest) του Αλεσάντρο Μπαρμπέρο. Γραμμένο με κινηματογραφικό ρυθμό, μας μεταφέρει στην πεδιάδα της Αδριανούπολης, εκεί όπου η Ανατολική Αυτοκρατορία συνάντησε τους «κυνηγημένους» Γότθους για να γνωρίσει μια απρόσμενη ήττα, η οποία με τη σειρά της θα φανέρωνε κάτι αδιανόητο μέχρι τότε: η στρατιωτική πυγμή της αρχαίας Ρώμης δεν ήταν ανίκητη. Πατώντας το κουμπί του fast forward, μεταφερόμαστε στη Νότια Ευρώπη στην εποχή των Επαναστάσεων (εκδ. Πεδίο) και στις αρχές του 19ου αιώνα. Εδώ, ο Μαουρίτσιο Ισαμπέλ επιχειρεί να αποδείξει ότι η τάση για εξέγερση και η απαίτηση περισσότερων δημοκρατικών ελευθεριών αποτελεί κοινή συνισταμένη για την περιοχή (Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία) εδώ και αιώνες, διαμορφώνοντας παράλληλα το πολιτικό μέλλον σε αυτό το κομμάτι του ευρωπαϊκού χάρτη. Κλείνοντας, ο Βρετανός στρατιωτικός και δημοσιογράφος Γουίλφρεντ Μπίφορντ-Τζόουνς βρέθηκε τον Μάιο του 1945 στη γερμανική πρωτεύουσα για να δει έναν ηττημένο λαό που σύρθηκε από έναν λαοπλάνο στη χειρότερη και πιο τρομακτική περιδίνηση όλων των εποχών. Το Λυκόφως του Βερολίνου (εκδ. Historical Quest) αποτελεί ένα ηχηρό ντοκουμέντο των όσων αντίκρισε. –Γ.Ρ.
Ιστορίες ελληνικής ιστορίας
Η φεουδαρχία στη μεσαιωνική Ελλάδα (εκδ. ΜΙΕΤ) του Ντέιβιντ Τζάκομπι μελετά τις Ασσίζες της Ρωμανίας, μια συλλογή φεουδαρχικού δικαίου που συντάχθηκε στην Πελοπόννησο από άγνωστο συγγραφέα, αναδεικνύοντας το πώς η φραγκική Δύση δεν έφερε μετά τη Δ΄ Σταυροφορία μόνο σπαθιά και κάστρα, αλλά και δίκαιο, δομές εξουσίας και θεσμούς που συναντήθηκαν –όχι πάντα αρμονικά– με τον βυζαντινό κόσμο. Αρκετούς αιώνες μετά, οι συσχετισμοί εξουσίας έπαιξαν και πάλι τον ρόλο τους στα Βαλκάνια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου: Στο Κλειδί (εκδ. Καπόν), ο Τόμας Μοντγκόμερυ Κανινγκέημ, Άγγλος ανώτερος αξιωματικός, που στάλθηκε στην Ελλάδα το 1915 για να βοηθήσει τον Βρετανό πρέσβη να βάλει τη χώρα μας στον Μεγάλο Πόλεμο, μεταφέρει από πρώτο χέρι τους λόγους που αυτό δεν έγινε παρά μόνο δύο χρόνια αργότερα· ύστερα από δισταγμούς, διχογνωμίες στα ανώτατα πολιτικά κλιμάκια και, τελικά, εθνικούς διχασμούς. Φτάνοντας στον 20ό αιώνα και στο 1965, η Ελλάδα βρίσκεται σε σημείο πολιτικού βρασμού. Στο Παρεμποδίζοντας την αποστασία (εκδ. Τόπος), ο Κωνσταντίνος Λαμπράκης σκιαγραφεί μέσα από το πρίσμα της πολιτικής κοινωνιολογίας τα «Ιουλιανά», φέρνοντας στο φως τις αιτίες και τους τρόπους της κοινωνικής έκρηξης αλλά και το πώς αυτή επηρέασε κομβικά το μέλλον της ελληνικής Αριστεράς. Τέλος, ο Νίκος Αναστασόπουλος στο Πρώτο ανατομείο στην κατοχική Θεσσαλονίκη (εκδ. Αλεξάνδρεια) ξετυλίγει μια ζοφερή αφήγηση για την ίδρυση της Ιατρικής Σχολής της πόλης πάνω στα ερείπια της εβραϊκής κοινότητας – κυριολεκτικά. Διότι, ως γνωστόν, η Ιστορία δεν συμβαίνει ποτέ σε ουδέτερο έδαφος, το παρελθόν πάντα βρίσκει έναν τρόπο να επιστρέφει και να μας στοιχειώνει. –Γ.Ρ.
Γραμμές και στρατηγικές
Πώς οι ΗΠΑ εξελίχθηκαν από μικρή δύναμη του 18ου αιώνα σε υπερδύναμη του 20ού; Ο Χαράλαμπος Παπασωτηρίου καταγράφει τις «λέξεις-κλειδιά» αυτής της πορείας στο Αμερικανική υψηλή στρατηγική (εκδ. Πατάκη), τονίζοντας τη σημασία της μετανάστευσης, του μείγματος ρεαλπολιτίκ και φιλελεύθερης ιδεολογίας, τους διεθνείς θεσμούς, τις συμμαχίες, τους πολέμους αλλά και τις αστοχίες οι οποίες οδήγησαν σε βαθιά αντιαμερικανικά συναισθήματα στις χώρες του –καλώς ή κακώς– λεγόμενου Τρίτου Κόσμου. Αντίστοιχα, στις Αόρατες γραμμές (Μεταίχμιο) ο γεωγράφος Μαξίμ Σάμσον χαρτογραφεί σύνορα που δεν θα βρείτε σε χάρτες: στη Νότια Αμερική, οι χούλιγκαν του Μπουένος Άιρες ελέγχουν γειτονιές με άτυπα όρια· στο Λος Άντζελες, οι συμμορίες αλλάζουν χρώματα και σύνορα δρόμο με δρόμο· στην Αφρική, η «Ζώνη της Ελονοσίας» καθορίζει ποιος ζει και ποιος αρρωσταίνει· στην Κίνα, η ποιότητα του αέρα διαχωρίζει τους προνομιούχους από τους υπολοίπους. Γραμμές που δεν βλέπεις, αλλά νιώθεις. –Γ.Ρ.
Πολιτικός κόσμος
Η «εξουσία» στην Ελλάδα δεν περιορίζεται σε κτίρια με σημαίες και βαριές κουρτίνες. Το Μέγαρο Μαξίμου, η Βουλή, η Τράπεζα της Ελλάδος αλλά και οι κερκίδες των γηπέδων ή τα γραφεία εφημερίδων, όλα αποτελούν σκηνικό πολιτικών ζυμώσεων και ενίοτε εξελίξεων. Έτσι, στο πολύ ενδιαφέρον συλλογικό πόνημα Τόποι εξουσίας (εκδ. Παπαδόπουλος) παρακολουθούμε με τη μορφή σύντομων κειμένων, τα οποία υπογράφουν κατά κύριο λόγο γνωστοί δημοσιογράφο, πώς από τη «Σίφνο του Σημίτη» μέχρι τη Ρηγίλλης και τον Περισσό, το παρασκήνιο γράφεται σε διευθύνσεις που κουβαλούν μνήμη, συμβολισμό και ιστορία. Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, πάλι, η εξουσία άλλαξε πρόσφατα πρόσωπο και έγινε απρόβλεπτη σε βαθμό ρουλέτας. Έτσι, ο γνωστός ιστορικός Θάνος Βερέμης στο Ένας νέος κόσμος: Η εποχή του MAGA (εκδ. Γκοβόστης) περιγράφει έναν Τραμπ που στην επιστροφή του επιβάλλει δασμούς, παζαρεύει τη Γροιλανδία και φλερτάρει ανοιχτά με έναν αναθεωρητισμό που ρίχνει τη βαριά σκιά του σε όλο τον πλανήτη. Ένας κόσμος που μοιάζει όλο και πιο ασταθής δηλαδή, την ώρα που η Ελλάδα παγιδεύεται στα δικά της αδιέξοδα. Κι αν όλα αυτά δίνουν την αίσθηση ενός παιχνιδιού με κράτη-παίκτες και κράτη-θεατές, οι Νίκος Γιαννίκας και Νίκος Μάλλιαρης, εξετάζοντας την Ουκρανία, τη Ρωσία και τη Δύση πέρα από τη γλώσσα των γεωπολιτικών ισορροπιών, μας υπενθυμίζουν στο δοκίμιο Ο πόλεμος από ανθρωπολογική σκοπιά (εκδ. Μάγμα) ότι πίσω από τις στρατηγικές υπάρχει η κοινωνία. Κλείνοντας, ο πρώην υπουργός Τάσος Γιαννίτσης στο Ελλάδα 1953-2024: Χρόνος και πολιτική οικονομία (εκδ. Πατάκης) επιχειρεί μια ψύχραιμη, συχνά αιχμηρή αποτίμηση της πολιτικής και οικονομικής διαδρομής της χώρας. Από τη Μεταπολίτευση μέχρι σήμερα, καταγράφει το πώς οι μνήμες, τα λάθη και οι εμμονές καθόρισαν τον βηματισμό μας – πότε μπροστά, πότε πίσω και σχεδόν πάντα, όμως, με κόστος. –Γ.Ρ.
Μαρτυρίες από την Κύπρο
«Αυτή η αβεβαιότητα που τσακίζει. Εκτός του ότι μας κρατούν “επ’ αόριστον”, μας στερούν και τα στοιχειώδη δικαιώματα “επ’ αόριστον”. Και το ξέρουμε πολύ καλά πως αυτή η τιμωρία δεν είναι κανένα προληπτικό μέτρο, αλλά καθαρότατα εκδικητικό. Μα μήπως τούτη η κράτησί μας δεν είναι ένα μέτρο εκδικητικό;», διαβάζουμε στις σελίδες της νέας, συμπληρωμένης έκδοσης του 20 μήνες όμηρος (εκδ. Καστανιώτη) διά χειρός Ανδρέα Γ. Δρυμιώτη. Ο συγγραφέας του είναι σήμερα ένας άνθρωπος που έχει τιμηθεί για τη συμβουλή του στην ανάπτυξη της πληροφορικής στην Ελλάδα. Τότε στην Κύπρο, στα τέλη της δεκαετίας του 1950, ήταν ένας έφηβος που αναγκάστηκε να «κάνει» τις δύο τελευταίες τάξεις του σχολείου στα κρατητήρια. Ένας όμηρος, δηλαδή, των αποικιοκρατών Βρετανών που βρισκόταν σε κράτηση χωρίς να έχει περάσει από δίκη. Αυτή εδώ είναι η πολύτιμη μαρτυρία του από εκείνα τα χρόνια.
8 Αυγούστου 1964, Κύπρος, κόλπος Ξηρού: Η ακταιωρός «Φαέθων» που βρίσκεται σε μυστική αποστολή δέχεται τουρκικά πυρά και ανταποδίδει. Μέλη του πληρώματος χάνουν τη ζωή τους, ο νεαρός κυβερνήτης χάνει το χέρι του. Όλα αυτά όμως πρέπει να παραμείνουν απόρρητα για 52 (!) ολόκληρα χρόνια. Στην Άρση απορρήτου (εκδ. Παπαδόπουλος), λοιπόν, ο τότε κυβερνήτης Δημήτρης Μητσάτσος αφηγείται τι ακριβώς έγινε σε εκείνη την «απόκρυφη» στιγμή της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, πριν αφηγηθεί τη δικιά του γενναία προσωπική πορεία και το πώς κατάφερε, παρά τη χαμένη αρτιμέλειά του, να βρει ξανά τον δρόμο του, να τελειώσει το Μετσόβιο Πολυτεχνείο και να χαράξει τη δική του πορεία στον κόσμο των ελληνικών επιχειρήσεων. –Γ.Ρ.
Ο Πατσίνο για τον Πατσίνο
Εμφανίστηκε ξαφνικά στο Χόλιγουντ. Μετά από μόλις μία ταινία (Panic in the Needle Park) ως πρωταγωνιστής, βρέθηκε στο πλευρό του Μάρλον Μπράντο και στον Νονό· στην κορυφή, δηλαδή, του αμερικανικού σινεμά, από την οποία δεν έφυγε ποτέ. «Εγκατέλειψα το οικείο. Έγινα μέρος κάτι μεγαλύτερου», διαβάζουμε στις σελίδες του Sonny Boy (εκδ. Key Books), της αυτοβιογραφίας του Αλ Πατσίνο. Μέσα από 336 σελίδες μαθαίνουμε την παιδική του ηλικία στο Νότιο Μπρονξ, τη στοργική μητέρα, την απουσία του πατέρα, την ατίθαση εφηβεία – εμπειρίες που μεταμορφώθηκαν σε εμβληματικές σκηνές του σινεμά, όπου το βλέμμα του καθηλώνει εδώ και πάνω από 50 χρόνια το κοινό. Στα απομνημονεύματά του ο Πατσίνο αφηγείται προσωπικές διαδρομές και επαγγελματικές εμπειρίες άμεσα και αφιλτράριστα, χωρίς φόβο και προσπάθειες να κρυφτεί. Άλλωστε, όπως ο ίδιος παραδέχεται, είχε πει από νωρίς στον εαυτό του «θέλω να κάνω αυτό το πράγμα για πάντα». Και το έκανε.
Δικαίωμα στη φροντίδα
Σε έναν κόσμο όπου η υγεία περισσότερο από ποτέ μετριέται σε νούμερα και οι άνθρωποι σε στατιστικές, ιδιαίτερα μάλιστα μετά την πρόσφατη παγκόσμια περιπέτεια του κορωνοϊού, ο καθηγητής ιατρικής Βίκτορ Μοντόρι θυμίζει το αυτονόητο: ότι πίσω από κάθε «περιστατικό» υπάρχει μια μοναδική ανθρώπινη ιστορία. Το Γιατί επαναστατούμε (εκδ. University Studio Press) δεν είναι άλλο ένα μανιφέστο για τη μεταρρύθμιση της υγείας. Είναι μια προσωπική, γενναία κραυγή απέναντι στην αποστειρωμένη και απρόσωπη «βιομηχανία» της σύγχρονης ιατρικής. Με τη ματιά τόσο του γιατρού όσο και του πολίτη, ο Μοντόρι υπερασπίζεται το αυτονόητο: την καλοσύνη, τη σχέση, τη φροντίδα χωρίς πρωτόκολλα. Όχι, δεν προσφέρει έτοιμες λύσεις. Προσκαλεί όμως σε μια επανεκκίνηση πιο αναγκαία από ποτέ, για ένα σύστημα υγείας που υπηρετεί τον άνθρωπο – και όχι το αντίστροφο. –Γ.Ρ.
Η εποχή των φιλόσοφων
Έχουμε την εντύπωση πως οι φιλόσοφοι είναι μονήρεις υπάρξεις, οι οποίες ζουν εντός του «κελιού» των σκέψεών τους. Και όμως, είναι άνθρωποι που βιώνουν τη σημασία της φιλίας στη ζωή τους. Ο Φρανσουά Ντος στο βιβλίο του Φιλοσοφικές φιλίες (εκδ. Πόλις) περιγράφει κάποιες από τις πιο εμβληματικές φιλίες μεταξύ φιλοσόφων: από το δίδυμο Αρόν – Σαρτρ έως τους Λεβινάς – Ντεριντά κατανοούμε τι τους ενώνει και τι (κάποιες φορές) τους χωρίζει. Σαν να διαβάζει κανείς την εξέλιξη της σκέψης μέσα στον 20ό αιώνα.
Οργή, θλίψη, χαρά: συναισθήματα που βιώνουμε καθημερινά και, ίσως, να μη γνωρίζουμε πώς λειτουργούν μέσα μας. Ο Ζαν Πολ Σαρτρ στο δοκίμιό του Τα συναισθήματα (εκδ. Δώμα) ασκεί κριτική στις κυρίαρχες ψυχολογικές θεωρίες και –κυρίως– στην ψυχανάλυση, σημειώνοντας ότι τα συναισθήματα είναι απόρροια της αδυναμίας του ανθρώπου να αντέξει τον κόσμο που ζει.
Σε νεαρή ηλικία και έχοντας ως έμπνευση τη Γαλλική Επανάσταση, τον Ρουσσώ και τον Καντ, ο Χέγκελ αποφάσισε να καταπιαστεί με τη λειτουργία της θρησκείας στη ζωή των ανθρώπων. Το βιβλίο του Λαϊκή θρησκεία και χριστιανισμός (εκδ. Ροές) ασκεί κριτική στον χριστιανισμό ως κατεστημένη θρησκεία και ορίζει ως πρότυπο την αρχαία ελληνική πόλη, όπου η θρησκεία βιωνόταν με την «καρδιά» και τη φαντασία.
Ο Τεοντόρ Αντόρνο διατεινόταν πως μετά το Άουσβιτς δεν μπορεί να γραφτεί ποίηση, εντούτοις και ποίηση γράφτηκε, και μυθιστόρημα, και πολλές μελέτες – ίσως επειδή το τραύμα μόνο όταν περιέλθει στην επικράτεια των λέξεων νοηματοδοτείται. Οι φλοιοί (εκδ. Αντίποδες) του φιλoσόφου Ζωρζ Ντιντί-Ουμπερμάν λειτουργούν υπό αυτό το πρίσμα. Μέσω φωτογραφιών που τράβηξε ο ίδιος και συνακόλουθων στοχασμών, αναπλάθει έστω ένα ψήγμα τού τι ήταν το Άουσβιτς – Μπιρκενάου. –Δ.Μ.
Δίψα για άγνοια
Πώς γίνεται οι άνθρωποι να θέλουν ταυτόχρονα να γνωρίζουν και να μη γνωρίζουν, πώς εξηγείται η τάση τους προς την άγνοια; Περίπλοκο ερώτημα, το οποίο ωστόσο ο συγγραφέας Μαρκ Λιλά αντιμετωπίζει με εύληπτο και απολαυστικό τρόπο στο Άγνοια και μακαριότητα (εκδ. Επίκεντρο), ως μια «περιπλάνηση» που ξεκινά από τη Γένεση και τον Οιδίποδα για να καταλήξει στη νοσταλγία, μια περιήγηση στην παγκόσμια γραμματεία που προσπαθεί να αποκρυπτογραφήσει «την επιθυμία να μη γνωρίζω, την επιθυμία για άγνοια». Το βιβλίο είναι εξαιρετικά επίκαιρο, αφού η επίθεση στον ορθολογισμό και η περιφρόνηση της λογικής, η αδαημοσύνη και η μισολογία πέρασαν από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στον πολιτικό λόγο και έρχονται πλέον σε μετωπική σύγκρουση με τα πανεπιστήμια, τους θεσμούς παραγωγής της γνώσης και αναχώματα στη σκοταδιστική άγνοια. Ο Λιλά καταδεικνύει το πόσο ισχυρή και καταστροφική δύναμη μπορεί να είναι η επιθυμία για άγνοια και πόσο απαραίτητη είναι η αντίστασή μας. –Κώστας Π. Αναγνωστόπουλος, επιμελητής έκδοσης
Όλα είναι τέχνη
Φορέας μιας πηγαίας ελληνικότητας, τόσο μέσα από το έργο του όσο και μέσα από τον λόγο του, ο Αλέκος Φασιανός καταθέτει τις δικές του όψεις γι’ αυτό που συνιστά αληθινή Ελλάδα. Το βιβλίο του Οι σκιές του σύμπαντος (εκδ. Καστανιώτη) είναι ένα απάνθισμα από σκέψεις, μνήμες από την παιδική του ηλικία, αλλά και ενθυμήσεις από συναντήσεις που είχε με ξένους ζωγράφους.
Ο διάσημος πίνακας του Ζερικό Η σχεδία της μέδουσας (εκδ. Gutenberg) έχει τη δική του ιστορία, την οποία αφηγείται γλαφυρά ο ίδιος ο ζωγράφος. Εξηγεί γιατί η κοινωνία της Γαλλίας δεν δέχθηκε ασμένως τον πίνακα, ενώ γνωρίζουμε ότι στα κατοπινά χρόνια θεωρήθηκε ένας άκρως σημαντικός πίνακας. Ποιος ήταν, λοιπόν, ο Ζερικό; Το βιβλίο απαντά αναλυτικά στην ερώτηση.
Το θέατρο είναι ταυτισμένο με τον ελληνικό πολιτισμό. Ωστόσο, η εξέλιξή του δεν ακολουθεί τους κανόνες της γραμμικής εξέλιξης. Αντίθετα, ο εμβριθής μελετητής Βάλτερ Πούχνερ στο βιβλίο του Ελληνικό θέατρο μεταξύ της αρχαιότητας και της ανεξαρτησίας (εκδ. Αρμός) μας δείχνει πως ακολούθησε μια μάλλον παραβολική τροχιά εξέλιξης· από τους ελληνιστικούς χρόνους έως τη δημιουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους, ακολουθεί διάφορες φάσεις παρακμής ή άνθησης.
Πόσοι γνωρίζουν στις μέρες μας ποιος ήταν ο Κώστας Μπέζος; Ο σκιτσογράφος και μουσικός, που χάθηκε πρόωρα στα χρόνια της Κατοχής, καταφεύγει με τον νου στη μακρινή Χονολουλού για να εκτρέψει το βλέμμα του από τη δύσκολη συνθήκη που περιβάλλει τη ζωή του. Ο Δημήτρης Κούρτης στο βιβλίο του Πάμε στη Χονολουλού (εκδ. Αίολος) μας προσφέρει ένα πλήρες προφίλ του Μπέζου. Η έκδοση περιέχει και CD με σπάνιες ηχογραφήσεις του. –Δ.Μ.
Σύγχρονα προβλήματα
Το Μεταναστευτικό αποτελεί, προφανώς, ζήτημα αιχμής για την εποχή μας. Ίσως γι’ αυτό να πλέκονται γύρω από αυτό διάφοροι μύθοι, τους οποίους ο Χάιν ντε Χάας προσπαθεί να φωτίσει στο βιβλίο του Μετανάστευση. 22 μύθοι και τι κρύβεται πίσω από αυτούς (εκδ. Μεταίχμιο). Ο Ολλανδός κοινωνιολόγος και συγγραφέας χρησιμοποιεί τεκμήρια από την ιστορία, τη δημοσιογραφία, τη γεωγραφία, αλλά κι από άλλες επιστήμες, για να καταδείξει πώς η μετανάστευση είναι μέρος της συνολικής αλλαγής που υφίστανται οι σημερινές κοινωνίες. Επίσης, εύκολα ρίχνει κανείς το ανάθεμα στους θεράποντες του Τύπου σήμερα, ωστόσο το τι σημαίνει δημοσιογραφία στις μέρες μας δύσκολα το φανταζόμαστε. Το συλλογικό βιβλίο Το αθέατο τίμημα της δημοσιογραφίας (εκδ. Gutenberg) εξετάζει το τίμημα της διαρκούς κάλυψης τραυματικών γεγονότων αλλά και των απειλών που δέχονται οι δημοσιογράφοι κατά την άσκηση του επαγγέλματός τους. Το βιβλίο μάς θυμίζει, εντέλει, το γεγονός ότι η δημοσιογραφία είναι –ή έστω πρέπει να είναι– ένας από τους βασικούς πυλώνες της δημοκρατίας. –Δ.Μ.
Μοντέρνα σκέψη
Από τον άκρως βιβλιοφιλικό Πάπυρο (εκδ. Μεταίχμιο) είχαμε καταλάβει πως η Ιρένε Βαγιέχο είναι μια μοντέρνα ερευνήτρια που καταδύεται στον ωκεανό της γνώσης των βιβλίων, ανασύροντας κοιτάσματα που μιλούν για το σήμερα. Στο νέο της βιβλίο Κάποιος μίλησε για εμάς (εκδ. Μεταίχμιο) προσπαθεί να μας καθησυχάσει. Τα προβλήματα που μας ταλανίζουν δεν τα βιώνουμε μόνο εμείς. Με κάποιον τρόπο τα έχουν ζήσει οι άνθρωποι από τους αρχαίους χρόνους. Η διαφθορά, η δημοκρατία, η ξενοφοβία και κάμποσα άλλα ήταν ζητήματα που αφορούσαν και τον αρχαίο κόσμο. Σαν να λέμε, η Ιστορία (πάντα) επαναλαμβάνεται.
Οι περισσότεροι γνωρίζουν τον Λιλιάν Τουράμ από τη σπουδαία ποδοσφαιρική καριέρα του. Εντούτοις, πολύ νωρίς, από τη στιγμή που αφυπηρέτησε, ξεκίνησε να γράφει βιβλία αναδεικνύοντας το κριτικό και εμβριθές πνεύμα του. Το νέο του βιβλίο Λευκή σκέψη (εκδ. Αντίποδες) είναι μια ουσιώδης μελέτη για τις πρωταρχικές πηγές του ρατσισμού. Σύμφωνα με το σκεπτικό του, το πρόβλημα ξεκινά με την επιβολή της λευκής σκέψης όχι μόνο στους μαύρους, αλλά και στους ίδιους τους λευκούς. Για να σπάσει η αλυσίδα, θα πρέπει, λοιπόν, να κατανοηθούν τα εγγενή ζητήματα που δημιουργεί αυτό το πλέγμα σκέψης. –Δ.Μ.
Απλά μαθήματα οικονομίας
Έχετε σκεφτεί, άραγε, ότι κάποιες μικρές ή μεγάλες σκέψεις μπορούν να κάνουν την καθημερινότητά σας πιο ικανοποιητική; Ο συγγραφέας Τζον Μάξγουελ μέσω του βιβλίου του Προτεραιότητα στα σημαντικά: 12 επιλογές που θα σας βοηθήσουν (εκδ. Κλειδάριθμος) εστιάζει στην απόλυτα χρηστική αξία της φιλοσοφίας και μοιράζεται μαζί μας δώδεκα απλές επιλογές –ανάμεσά τους και το πώς θα χρησιμοποιήσουμε με σοφό και λογικό τρόπο τα χρήματά μας– που μπορούμε να κάνουμε σήμερα και κάθε μέρα. Επίσης, έχετε σκεφτεί ποτέ τι σχέση έχουν τα τρόφιμα με την οικονομία; Η προφανής απάντηση είναι «ναι», καθώς τα αγοράζουμε για να τα καταναλώσουμε. Και όμως, υπάρχει και μια πιο βαθιά σχέση, την οποία εκθέτει ο διάσημος οικονομολόγος Χα-Τζουν Τσανγκ στο ευφάνταστο βιβλίο του Νόστιμη οικονομία (εκδ. Πατάκη). Αίφνης, μαθαίνουμε πώς οι φράουλες, οι μπανάνες, η σίκαλη ή το μοσχάρι συντέλεσαν στην οικονομική ανάπτυξη των κοινωνιών μας. –Δ.Μ.
Θετικές επιστήμες
Ποιος είναι ο αντίκτυπος της τεχνητής νοημοσύνης στον κόσμο της εργασίας; Πόσο δίκαιοι είναι οι αλγοριθμικά εργοδότες; Είναι δυνατό να ρυθμιστούν οι ψηφιακές πλατφόρμες έτσι ώστε να μην καταπατούν τα δικαιώματα των εργαζομένων; Στο Εργοδότης μου είναι ένας αλγόριθμος (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), οι συγγραφείς Αντόνιο Αλοΐσι και Βαλέριο Ντε Στέφανο θέτουν με σαφήνεια όλα τα κρίσιμα ζητήματα που αφορούν την εργασία υπό αλγοριθμικά καθεστώτα, και προτείνουν μια σειρά εφικτών λύσεων, καθώς «το μέλλον της τεχνολογίας και το μέλλον της εργασίας δεν είναι προδιαγεγραμμένα». Το βιβλίο έχει γραφτεί πριν από την εισβολή των Μεγάλων Γλωσσικών Μοντέλων, αλλά αποτελεί υποχρεωτικό ανάγνωσμα για όποιον/α θέλει να είναι υποψιασμένος/η για τα αληθινά διακυβεύματα της τεχνητής νοημοσύνης. –Μανώλης Ανδριωτάκης
Αν η νόηση είναι το ένα χαρακτηριστικό που μας διαχωρίζει από τα υπόλοιπα θηλαστικά, το άλλο είναι σίγουρα η όρθια στάση μας. Αυτό το εξελικτικό φαινόμενο εξετάζει ο Τζέρεμι Ντε Σίλβα στο βιβλίο του Τα πρώτα βήματα (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης). Βέβαια, το μεγάλο αυτό πλεονέκτημά μας κουβαλάει, φευ, και κάμποσα μειονεκτήματα. Ωστόσο, αποτέλεσε το μέγα βήμα (κυριολεκτικά και μεταφορικά) για την πρόοδο του ανθρώπινου είδους.
Πόσες φορές έχουμε παρατηρήσει περίεργα «φαινόμενα» στην κουζίνα μας; Γιατί λίγο αλάτι γλυκαίνει τη σοκολάτα; Γιατί εκρήγνυται η μπεσαμέλ στην κατσαρόλα; Ή ακόμα, γιατί το ψωμί γεμίζει τρύπες; Δεν είναι μαγεία, αλλά φυσική. Αυτό μας εξηγεί με εύληπτο τρόπο ο Γιώργος Βεκίνης στο βιβλίο του Η φυσική στην κουζίνα (εκδ. Τραυλός).
Είμαστε… αστρόσκονη, αναπόσπαστο μέρος του γαλαξία που μας περιβάλλει. Το βιβλίο του Παύλου Καστανά Προς τ’ άστρα (εκδ. Διόπτρα) επανεκδίδεται εμπλουτισμένο με νέα στοιχεία. Παραμένει ένας οδηγός για την αστροφυσική, γραμμένος με τέτοιο τρόπο που θα συγκινήσει τον αναγνώστη που του αρέσει να κοιτάζει τα άστρα.
Ο Στιβ Νας αποτελεί ακόμη και στις μέρες μας ένα μεγάλο αίνιγμα. Σπουδαίος μαθηματικός (ίσως ο πιο διάσημος), αλλά ταυτόχρονα αυτοκαταστροφικός, κάτι που τον οδήγησε στη σχιζοφρένεια. Ο Μιχαήλ Θ. Ρασσιάς υπήρξε ο τελευταίος συνεργάτης του νομπελίστα. Το βιβλίο του John Nash: Όταν μοιραστήκαμε την ίδια κιμωλία (εκδ. Καστανιώτη) είναι το χρονικό της συνεργασίας και της φιλίας τους.
Οι γιατροί το λένε και έχουν δίκιο: το έντερό μας είναι ο δεύτερος εγκέφαλός μας, αφούμας προειδοποιεί για διάφορες δυσλειτουργίες που εμφανίζονται στο σώμα μας. Το βιβλίο της δρος Έμιλι Λίμινγκ Ιδιοφυές έντερο (εκδ. Ψυχογιός) μας διαφωτίζει για τη σύνδεση εγκεφάλου – εντέρου και μας δίνει δέκα απλές αλλά αποτελεσματικές συμβουλές για να βοηθήσουμε το έντερό μας να λειτουργεί σωστά. –Δ.Μ.
Βοήθεια με αυτοβοήθεια
Ο 59χρονος σήμερα Ματ Χέιγκ διηγείται με αφοπλιστική ειλικρίνεια στο Λόγοι για να μείνεις ζωντανός (εκδ. Ψυχογιός) την προσωπική του αναμέτρηση με την κατάθλιψη σε ηλικία 24 ετών. Στόχος του δεν είναι να υποκαταστήσει τους επαγγελματίες ψυχικής υγείας, αλλά να γράψει «ένα βιβλίο που δεν υπήρχε όταν εκείνος το χρειαζόταν». Η νέα έκδοση του βιβλίου, που σημείωσε προ δεκαετίας ρεκόρ πωλήσεων στη Μεγάλη Βρετανία και στις ΗΠΑ, είναι επαυξημένη, καθώς συν τω χρόνω ο Χέιγκ διαγνώστηκε με αυτισμό και ΔΕΠΥ. Η αφήγηση του Βρετανού συγγραφέα μάς οδηγεί από το σκότος της κατάθλιψης στο φως της ελπίδας, υποδεικνύοντάς μας λόγους για να να αξιοποιήσουμε τον χρόνο μας στη Γη.
O ραββίνος Χάρολντ Κουσνέρ, που αποδήμησε το 2023, απευθύνεται με το αυτοβιογραφικό Όταν συμβαίνουν κακά πράγματα σε καλούς ανθρώπους (εκδ. Key Books) σε εκατομμύρια ανθρώπους οι οποίοι, χτυπημένοι από κάποια προσωπική καταστροφή –πρόωρη απώλεια αγαπημένου προσώπου, ασθένεια, χρεοκοπία–, αρχίζουν να αμφισβητούν ότι ο Θεός είναι καλός και δίκαιος. Ο ίδιος, μεγαλώνοντας ένα παιδί που ήταν προδιαγεγραμμένο ότι θα πεθάνει πριν ενηλικιωθεί, άρχισε να διερωτάται για την ορθότητα πολλών παρηγορητικών λόγων που είθισται να λέγονται στους πενθούντες, καταλήγοντας σε μια νέα θεώρηση της πίστης και της ανθρώπινης αντοχής. «Ο Θεός δεν προκαλεί τις κακοτυχίες μας. Για ορισμένες φταίει η κακή μας τύχη, για άλλες οι κακοί άνθρωποι, ενώ κάποιες είναι απλώς μια αναπόφευκτη συνέπεια του γεγονότος ότι είμαστε άνθρωποι και επομένως θνητοί, που ζουν σε έναν κόσμο άκαμπτων φυσικών νόμων. Ό,τι επώδυνο μας συμβαίνει δεν είναι τιμωρία για την κακή μας συμπεριφορά ούτε με κανέναν τρόπο μέρος ενός γενικότερου σχεδίου του Θεού. Εφόσον η τραγωδία δεν είναι θέλημα Θεού, δεν υπάρχει λόγος να νιώθουμε πληγωμένοι ή προδομένοι από τον Θεό όταν μας πλήττει. Μπορούμε να στρεφόμαστε σε εκείνον για να μας βοηθήσει να την ξεπεράσουμε[…]».
Είναι προτιμότερο να μη δαπανάμε χρόνο και ενέργεια για να ελέγξουμε καταστάσεις και να διαχειριστούμε τους άλλους. Το καλύτερο είναι να αποστασιοποιηθούμε. Η συγγραφέας των μπεστ σέλερ Μελ Ρόμπινς, που μοιράζεται πολλά διδάγματα από τη δική της ζωή, επισημαίνει στο βιβλίο Η μέθοδος Αφήστε τους (εκδ. Διόπτρα) ότι «οι άλλοι δεν έχουν καθόλου εξουσία πάνω σας, εκτός από αυτήν που εσείς τους εκχωρείτε». Είναι επίσης πεπεισμένη ότι, «όταν επιτέλους σταματήσετε να δίνετε τη δύναμή σας στους άλλους, θα δείτε πόση δύναμη έχετε πραγματικά». Η Ρόμπινς αφιερώνει μέρος του βιβλίου στις ενήλικες φιλίες, που παλεύουμε να τις αποκτήσουμε και ζοριζόμαστε να τις διατηρήσουμε. –Ι.Φ.
Ψυχική υγεία
Οι επιπτώσεις του ψυχικού τραύματος στον αναπτυσσόμενο εγκέφαλο των παιδιών είναι ανυπολόγιστες. Όσα ζήσαμε ως παιδιά αποτελούν πανίσχυρο προγνωστικό δείκτη για προβλήματα υγείας που θα αντιμετωπίσουμε στην ενήλικη ζωή μας, αλλά και το «κλειδί» για την ερμηνεία των μοτίβων συμπεριφοράς μας. Αυτά είναι τα συμπεράσματα των κλινικών μελετών του δρα Μπρους Πέρρυ, κορυφαίου νευροεπιστήμονα και παιδοψυχιάτρου, με τον οποίο συνεργάζεται ήδη από το 1989 η Όπρα Γουίνφρεϋ σε εκστρατείες για την προστασία των παιδιών στις ΗΠΑ. Η γνωστή τηλεπαρουσιάστρια, έχοντας επίγνωση του φορτίου που κουβαλά από την παιδική της ηλικία, πλησίασε τον Πέρρυ, τον πρώτο που εμβάθυνε σε αυτή τη θεματική. Το Τι σου συνέβη; (εκδ. Πατάκη), που χωρίζεται σε αφηγηματικά κομμάτια από τη ζωή της Όπρα και την κλινική παρακολούθηση ασθενών του Πέρρυ, αλλά και αμιγώς επιστημονικές αναλύσεις, μπορεί να βοηθήσει τον αναγνώστη να αναγνωρίσει δικά του τραύματα που καθόρισαν την εξέλιξή του.
Μια προσωπική εξομολόγηση για τις κρίσεις πανικού, μια σπάνια παραδοχή από έναν άνθρωπο που έχει βιώσει μια διαταραχή πάρα πολύ συχνή στον γενικό πληθυσμό. Όσοι ζουν με ανάλογες κρίσεις θα ταυτιστούν και θα λυτρωθούν μέσω της αφήγησης της Μαρίας Παπαγεωργίου, η οποία κρατάει αμείωτο το ενδιαφέρον κάθε αναγνώστη στο Μια χαραμάδα πανικού (εκδ. Πατάκη). «Πιστοί και άπιστοι, θα βρούμε σίγουρα μπροστά μας κάποια στιγμή: τις χαραμάδες, τις ρωγμές, τις χαράδρες ενός πανικού μας – ή και τις κρίσεις πανικού μας. Και τότε θα πρέπει να μπορέσουμε να ακούσουμε κάτι μέσα από το σώμα μας –αλλά και πέρα από αυτό– που μας καλεί. Που μπορεί να λέγεται “ψυχή”, συναίσθημα, ανομολόγητες συγκρούσεις, καταχωνιασμένες επιθυμίες. Αλλά και σε κάθε περίπτωση ιστορία. Μια ιστορία μας που προσπαθούμε να ανακαλύψουμε, αλλά και ίσως να μπορέσουμε κάποια στιγμή να αφηγηθούμε. Με τον δικό μας τρόπο», αναφέρει στο προλογικό σημείωμα ο Γρηγόρης Αμπατζόγλου, ομότιμος καθηγητής ψυχιατρικής στο ΑΠΘ.
Ως είδος βρισκόμαστε στην καλύτερη στιγμή μας: ζούμε περισσότεροι και για περισσότερα χρόνια. Όμως, παρά τα ευνοϊκά δεδομένα, νιώθουμε συχνά πάρα πολύ άσχημα. Για του λόγου το αληθές, σύμφωνα με τον ΠΟΥ, 284 εκατομμύρια άνθρωποι στον κόσμο πάσχουν από αγχώδη διαταραχή, ενώ 280 εκατομμύρια υποφέρουν από κατάθλιψη. Αυτή η αντίφαση ταλανίζει σε όλη την καριέρα του τον 51χρονο Σουηδό ψυχολόγο Χάνσεν Άντερς, ο οποίος στο Η κοινωνία της ευτυχίας (εκδ. Πατάκη) αναδεικνύει ότι ο «πρωτόγονος» εγκέφαλός μας δεν μας βοηθά να αντεπεξέλθουμε στις απαιτήσεις του σύγχρονου τρόπου ζωής. Εξετάζει την κατάθλιψη και το άγχος μέσα από το πρίσμα της εξέλιξης του είδους μας και μας βοηθά να διακρίνουμε τις βαθύτερες αιτίες του. Τέλος, προτείνει μεθόδους διαχείρισης των παραπάνω συναισθημάτων.
Η θεωρία του δεσμού στην πράξη (εκδ. Gutenberg) της Σούζαν Τζόνσον μάς καλεί να εξερευνήσουμε πώς οι πρώιμες εμπειρίες επηρεάζουν τις σχέσεις μας στην ενήλικη ζωή και πώς η κατανόηση αυτών των διεργασιών μπορεί να μας βοηθήσει να δημιουργήσουμε πιο ασφαλείς και υγιείς σχέσεις με τους άλλους. Το έργο της διακεκριμένης ψυχολόγου, που ασχολήθηκε για πάνω από πενήντα χρόνια με τη θεραπεία ζεύγους και θεμελίωσε τη συγκινησιακά εστιασμένη θεραπεία, βασίστηκε στις αρχές της θεωρίας του δεσμού στην κλινική πρακτική. Η εν λόγω θεωρία δεν αντιμετωπίζει τον άνθρωπο μόνο ως ένα κοινωνικό ον, αλλά ως Homo vinculum – ον που δημιουργεί δεσμούς. Η σύναψη συναισθηματικών δεσμών με τους άλλους αποτελεί μία από τις πιο εγγενείς στρατηγικές επιβίωσης για τα ανθρώπινα όντα: από την κούνια έως τον τάφο είμαστε προγραμματισμένοι να αποζητούμε τη σωματική και συναισθηματική εγγύτητα στους σημαντικούς άλλους που θεωρούνται αναντικατάστατοι. Η Τζόνσον, στο κύκνειο άσμα της, μας προσφέρει έναν οδηγό για την κατάκτηση μιας βαθύτερης αυτογνωσίας, τη βελτίωση των διαπροσωπικών μας σχέσεων και τη διαχείριση του στρες. –Ι.Φ.
Φιλοσοφία στην πράξη
Η ευτυχία διδάσκεται, και οι πιο κατάλληλοι δάσκαλοι είναι οι αρχαίοι φιλόσοφοι. Η Έλσα Νικολαΐδου, που έχει σπουδάσει φιλοσοφία και δη την αριστοτελική, μας παρουσιάζει στο Η φιλοσοφία της ευτυχίας (εκδ. Μεταίχμιο) με τρόπο εύληπτο το πώς προσέγγιζε κάθε φιλοσοφική σχολή το αιώνιο αίτημα του ανθρώπου για ευτυχία· αλλά και το πώς ο κάθε φιλόσοφος ακολουθούσε στην πράξη όσα θεωρητικά πρέσβευε. «Η “επιμέλεια εαυτού” παρέμεινε το κύριο μέλημα των αρχαίων φιλοσόφων. Ο αυτοέλεγχος, ο εσωτερικός διάλογος, η ανάγνωση ή η ακρόαση, η εγκράτεια θα αποτελέσουν καθημερινή πρακτική των φιλοσόφων και προϋπόθεση της ευδαιμονίας τους».
Νιώθουν οι πέτρες; Τα χταπόδια; Οι αστακοί; Ο διακεκριμένος καθηγητής ψυχολογίας Νίκολας Χάμφρυ μάς παρασέρνει με το Ο βιωματικός εαυτός (εκδ. Πεδίο) σε έναν περιπετειώδη στοχασμό, βασισμένο στα πιο πρόσφατα επιστημονικά δεδομένα, με στόχο να εξηγήσει επιστημονικά το φαινόμενο της «βιωματικής συνείδησης» σε όντα πέραν του ανθρώπου. «Μπορούμε να πούμε με κάποια βεβαιότητα ότι οι σκύλοι και οι παπαγάλοι έχουν βιωματική συνείδηση και ότι οι αστακοί και τα χταπόδια δεν έχουν […]. Τα ζώα με βιωματική συνείδηση πρέπει να έχουν μια απόλυτη αξία για εμάς, αντίθετα με τα ζώα χωρίς βιωματική συνείδηση. Η ευζωία των σκύλων λοιπόν πρέπει να έχει μεγαλύτερη σημασία για εμάς […], γιατί οι σκύλοι έχουν σημασία για τον εαυτό τους με έναν τρόπο με τον οποίο τα χταπόδια δεν έχουν», καταλήγει ο Χάμφρυ.
Μεγαλώνοντας μέσα σε μια πατριαρχική κοινωνία, μαθαίνουμε ότι η αγάπη αποτελεί μια έμφυλη αφήγηση, ότι πρέπει να είμαστε αρκετά καλές για να αξίζουμε την αγάπη των άλλων, η οποία ενδέχεται και να εξαϋλωθεί όταν μεγαλώνοντας αποκτάμε δική μας βούληση και ανεξάρτητη σκέψη. H Μπελ Χουκς, μία από τις πλέον επιδραστικές φωνές στον φεμινισμό, που «έφυγε» το 2021, σκιαγραφεί γλαφυρά στο Σύνδεση: Η γυναικεία αναζήτηση της αγάπης (εκδ. Μεταίχμιο) τα στερεότυπα με τα οποία μεγάλωσαν οι γυναίκες των προηγούμενων γενεών και παρατηρεί τις αλλαγές που συν τω χρόνω συντελέστηκαν χάρη στο φεμινιστικό κίνημα. «Βοήθησε τις γυναίκες να βλέπουν διαφορετικά το γήρας […] οι μεγαλύτερες γυναίκες έχουν κατακτήσει εκ νέου τον παλαιότερο ρόλο της προφήτισσας και συμβούλου…». Η Χουκς περιγράφει τις διάφορες μορφές αγάπης και μας μεταφέρει την πεποίθηση ότι οι γυναίκες ανεξαρτήτως ηλικίας μπορούν να αναζητήσουν και να διεκδικήσουν αυτή τη σύνδεση σε κάθε πτυχή της ζωής τους. Περιγράφει την εμμηνόπαυση ως μια μετάβαση προς την ελευθερία και τη σοφία, όταν οι γυναίκες «σαν πανέμορφα φίδια» πετούν το παλιό τους δέρμα και αποκτούν ένα νέο, πιο δυνατό και όμορφο.
Ο Τζόρνταν Β. Πέτερσον, ψυχολόγος και συγγραφέας του μπεστ σέλερ 12 κανόνες για τη ζωή, προχωρά στο Εμείς που παλεύουμε με τον Θεό (εκδ. Key Books) σε μια εκτενή σημειολογική ανάλυση των βιβλικών ιστοριών: διακρίνει μοτίβα και τονίζει την επιρροή τους στον δυτικό πολιτισμό. Με αφορμή την ιστορία του προφήτη Ηλία, παρατηρεί ότι ο Ηλίας ανέρχεται στους ουρανούς ενώ είναι ακόμα ζωντανός – ένα μοτίβο που εξελίσσεται σε χριστιανική παράδοση, αφού και ο Ιησούς ανέρχεται στον Παράδεισο με τον ίδιο τρόπο μετά την Ανάστασή του. Αναδεικνύει τον συμβολισμό του «άνυδρου βασιλείου», μια προφητεία για το βασίλειο του Ισραήλ και της Ιουδαίας επί βασιλείας Αχαάβ, που συναντάται ακόμα και στο Lion King του Disney. Στη δε σύγκρουση Κάιν και Άβελ, ο Πέτερσον «βλέπει» την τυπική ενδοοικογενειακή αδελφική αντιζηλία. Το βιβλίο των 520 σελίδων δίνει τροφή για σκέψη, προβληματισμό, ακόμα και αντιπαράθεση με τον συγγραφέα του. –Ι.Φ.
Γονείς και παιδιά
Έχοντας τριπλή ιδιότητα (μητέρα, εκπαιδευτικός και εθελόντρια), η Ελισάβετ Κρίπα συνέγραψε έναν πρακτικό οδηγό με τίτλο Όσα έμαθα από τα παιδιά (εκδ. Key Books), που απευθύνεται σε εκπαιδευτικούς και γονείς και τους προτρέπει να συνδεθούν ουσιαστικά με αυτά. Ενδεικτικά, προτείνει μεθόδους συμπερίληψης στη σχολική κοινότητα, όπως γιορτές υποδοχής νέων μαθητών στην τάξη ή τη γιορτή των γειτόνων, όπου στήνεται ένα τραπέζι γνωριμίας όλης της γειτονιάς. Στους γονείς συστήνει να αφιερώνουν τουλάχιστον δέκα λεπτά αποκλειστικά στα παιδιά τους, δίνοντας ευφάνταστες ιδέες, όπως, για παράδειγμα, να γίνουμε διασώστες κοχυλιών.
Η έμπειρη παιδαγωγός Σάρα Όουκγελ-Σμιθ απευθύνεται μέσα από το Ανατροφή με ενσυναίσθηση και όρια (εκδ. Μίνωας) στους νέους γονείς, που έχουν στα χέρια τους κυριολεκτικά την ευκαιρία να μεγαλώσουν έναν ευτυχισμένο άνθρωπο με σιγουριά και αυτοπεποίθηση. Η ίδια προκρίνει τη μέθοδο της ήπιας ανατροφής, η οποία περιλαμβάνει επτά βασικές και απαράβατες αρχές: σύνδεση, επικοινωνία, έλεγχο, εμπερίεξη, υπεράσπιση, εμπιστοσύνη και συνέπεια εκ μέρους του γονιού. Η επικοινωνία δεν είναι μόνο λεκτική, υπενθυμίζει η Όουκγελ-Σμιθ, και η σύνδεση επιζητείται όχι μόνο στις «καλές» στιγμές της οικογενειακής ζωής. «Τα παιδιά πρέπει να νιώθουν πάντα ότι τα αγαπάτε, ό,τι κι αν κάνουν. Μπορεί να μη σας αρέσει η συμπεριφορά τους, αλλά τα αγαπάτε άνευ όρων και, όσο θυμωμένοι και εξαντλημένοι κι αν είστε, είναι αναγκαίο να το γνωρίζουν αυτό, ιδίως τις φορές που οι αντιδράσεις σας μπορεί να δείχνουν το αντίθετο», υπενθυμίζει. –Ι.Φ.
Οι αρχαίοι Έλληνες είναι εδώ
Τα σοφόκλεια δράματα Αντιγόνη και Οιδίπους Τύραννος, παραγγελίες του σημαντικού σκηνοθέτη Λευτέρη Βογιατζή προς τον φίλο του ποιητή και μεταφραστή Νίκο Α. Παναγιωτόπουλο, κατάφεραν να ανέβουν στη σκηνή κατά το ήμισυ, καθώς ο αδόκητος θάνατος του Λευτέρη Βογιατζή διέκοψε αυτόματα τη διδασκαλία του Οιδίποδα. Εντούτοις, αμφότερα βρίσκονται πλέον σε μια καλαίσθητη έκδοση από τις εκδόσεις Κίχλη. Η έκδοση συμπληρώνεται με την εισαγωγή του επίσης εκλιπόντος Νίκου Α. Παναγιωτόπουλου.
Ηλέκτρα, Ιφιγένεια, Φαίδρα. Τρεις γυναικείες μορφές που μας έρχονται από την αρχαία τραγωδία, με τα πάθη τους να μας δονούν διαρκώς. Ο ποιητής Γιώργος Βέλτσος αποπειράται να μετεγγράψει με τον δικό του ιδιοσυγκρασιακό τρόπο τον λόγο τους. Το βιβλίο Σχέδιο για Ηλέκτρα, σχέδιο για Ιφιγένεια, σχέδιο για Φαίδρα (εκδ. Πατάκη) είναι μια άλλη θεατρική οπτική, η οποία, όπως σημειώνει ο Γιώργος Βέλτσος, έγινε με σεβασμό αλλά και με μια αναπόφευκτη προδοσία από τη μετανεωτερική εποχή μας.
Είμαστε ύλη και δάκρυα. Από τη στιγμή που ακόμη και οι ηρωικοί πολεμιστές της Ιλιάδας και της Οδύσσειας αναλύονται σε κλάματα, γιατί όχι κι εμείς; Ο Ιταλός συγγραφέας Ματέο Νούτσι, γνήσιος λάτρης της αρχαίας Ελλάδας, με το βιβλίο του Τα δάκρυα των ηρώων (εκδ. Καστανιώτη) εστιάζει σε μια σημαντική –πλην σχετικά αφανή– πτυχή των ομηρικών επών. Σε εκείνες τις στιγμές που οι ήρωες δεν κρύβουν τις αδυναμίες τους, αλλά με αδάμαστο πάθος κλαίνε από έρωτα, νόστο, λύπη, πόνο ή οργή.
Συχνά αναφερόμαστε στα θαυμαστά επιτεύγματα των Αρχαίων προγόνων μας. Κάνουμε λάθος; Ο ιστορικός και συγγραφέας Τόνι Σπόφορθ σημειώνει στο βιβλίο του Τι οφείλουμε στους Αρχαίους Έλληνες (εκδ. Πατάκη) ότι μπορεί να έχουν περάσει 2.500 χρόνια από την ακμή του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, εντούτοις οι σημερινές κοινωνίες τούς οφείλουν τη δημοκρατία, τους Ολυμπιακούς Αγώνες, την ιατρική, την εμμονή στο σωματικό κάλλος, τις θρησκευτικές πρακτικές και φυσικά τον πολιτισμό σε όλες τις εκφάνσεις του. –Δ.M.
Ο Μπλουμ ξέρει
Ο Δημήτρης Δημηρούλης, καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστημίου, επιμελήθηκε την έκδοση Ο δαίμων ξέρει. Λογοτεχνικό μεγαλείο και το αμερικανικό υψηλό του Χάρολντ Μπλουμ, για τις εκδόσεις Gutenberg. Του ζητήσαμε ένα σχόλιο:
Όταν εμπλέκονται έννοιες όπως, «επίδραση», «υψηλό», «δαίμων» «μεγάλοι συγγραφείς», «κλασική παράδοση», «ισχυροί ποιητές», «Σχολή της Μνησικακίας» και άλλες παρεμφερείς, τότε ο συνήθης ύποπτος είναι ο Χάρολντ Μπλουμ (1930-2019). Γνωστός στον χώρο των λογοτεχνικών σπουδών για τη μαχητική κριτική και τις αιρετικές απόψεις του, άφησε πίσω του τεράστιο έργο που συνεχίζει να προκαλεί και να προβληματίζει. Οι εκδόσεις Gutenberg έχουν μεριμνήσει να μεταφραστούν στα ελληνικά πολλά σημαντικά κείμενά του, με τελευταία αποκτήματα τα: Η ανατομία της επίδρασης. Η λογοτεχνία ως τρόπος ζωής (2024) και Ο δαίμων ξέρει. Λογοτεχνικό μεγαλείο και το αμερικανικό υψηλό (2025). Στο τελευταίο, ο Γαργαντούας αυτός της ανάγνωσης, της γραφής και του προφορικού λόγου, προτείνει, με τον δικό του τρόπο, να ξαναδιαβάσουμε δώδεκα διάσημους Αμερικανούς συγγραφείς: Ουίτμαν, Ντίκινσον, Έλιοτ, Ουόλας Στίβενς, Φρόστ, Χάρτ Κρέιν, Μέλβιλ, Χόθορν, Τουέιν, Φόκνερ, Χένρι Τζέιμς. Στη διαδρομή η γενική εποπτεία ανατίθεται στη διεισδυτική ματιά του Έμερσον. Δεν πρόκειται για απλή φιλολογική θεώρηση αλλά για παθιασμένη και ανατρεπτική ερμηνεία που αναδεικνύει την αξία αυτών των συγγραφέων, προσφέροντας στον αναγνώστη τη σπάνια εμπειρία να νιώθει ότι διαβάζει τα έργα τους για πρώτη φορά. Ο «δαίμων» του Μπλουμ ξέρει πώς να μας οδηγήσει στα αειθαλή δάση της λογοτεχνίας. Είναι, όπως σημειώνει ο επιμελητής, «το όνομα για το μυστήριο της δημιουργικής φαντασίας, η, κατά κάποιον τρόπο, υπέρβαση του ανθρώπινου και, συνάμα, το σωκρατικό δαιμόνιο, εκείνη η εσωτερική φωνή που παρεμβαίνει καθοριστικά σε κρίσιμες στιγμές».
Ο Κούντερα πλαγίως
Η Φλοράνς Νουαβίλ επέλεξε τον τίτλο Γράψιμο… τι ιδέα κι αυτή! (εκδ. Εστία), έναν εντελώς αντισυμβατικό δηλαδή τίτλο, για να περιγράψει την αντίστοιχα αντισυμβατική της βιογραφία του Μίλαν Κούντερα. Για χρόνια φίλη του συγγραφέα, η Νουαβίλ κατάφερε να τρυπώσει εκεί που ο Κούντερα δεν άφηνε κανέναν, στην προσωπική του ζωή δηλαδή, καθότι αντιδρούσε σε κάθε απόπειρα μοιράσματος της ιστορίας του και από ένα σημείο και μετά είχε σταματήσει να δίνει και συνεντεύξεις. Αν κάποιος αγαπάει τον Κούντερα, και πώς να μην, θα απολαύσει αυτό το πήγαινε-έλα σε τόπους και χρόνους και βιβλία που τελικά δίνουν μια αρκετά σφαιρική εικόνα του ατόμου, κυρίως, όμως, επιτρέπουν μια τρόπον τινά καινούργια ματιά στο έργο του. –Α.Δ.
Καζαντζάκης ταξιδεύοντας
Τρεις νέοι τόμοι των ταξιδιών του Νίκου Καζαντζάκη κυκλοφόρησαν μόλις από τις εκδόσεις Διόπτρα: Ταξιδεύοντας Αγγλία, Ταξιδεύοντας Ρουσία, Ταξιδεύοντας Ισπανία. Οι εντυπώσεις, οι συναντήσεις, οι σκέψεις του Καζαντζάκη σε μια εποχή πριν από τη συγγραφή των μεγάλων του έργων φανερώνουν και τη διαδικασία της διαμόρφωσής του. Σημειώνω ένα περιστατικό από το ισπανικό ταξίδι, συγκεκριμένα στη Σαλαμάνκα, όπου πήρε την ιστορική συνέντευξη από τον Μιγκέλ ντε Ουναμούνο, η οποία τότε δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή. Αξίζει να την αναζητήσετε. –Α.Δ.
