«Όπως είχε δηλώσει ο διάσημος Ολλανδός καθηγητής Ρεμ Κούλχαας, εάν ολόκληρη η αρχιτεκτονική του 20ού αιώνα καταστρεφόταν, θα μπορούσε να ζωντανέψει μέσα από το έργο του Ιβάν Λεονίντοφ (1902-1959)», αναφέρει ο Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος, αρχιτέκτονας και συγγραφέας του βιβλίου Σοβιετικός μοντερνισμός – Όψεις πρωτοπορίας 1918-1932, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Είναι εντυπωσιακό να ακούς για πρώτη φορά το όνομα ενός πρωτοπόρου, μαθαίνοντας παράλληλα ότι ήταν ένας από εκείνους που όρισαν τον τρόπο με τον οποίο οι σύγχρονες κοινωνίες δομούν τον χώρο αλλά και την ίδια τους τη ζωή. Μάλιστα, γίνεται ακόμα πιο εντυπωσιακό όταν αντιλαμβάνεσαι ότι ο Λεονίντοφ προέρχεται από την «ξεχασμένη» Σοβιετική Ένωση. Γιατί όμως στον κόσμο του σημερινού ίντερνετ, η σοβιετική αρχιτεκτονική γίνεται τόσο συχνά viral; Επειδή μας μοιάζει «εξωγήινη» ή επειδή δείχνει σύγχρονη και τρομερά οικεία με έναν τρόπο;
Πύραυλοι, μηχανές, επανάσταση
«Οι Σοβιετικοί θαύμαζαν τη μηχανική και την τεχνολογία. Ο Γιάκοβ Τσερνίκοβ (1889-1951), για παράδειγμα, σχεδίαζε σαν να κατασκεύαζε μηχανές», λέει ο κ. Ξανθόπουλος, αναφερόμενος σε έναν άλλο «μεγάλο» της σοβιετικής αρχιτεκτονικής. Για τον ίδιο, το βιβλίο αυτό είναι ένα έργο ζωής, που ξεκίνησε από τα χρόνια του στις ΗΠΑ τη δεκαετία του 1970, όταν και ήρθε σε επαφή με κάποια λευκώματα που του κίνησαν το ενδιαφέρον. «Εκείνο που με βοήθησε πάρα πολύ είναι το ότι έχω στο αρχείο μου όλα τα περιοδικά της εποχής εκείνης». Το αποτέλεσμα; Μια μνημειώδης έκδοση γεμάτη αφίσες, σχέδια και φωτογραφίες, που αφηγείται τη δεκαπενταετή μοντερνιστική έκρηξη στη Σοβιετική Ένωση, η οποία ξεκίνησε με κρότο, αλλά έσβησε γρήγορα· πρόλαβε, όμως, στο ενδιάμεσο να ανοίξει νέους δρόμους.
«Η αναζήτηση μιας άλλης κοινωνίας δικαιότερης και απαλλαγμένης από κοινωνικές και ταξικές διακρίσεις, από ακρότητες του ανταγωνισμού και ιδιαίτερα από την καθεστωτική αυθαιρεσία και καταπίεση, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ιστορία της ανθρωπότητας, είναι η ιστορία των οικισμών και των πόλεών της», διαβάζουμε στις πρώτες σελίδες του βιβλίου.
Μια μνημειώδης έκδοση γεμάτη αφίσες, σχέδια και φωτογραφίες, που αφηγείται τη δεκαπενταετή μοντερνιστική έκρηξη στη Σοβιετική Ένωση, η οποία ξεκίνησε με κρότο, αλλά έσβησε γρήγορα.
Λίγο αργότερα, ερχόμαστε μέσα από χειρόγραφα σκίτσα σε επαφή με τον Κονσταντίν Τσιολκόφσκι (1857-1935), τα οποία προσθέτουν ακόμα ένα κομμάτι στο παζλ: τη λατρεία για το διάστημα των Σοβιετικών μοντερντιστών. Πώς, όμως, θα μπορούσε ένα καλλιτεχνικό ρεύμα να εκφράσει έναν νέο κόσμο που προσπαθούσε να σταθεί στα πόδια του έπειτα από μια επανάσταση που συγκλόνισε τον τότε κόσμο; Ποιο ήταν το βασικό ζητούμενο; «Ήταν ένα κίνημα που προσπάθησε να ερμηνεύσει τον κοινωνικό ρόλο της αρχιτεκτονικής, αξιοποιώντας τις τεχνολογίες της εποχής και κυρίως τη δυναμική της ανερχόμενης βιομηχανίας. Με αντιφάσεις, με αδυναμίες, αλλά και με την ξεκάθαρη πρόθεση να εκφράσει τον “νέο κοινωνικό άνθρωπο” που επιχειρούσε να διαμορφώσει η σοβιετική κοινωνία. Ένα κίνημα ουσίας και όχι εντυπώσεων».
Ο προφήτης Λεονίντοφ
Γιατί, όμως, μας απασχολεί σήμερα το έργο του συγκεκριμένου ρεύματος; «Η τότε αναζήτηση για μια “καθαρή” αρχιτεκτονική, απαλλαγμένη από περιττό διακοσμητισμό, παραμένει επίκαιρη», αναφέρει ο Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος, τονίζοντας με νόημα ότι είναι πολύ συχνό για τη σημερινή αρχιτεκτονική να έχει δυσκολία να προτείνει μια πειστική ταυτότητα. Στην περίπτωση του Ιβάν Λεονίντοφ φαίνεται να συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Το όραμά του για μια νέα αρχιτεκτονική που θα είχε ως επίκεντρο τον «νέο κοινωνικό άνθρωπο» και θα προέκρινε την απλότητα, την αρμονία με τη φύση και το γύρω τοπίο, την ουσία και την αισιοδοξία για ένα καλύτερο μέλλον αντί για την περιττή (πολλές φορές) διακόσμηση, αποτυπώνεται στο έργο που τον έκανε διάσημο και πέρα από τα όρια της Σοβιετικής Ένωσης: τη διπλωματική του εργασία για το Ινστιτούτο Λένιν στη Μόσχα. Το πραγματικά παράδοξο της υπόθεσης; Το εν λόγω έργο δεν υλοποιήθηκε ποτέ, όπως και το σύνολο των έργων του, με μοναδική εξαίρεση τη διαμόρφωση συστήματος υπαίθριων κλιμάκων και αμφιθεάτρου στην πόλη του βόρειου Καυκάσου Κίσλοβοντσκ (1937-1938).
«Είναι εντυπωσιακό το πόσο σύγχρονο και πειστικό φαίνεται το έργο του σήμερα», αναφέρει ο συγγραφέας του βιβλίου, τονίζοντας ότι ο Λεονίντοφ λοιδορήθηκε από τους συντηρητικούς κομμουνιστικούς κύκλους. «Η τέχνη, όπως και η αρχιτεκτονική, μπήκε σε ασφυκτικά καλούπια. Η πρωτοπορία θεωρήθηκε παρακμιακή. Τη δεκαετία του ’30, το παιχνίδι τελείωσε. Ο Στάλιν θεωρούσε παρακμιακά όλα αυτά τα πειράματα, άνευ ουσίας, ίσως και επικίνδυνα». Τελικά, η εντυπωσιακή αλήθεια συνοψίζεται στον ισχυρισμό του Ανατόλ Κοπ από το βιβλίο Πόλη και Επανάσταση: Αν η πορεία του σοβιετικού μοντερνισμού δεν είχε διακοπεί τόσο βίαια, δεν είναι καθόλου απίθανο ο Λεονίντοφ να είχε επιτελέσει έναν ρόλο αντίστοιχο με εκείνον του Λε Κορμπιζιέ στον δυτικό κόσμο.
Εκλεκτικές συγγένειες
Αφίσες που θα μπορούσαν να προμοτάρουν μια σημερινή παράσταση θεάτρου, σχέδια που μοιάζουν ενίοτε υπερβολικά μοντέρνα στα μάτια μας, πρωτοποριακά κτίρια που εύκολα θα κοσμούσαν τις πόλεις της Βορειοδυτικής Ευρώπης· αυτό είναι το εντυπωσιακό υλικό που περνάει μπροστά στα μάτια μας στις 300 και πλέον σελίδες του Σοβιετικού μοντερνισμού. Αν κάποιος εξετάσει σε βάθος το εν λόγω κίνημα, θα διαπιστώσει, σύμφωνα με τον κ. Ξανθόπουλο, ότι «δεν ήταν ένα φαινόμενο αποκομμένο από παράλληλα ρεύματα στη Δυτική Ευρώπη, αλλά μοιραζόταν με αυτά –όπως για παράδειγμα το Bauhaus– νέες ριζοσπαστικές τάσεις αισθητικής απόδοσης». Άλλωστε, είναι χαρακτηριστικό ότι δεύτερος διευθυντής της σχολής του Bauhaus στο Ντεσάου, μετά τον Βάλτερ Γκρόπιους, ορίστηκε ο Ελβετός Χάνες Μάιερ, ο οποίος όμως δεν μακροημέρευσε. Οι «αριστερές» του πεποιθήσεις δεν ταίριαζαν σε μια Γερμανία όπου ανέτελλε το τέρας του ναζισμού. Ο τελευταίος βρήκε καταφύγιο στη Σοβιετική Ένωση, από όπου όμως έφυγε κυνηγημένος από τις σταλινικές αρχές ως ανεπιθύμητος, λίγα χρόνια αργότερα∙ είναι γεγονός ότι οι μοντερνιστές της Ευρώπης μοιράζονταν, εκτός από τις ανταλλαγές ιδεών, την ικανότητα να γίνονται τρομερά ανεπιθύμητοι στις εκάστοτε ασφυκτικές εξουσίες.
«Η τέχνη, όπως και η αρχιτεκτονική, μπήκε σε ασφυκτικά καλούπια. Η πρωτοπορία θεωρήθηκε παρακμιακή. Τη δεκαετία του ’30, το παιχνίδι τελείωσε». —Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος, αρχιτέκτονας
Υπάρχουν εποχές που γεννούν ιδέες, άλλες που τις θάβουν και κάποιες που απλώς τις προσπερνούν. Ο σοβιετικός μοντερνισμός ανήκει σε μια κατηγορία μοναδική: είναι μια ιδέα που δεν κατάφερε ούτε να ολοκληρωθεί ούτε να ξεχαστεί. Όπως αναφέρει ο κ. Ξανθόπουλος, ό,τι πρόλαβε να παραχθεί σε εκείνα τα λίγα χρόνια έφτανε για να αφήσει αποτύπωμα. Σχέδια, μακέτες, ακόμη και κτίρια που στέκουν μέχρι σήμερα σε διάφορες πόλεις της πρώην ΕΣΣΔ μάς υπενθυμίζουν τη δύναμη και την ομορφιά του. Ίσως, μάλιστα, μας συγκινούν ακριβώς επειδή έχουν κάτι το ημιτελές, σαν ένα όνειρο που κόπηκε απότομα. Είναι, τελικά, η αρχιτεκτονική ενός χαμένου κόσμου που καταφέρνει ακόμα να μας μιλάει μέσα από το χρονοντούλαπο της Ιστορίας.
*Η έκδοση Σοβιετικός μοντερνισμός – Όψεις πρωτοπορίας 1918-1932 του Κωνσταντίνου Ξανθόπουλου κυκλοφορεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
