Πέρα από το οικονομικό, το περιβαλλοντικό, το ενεργειακό και το χρονικό τίμημα που πρέπει να καταβάλουμε για τη χρήση των νέων τεχνολογιών της γνώσης, όπως είναι το ChatGPT, υπάρχουν και κρυφά κόστη, τα οποία φτάνουν να επηρεάζουν έως και τις λειτουργίες του εγκεφάλου μας. Όσο εξαρτόμαστε όλο και περισσότερο από την τεχνητή νοημοσύνη, θυσιάζουμε ή θέτουμε σε κίνδυνο το χαρακτηριστικό που μας έφερε έως εδώ, την ικανότητά μας για κριτική σκέψη. Αυτό ισχυρίζεται μια πρόσφατη έρευνα από το MIT Media Lab των ΗΠΑ, η οποία προκάλεσε έναν μικρό σεισμό στην κοινότητα της τεχνητής νοημοσύνης.
Επειδή η έρευνα αφήνει μεγάλο χώρο για εντυπωσιοθηρικούς τίτλους και τραβηγμένες ερμηνείες –όπως αυτής της γυναίκας στο YouTube, που χωρίς δισταγμό συμπεραίνει ότι το ChatGPT καταστρέφει τα μυαλά μας–, η ομάδα των ερευνητών, με επικεφαλής τη Ναταλίγια Κόσμινα, έχει σπεύσει στην ιστοσελίδα της να προλάβει κλικοθήρες και βερμπαλιστές, ζητώντας να διαβάσουμε όσο πιο προσεκτικά γίνεται την 206 σελίδων μελέτη και να μην προστρέξουμε, για προφανείς λόγους, σε κάποιο μεγάλο γλωσσικό μοντέλο (ΜΓΜ). «Είναι ασφαλές να πει κάποιος ότι τα ΜΓΜ ουσιαστικά μάς κάνουν “πιο χαζούς”;», αναφέρουν στην ιστοσελίδα τους. «Όχι! Σας παρακαλούμε μη χρησιμοποιείτε λέξεις όπως “ηλίθιος”, “χαζός”, “εγκεφαλική σήψη”, “βλάβη”, “ζημιά”, “παθητικότητα”, “κλάδεμα” και ούτω καθεξής. Αποφύγετε επίσης τη χρήση των λέξεων “εγκεφαλικές σαρώσεις”, “τα ΜΓΜ σάς κάνουν να σταματάτε να σκέφτεστε”, “επενεργούν αρνητικά”, “εγκεφαλική βλάβη”, “τρομακτικά ευρήματα”. Ειδικά αν είστε δημοσιογράφος, να ξέρετε ότι όλες αυτές οι λέξεις προσφέρουν πολύ κακή υπηρεσία στην εργασία μας, καθώς εμείς δεν χρησιμοποιούμε αυτού του είδους το λεξιλόγιο».
Ένας στους δύο Έλληνες
Υπακούοντας λοιπόν στις εκκλήσεις των επιστημόνων, εμείς δεν θα μπούμε στον πειρασμό να πούμε ότι το ChatGPT μάς αποβλακώνει ούτε θα παραφράσουμε το διάσημο εξώφυλλο του περιοδικού The Atlantic, που το 2008 αναρωτιόταν «Μήπως το Google μάς κάνει ηλίθιους;». Έχουμε απτές αποδείξεις, από την προσωπική καθημερινή εμπειρία του ChatGPT και των άλλων ΜΓΜ, που δείχνουν προς προβληματικές κατευθύνσεις, αλλά θα προτιμήσουμε να μείνουμε ψύχραιμοι, κρατώντας στενή επαφή με τα γεγονότα.
Κατ’ αρχάς, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι η ίδια η μελέτη του MIT έχει μερικούς σοβαρούς περιορισμούς: το δείγμα της είναι πολύ μικρό, μόλις 54 άτομα, και πολύ στενό από δημογραφικής άποψης, καθώς περιλαμβάνει μόνο άτομα ηλικίας 18-39 ετών που διαμένουν στην ευρύτερη περιοχή της Βοστώνης και φοιτούν ή εργάζονται σε ένα από τα πέντε πανεπιστήμια (ΜΙΤ, Γουέλσλι, Χάρβαρντ, Νορθίστερν, Ταφτς). Επίσης, δεν έχει αξιολογηθεί ακόμα από την ακαδημαϊκή κοινότητα, γεγονός που βάζει στα ευρήματά της ένα μεγάλο ερωτηματικό. Σε μια εποχή όπου το 40%, ή και περισσότερο, των δημοσιευμένων ερευνών αποτυγχάνουν να αναπαραχθούν, πρέπει να είμαστε ακόμα περισσότερο επιφυλακτικοί απέναντι στις δημοσιεύσεις που δεν έχουν αξιολογηθεί από ομότιμους.
Σε κάθε περίπτωση, τα ΜΓΜ μάς έπιασαν στον ύπνο, όπως τα σόσιαλ μίντια πριν από 20 χρόνια. Το πρώτο μοντέλο του ChatGPT κυκλοφόρησε στην αγορά στο τέλος του Νοεμβρίου του 2022 και, πριν καταλάβουμε τι έχει συμβεί, μέσα σε πέντε μέρες είχε ήδη ένα εκατομμύριο χρήστες. Σε λιγότερο από δύο μήνες είχε 100 εκατομμύρια χρήστες. Σήμερα, σύμφωνα με έρευνα της Focus Bari, περίπου ο ένας στους δύο Έλληνες χρησιμοποιεί κάποιο εργαλείο ΤΝ· πιο συγκεκριμένα, φαίνεται ότι το 36% των Ελλήνων χρησιμοποιεί το ChatGPT.
Περίεργη χρήση
Όσο γενικεύεται η χρήση της επονομαζόμενης Παραγωγικής Τεχνητής Νοημοσύνης (Generative AI), όλο και πιο συχνά πλέον άνθρωποι κάθε ηλικίας εξομολογούνται ότι έχουν εθιστεί στην αλληλεπίδραση με κάποιο γνωστό chatbot ΤΝ. Άλλος συζητάει τα ερωτικά του, άλλος ζητάει συμβουλές για τη δουλειά του, άλλος το βλέπει σαν τον εξομολόγο του. Κάποιοι μάλιστα το παρατραβούν. Μια γυναίκα δήλωσε ότι έχει συνάψει ερωτική σχέση με το ChatGPT, ενώ στην Ελλάδα έγινε είδηση στις πρωινές εκπομπές ένα ζευγάρι το οποίο χώρισε γιατί έβαλε την τεχνητή νοημοσύνη να διαβάσει το φλιτζάνι του καφέ και το μποτ προέβλεψε απιστία του συζύγου. Πάρα πολλοί μαθητές και φοιτητές, αλλά και εκπαιδευτικοί, φέρεται ότι κάνουν καθημερινά χρήση του ChatGPT, του Gemini, του Claude, ενώ έρευνες δείχνουν ότι κάποιοι άνθρωποι πιστεύουν ότι η ΑΙ μπορεί να υποκαταστήσει την ψυχοθεραπεία τους.
Σύμφωνα με έρευνα της Focus Bari, περίπου ο ένας στους δύο Έλληνες χρησιμοποιεί κάποιο εργαλείο ΤΝ· πιο συγκεκριμένα, φαίνεται ότι το 36% των Ελλήνων χρησιμοποιεί το ChatGPT.
Είναι μάλλον νωρίς για να εκτιμήσει κάποιος το αληθινό τίμημα που πληρώνουμε, καθώς και τις πραγματικές επιπτώσεις αυτής της νέας τεχνολογίας πάνω στον κόσμο μας, τόσο στον καθένα ξεχωριστά όσο και σε όλους μας, αν και καθημερινά δημοσιεύονται νέες μελέτες που ερευνούν το καθετί: από το περιβαλλοντικό αποτύπωμα της Παραγωγικής ΤΝ, τις οικονομικές της επιπτώσεις και τον αντίκτυπό της στα κίνητρα έως το αν προκαλεί μοναξιά στους χρήστες. Ωστόσο, όπως γράφει ο ερευνητής Μάικλ Γκέρλιχ, «ενώ η εξάπλωση των εργαλείων ΤΝ έχει μεταμορφώσει πολλές πτυχές της καθημερινής ζωής, ο αντίκτυπός της στην κριτική σκέψη παραμένει ανεξερεύνητος».
Τα ευρήματα της μελέτης που δημοσίευσε πέρυσι ο Γκέρλιχ αποκάλυψαν «μια σημαντική αρνητική συσχέτιση μεταξύ της συχνής χρήσης εργαλείων ΤΝ και των ικανοτήτων κριτικής σκέψης». Ο καθηγητής στην Ελβετική Σχολή Διοίκησης SBS βρήκε ότι οι χρήστες της ΤΝ παρουσιάζουν μεγάλα ποσοστά γνωστικής εκχώρησης, ανέθεταν δηλαδή αυξανόμενα τις γνωστικές τους λειτουργίες σε εξωτερικούς παράγοντες, προκειμένου να μειώνουν τον φόρτο εργασίας των εγκεφάλων τους. Ένα ακόμα αξιοσημείωτο εύρημα της έρευνάς του ήταν ότι οι νεότεροι συμμετέχοντες σε αυτήν παρουσίασαν μεγαλύτερη εξάρτηση από τα εργαλεία ΤΝ και χαμηλότερη ικανότητα κριτικής σκέψης σε σύγκριση με τους πιο ηλικιωμένους συμμετέχοντες. Εν τω μεταξύ, μια μελέτη της Microsoft και του Πανεπιστημίου Carnegie Mellon, που παρακολούθησε ένα σύνολο 319 εργαζομένων που έκαναν χρήση εργαλείων Παραγωγικής ΤΝ, βρήκε ότι οι συμμετέχοντες ήταν μεν αποτελεσματικοί, αλλά όσο περισσότερο εμπιστεύονταν την ικανότητα της ΤΝ να εκτελεί εργασίες εκ μέρους τους, τόσο περισσότερο μειωνόταν η κριτική τους σκέψη.
Οι 32 περιοχές του εγκεφάλου
Για τις ανάγκες της μελέτης, που πήρε τον τίτλο «Ο εγκέφαλός σας όταν χρησιμοποιείτε το ChatGPT: Συσσώρευση γνωστικού χρέους κατά τη χρήση ενός βοηθού τεχνητής νοημοσύνης στη διαδικασία συγγραφής έκθεσης», οι ερευνητές του MIT Media Lab έκαναν κάτι για πρώτη φορά: χρησιμοποίησαν ηλεκτροεγκεφαλογραφήματα για να καταγράψουν πιο συγκεκριμένα τι συμβαίνει στον εγκέφαλο όσων χρησιμοποιούν εφαρμογές ΜΓΜ όταν γράφουν δοκιμιακές εργασίες. Υπό την καθοδήγηση της ερευνήτριας Ναταλίγια Κόσμινα, χώρισαν τους 54 συμμετέχοντες σε τρεις ομάδες και τους ζήτησαν να γράψουν τέσσερις εκθέσεις σε διάστημα τεσσάρων μηνών. Η πρώτη ομάδα ήταν υποχρεωμένη να χρησιμοποιήσει το ChatGPT, η δεύτερη ομάδα τη μηχανή αναζήτησης της Google και η τελευταία μόνο το μυαλό της.
Στόχος της έρευνας ήταν να διερευνηθεί το γνωστικό κόστος που απαιτείται να καταβάλει κάποιος προκειμένου να γράψει μια έκθεση με τη βοήθεια ενός ΜΓΜ, εντός 20 λεπτών. Κάθε συμμετέχων έπρεπε να διαλέξει από μια πλειάδα θεμάτων που εστιάζονταν από την αξία της αφοσίωσης και της φιλανθρωπίας έως τις παγίδες των υπερβολικά πολλών επιλογών. Τα ηλεκτροεγκεφαλογραφήματα παρακολουθούσαν 32 συγκεκριμένες περιοχές των εγκεφάλων των εθελοντών. Κι αυτό που διαπιστώθηκε ήταν εντυπωσιακό. Οι χρήστες του ChatGPT πληρώνουν ένα αρκετά υψηλό γνωστικό κόστος, το οποίο όμως παραμένει αθέατο. Οι επιδόσεις τους σε «νευρικό, γλωσσικό και συμπεριφορικό επίπεδο» υστερούσε σταθερά σε σύγκριση με τα μέλη των άλλων δύο ομάδων.
Τα παραδοτέα της ομάδας που χρησιμοποίησε μόνο το ChatGPT παρουσίασαν μια ομοιογένεια και στερούνταν πρωτότυπης σκέψης. Σε όλες τις περιπτώσεις βασίζονταν στις ίδιες εκφράσεις και στις ίδιες ιδέες. Δύο καθηγητές αγγλικών που βαθμολόγησαν τις εκθέσεις, τις χαρακτήρισαν σε μεγάλο βαθμό «άψυχες». Τα ηλεκτροεγκεφαλογραφήματα αποκάλυψαν χαμηλό εκτελεστικό έλεγχο και χαμηλή εμπλοκή της προσοχής. Με κάθε επόμενη έκθεση, οι χρήστες του ChatGPT γίνονταν όλο και πιο τεμπέληδες. Στο τέλος της έρευνας, απλώς αντέγραφαν αυτά που τους έδινε το μοντέλο. «Ήταν περισσότερο σαν “απλώς δώσε μου την έκθεση, βελτίωσε αυτή την πρόταση, διόρθωσέ την και τελείωσα”», δήλωσε η Κόσμινα.
Μειωμένη δραστηριότητα
Στους εγκεφάλους όσων χρησιμοποίησαν μόνο το ChatGPT καταγράφηκε συνολικά λιγότερη εγκεφαλική δραστηριότητα. «Συγκεκριμένα, η δραστηριότητα στις περιοχές του εγκεφάλου που αντιστοιχούν στην επεξεργασία της γλώσσας, στη φαντασία και στη δημιουργική γραφή στους συμμετέχοντες που χρησιμοποίησαν το ChatGPT, ήταν μειωμένη σε σύγκριση με τους συμμετέχοντες των άλλων ομάδων», συμπλήρωσε η Κόσμινα. Επιπλέον, η χρήση του ΜΓΜ είχε σημαντικό αντίκτυπο στη μνήμη και στην αίσθηση της ιδιοκτησίας των παραδοτέων των χρηστών. Μόλις το 20% των χρηστών του ChatGPT ήταν ικανό να θυμηθεί έστω ένα μικρό απόσπασμα της έκθεσης που παρέδωσε, σε αντίθεση με το 85% της ομάδας που χρησιμοποίησε το Google και της ομάδας που χρησιμοποίησε μόνο το μυαλό της στην πρώτη έκθεση. Επιπλέον, το 16% των ατόμων που χρησιμοποίησαν ΤΝ δήλωσαν ότι δεν αναγνώρισαν καν το δοκίμιό τους ως δικό τους μετά την ολοκλήρωσή του, ενώ όλοι οι συμμετέχοντες των άλλων δύο ομάδων το αναγνώρισαν αμέσως.
Για την τέταρτη έκθεση ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να ξαναγράψουν ένα από τα προηγούμενα θέματά τους, αλλά αυτή τη φορά η ομάδα ChatGPT έπρεπε να τη γράψει χωρίς την ΤΝ, ενώ η ομάδα που χρησιμοποίησε μόνο τον εγκέφαλό της μπορούσε πλέον να χρησιμοποιήσει το ChatGPT. Η πρώτη ομάδα θυμόταν ελάχιστα από αυτά που είχε παραδώσει. Αντίθετα, η δεύτερη ομάδα απέδωσε πολύ καλύτερα, παρουσιάζοντας σημαντική αύξηση της συνδεσιμότητας του εγκεφάλου σε όλες τις ζώνες συχνοτήτων. Το εύρημα αυτό, σύμφωνα με τη μελέτη, είναι ελπιδοφόρο, καθώς δείχνει ότι, αν η ΤΝ χρησιμοποιηθεί την κατάλληλη στιγμή, θα μπορούσε να βελτιώσει τη μάθηση. Η μελέτη καταλήγει κάνοντας αναφορά στην έννοια του «γνωστικού χρέους», το οποίο «αναβάλλει βραχυπρόθεσμα τη νοητική προσπάθεια, αλλά οδηγεί σε μακροπρόθεσμο κόστος, όπως μειωμένη κριτική διερεύνηση, αυξημένη ευπάθεια στη χειραγώγηση, μειωμένη δημιουργικότητα. Όταν οι συμμετέχοντες αναπαράγουν προτάσεις χωρίς να αξιολογούν την ακρίβεια ή τη σημασία τους, όχι μόνο χάνουν την κυριότητα των ιδεών, αλλά κινδυνεύουν και να εσωτερικεύσουν ρηχές ή προκατειλημμένες προοπτικές».
Αναζήτηση και κατανάλωση
Είναι σαφές ότι η χρήση των ΜΓΜ στο εκπαιδευτικό περιβάλλον απασχολεί πολύ τους ερευνητές. «Η ευκολία των άμεσων απαντήσεων που παρέχουν τα ΜΓΜ μπορεί να ενθαρρύνει την παθητική κατανάλωση των πληροφοριών, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε επιφανειακή εμπλοκή, εξασθενημένες δεξιότητες κριτικής σκέψης, μειωμένη βαθιά κατανόηση του υλικού και υπονόμευση της μακροπρόθεσμης μνήμης», γράφουν χαρακτηριστικά. «Αυτή η στροφή από την ενεργητική αναζήτηση πληροφοριών στην παθητική κατανάλωση περιεχομένου που παράγεται από την ΤΝ μπορεί να έχει βαθιές επιπτώσεις στον τρόπο με τον οποίο οι σημερινές και οι μελλοντικές γενιές επεξεργάζονται και αξιολογούν τις πληροφορίες». Το γενικότερο συμπέρασμα της έρευνας είναι ότι η χρήση των ΜΓΜ μπορεί να βλάψει σοβαρά τη μάθηση και πιο ειδικά τους νεότερους χρήστες, θέτοντας σε κίνδυνο τις προοπτικές της μακροπρόθεσμης ανάπτυξης των δεξιοτήτων τους. Γι’ αυτόν τον λόγο πρέπει εγκαίρως να ξεκινήσει ένας διάλογος ώστε να ευαισθητοποιηθεί η κοινωνία και η εκπαιδευτική κοινότητα.
«Αυτό που πραγματικά με παρακίνησε να προβούμε στη δημοσίευση», δήλωσε στο περιοδικό Time η Κόσμινα, δικαιολογώντας τη βιασύνη της, «πριν περάσει η έρευνα από αξιολόγηση, είναι ότι φοβάμαι ότι σε έξι-οκτώ μήνες θα υπάρξει κάποιος υπεύθυνος χάραξης πολιτικής ο οποίος θα πει: “Ας αρχίσουμε να χρησιμοποιούμε τα γλωσσικά μοντέλα στο νηπιαγωγείο”. Νομίζω ότι αυτό θα ήταν απολύτως κακό και επιζήμιο. Πιστεύω ότι οι εγκέφαλοι που βρίσκονται σε διαδικασία ανάπτυξης διατρέχουν τον μεγαλύτερο κίνδυνο». Αλλά κι όλοι οι υπόλοιποι τελικά, αναθέτοντας για λόγους ευκολίας τη διανοητική μας ζωή στο ChatGPT, είμαστε εκτεθειμένοι σε ένα κρυφό κόστος το οποίο απειλεί με χρεοκοπία αυτό που μας ξεχωρίζει στο ζωικό βασίλειο: την κρίση μας. «Εσύ χρησιμοποιείς την τεχνολογία ή η τεχνολογία χρησιμοποιεί εσένα;», μου είπε η Κόσμινα στην επικοινωνία μας.
«Εσύ χρησιμοποιείς την τεχνολογία ή η τεχνολογία χρησιμοποιεί εσένα;», μου είπε η Ναταλίγια Κόσμινα, επικεφαλής έρευνας του MIT Media Lab.
Η προμετωπίδα της έρευνάς της, μια φράση του συγγραφέα Φρανκ Χέρμπερτ από το μυθιστόρημα Dune του 1965, τα συνοψίζει όλα άριστα, κρούοντας παράλληλα έναν συναγερμό: «Κάποτε οι άνθρωποι παρέδωσαν τη σκέψη τους στις μηχανές, με την ελπίδα ότι αυτό θα τους απελευθέρωνε. Αλλά αυτό τελικά επέτρεψε σε άλλους ανθρώπους με μηχανές να τους υποδουλώσουν».
