Ας ξεκινήσουμε λίγο θεσμικά αυτή τη φορά, αφού εδώ και λίγες μέρες κυκλοφορεί το Λευκό της Χαν Γκανγκ από τις εκδόσεις Καστανιώτη, το πρώτο βιβλίο της φετινής νομπελίστριας που μεταφράστηκε στη γλώσσα μας μετά το βραβείο και προστίθεται στα ήδη υπάρχοντα (Χορτοφάγος, Μαθήματα ελληνικών), που διαβάστηκαν πολύ τους προηγούμενους μήνες. Θυμάμαι χαρακτηριστικά το φθινόπωρο σε μεγάλο βιβλιοπωλείο του κέντρου να μεταφέρονται αντίτυπα με καρότσι σούπερ μάρκετ. Το βιβλίο, λοιπόν: Η συγγραφέας παρατηρεί τα σημάδια του Β΄ Παγκοσμίου στη Βαρσοβία (όντως συνέβη αυτό, η Γκανγκ είχε περάσει ένα διάστημα στην Πολωνία σε ένα residency) και αφήνεται σταδιακά στη δική της προσωπική ιστορία, η οποία δεν έχει καμία σχέση με τον πόλεμο ή την Πολωνία, αλλά δένεται μέσα από τους συνειρμούς – η προσωπική της ιστορία αφορά τον θάνατο της αδελφής της, δύο ώρες μετά τη γέννησή της. Το Λευκό δεν μπορεί να κατηγοριοποιηθεί, ασφαλώς δεν πρόκειται ούτε για μυθιστόρημα ούτε για αυτοβιογραφία, αλλά για έναν αποσπασματικό στοχασμό για το πένθος, την ψυχική δύναμη, τους συμβολισμούς του λευκού χρώματος. Το λευκό είναι παντού: από μια λίστα στις πρώτες σελίδες (αλάτι, ζάχαρη, ρύζι, λευκά μαλλιά κ.ά.) μέχρι το τέλος. Σε μια σελίδα διαβάζω: «Χαράματα, και τα παπούτσια μου αφήνουν μαύρες πατημασιές πάνω στο κάτασπρο, χιονισμένο πεζοδρόμιο. Σαν μια χούφτα λέξεις σε λευκό χαρτί. Η Σεούλ, που την είχα αφήσει καλοκαίρι, ήτανε τώρα ολότελα παγωμένη. Ρίχνοντας μια ματιά πίσω μου, είδα το χιόνι να σκεπάζει πάλι αργά τις πατημασιές μου. Όλα ξαναγίνονται λευκά».
Διαβάζω μετά το Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου (εκδ. Μεταίχμιο), είναι το δωδέκατο βιβλίο της Ανί Ερνό που κυκλοφορεί τα τελευταία πέντε χρόνια – στο ενδιάμεσο πήρε το Νόμπελ. Είναι πολλά; Ναι, είναι πολλά, αλλά προσωπικά δεν κουράζομαι, ποτέ δεν είναι πολλά τα καλά βιβλία, άλλωστε ως επί το πλείστον τα βιβλία της Ερνό είναι σύντομα αφηγήματα, ολιγοσέλιδες καταθέσεις. Έτσι κι αυτό. Ένα ημερολόγιο επισκέψεων της Ερνό σε σούπερ μάρκετ. Ναι, αυτή είναι η ζωή.
Ιταλοί, νέα γενιά
Μια νέα γενιά Ιταλών εμφανίζεται σιγά σιγά στα ευρωπαϊκά γράμματα κι από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της είναι ο Πάολο Τζορντάνο (ίσως τον θυμάστε από το Καταβροχθίζοντας τον ουρανό), που επιχειρεί τώρα κάτι πιο φιλόδοξο: στην Τασμανία (εκδ. Πατάκη) ο Τζορντάνο περιγράφει τα προσωπικά αδιέξοδα του πρωταγωνιστή του (προβλήματα στη σχέση του, πλήξη κ.ά.), ο οποίος λέγεται Πάολο και είναι/δεν είναι ο ίδιος ο συγγραφέας, τα οποία αδιέξοδα διαπλέκονται με την κλιματική αλλαγή, την τρομοκρατία, την πυρηνική απειλή, το προβληματικό (παρελθόν και) μέλλον του πλανήτη. Η πραγματικότητα είναι μέρος του εκάστοτε ατομικού προβλήματος ακόμα και όταν φαίνεται να λειτουργεί ανεξάρτητα και το ζητούμενο μοιάζει να είναι ένα καταφύγιο. Μεταφορικά, έστω. Ένα μυθιστόρημα της εποχής μας για να διαβαστεί σήμερα. Σε άλλα ιταλικά, κυκλοφόρησε άλλο ένα μυθιστόρημα από τις Εκδόσεις των συναδέλφων της συγγραφικής κολεκτίβας Wu Ming, με τίτλο 54, όπως και το Οι ηλίθιες προθέσεις μου (εκδ. Πατάκη) του νεαρού Μπερνάρντο Τζανόνι, που ακουμπάει στην κληρονομιά του Αισώπου και της Φάρμας των ζώων και συνθέτει μια φιλοσοφική περιπέτεια με ήρωα ένα κουνάβι.
Η Τελειότητα (εκδ. Loggia) του Βιντσέντσο Λατρόνικο συζητιέται παντού τελευταία και ζητήσαμε από τη μεταφράστριά του και άριστη γνώστρια της ιταλικής λογοτεχνίας, Δήμητρα Δότση, να μας πει τη γνώμη της: «Δεν είναι ανάγκη να ανήκεις στη γενιά των millennials για να σε αγγίξει αυτό το βιβλίο. Αρκεί ένας λογαριασμός στα μέσα κοινωνικήςδικτύωσης –κατά προτίμηση στο Instagram– για να αντιληφθείς με όλους τους πιθανούς τρόπους ότι κανείς άλλος δεν έχει καταφέρει να περιγράψει το σύγχρονο υπαρξιακό κενό με τόσο διεισδυτικό και οξυδερκές βλέμμα, χωρίς να σου κουνάει το δάχτυλο. Είναι αδύνατον να μην αναγνωρίσεις στην Τελειότητα πτυχές του πραγματικού και του ψηφιακού εαυτού σου: εκείνου που πραγματικά είσαι κόντρα σε εκείνον που καθρεφτίζεται στα σόσιαλ μίντια. Ο Λατρόνικο διερευνά το θέμα του με χειρουργική ακρίβεια, χωρίς ηθικολογίες, αποδεικνύοντας πως η αψεγάδιαστη εικόνα που προβάλλουμε στους άλλους ανάγεται ως σημαντικότερη σε σχέση με οποιαδήποτε εμπειρία. Το ύφος του είναι μινιμαλιστικό, σχεδόν απόλυτα ελεγχόμενο. Δεν υπάρχει ούτε μία περιττή λέξη, λες και αυτή η αυστηρότητα στη μορφή αντανακλά την ίδια την αισθητική τελειότητα που στοιχειώνει τους ήρωές του, μιας τελειότητας η οποία εντέλει αποδεικνύεται στείρα, κενή, ανίκανη να χωρέσει μέσα της την ίδια τη ζωή και την ευτυχία».
Πίσω στο 1914
Στις πρώτες σελίδες του In memoriam (εκδ. Ίκαρος) της νεαρής Άλις Γουίν (γεννημένη στο Παρίσι από Αμερικανούς γονείς, μεγαλωμένη στην Αγγλία), με τις κουβέντες και τις πλάκες των μαθητών στους κοιτώνες του βρετανικού οικοτροφείου, η ατμόσφαιρα θυμίζει περισσότερο μια αγγλική εκδοχή του Κύκλου των χαμένων ποιητών. Από ατάκα σε ατάκα ξεχνάμε ότι η ιστορία εκτυλίσσεται το 1914, στην αρχή του Πολέμου, και ότι τα παιδιά αυτά αργά ή γρήγορα θα βρεθούν στο μέτωπο. Η εφημερίδα του σχολείου τους αναφέρεται ήδη σε παλιούς μαθητές που έχασαν τη ζωή τους. Ένας από τους πρωταγωνιστές, μισός Γερμανός, θα πειστεί από την οικογένειά του να καταταγεί εσπευσμένα, ώστε να αποδείξει τη βρετανικότητά του. Ο καλύτερός του φίλος θα τον ακολουθήσει. Υπάρχει ανάμεσά τους μια ερωτική δυναμική, αλλά αυτό το κουίρ στοιχείο είναι μεν βασικό στο μυθιστόρημα, αλλά δεν ορίζει τη φυσιογνωμία του. Από τις αμέτρητες ιστορίες που γράφονται ακόμα για τους δύο παγκόσμιους πολέμους, υπάρχουν πολύ λίγες που έχουν «κάτι» ώστε να δικαιολογούν την ύπαρξή τους. Η Γουίν έγραψε μία από αυτές τις πολύ λίγες. Είναι το πρώτο της μυθιστόρημα.
Στο μεταξύ, εν μέσω του Α΄ Παγκοσμίου, κάποιες εκατοντάδες Γερμανοί που ζούσαν στο Καμερούν αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη χώρα λόγω της παρουσίας των Συμμάχων και βρήκαν καταφύγιο στην ουδέτερη Ισπανία. Αυτή η σχετικά άγνωστη ιστορία της εποχής έρχεται στο προσκήνιο στο μυθιστόρημα Οι Γερμανοί (εκδ. Ίκαρος) του Ισπανού Σέρχιο ντελ Μολίνο και λειτουργεί ως αφετηρία για να εξετάσει την ιστορία των ηρώων του, τη σχέση τους αργότερα με τον Ισπανικό Εμφύλιο και τον ναζισμό – το πού θα βρεθεί κανείς και τι θα υπηρετήσει μπορεί να είναι θέμα συγκυρίας, τύχης ή ατυχίας, αλλά αυτό για τον καθένα δεν μπορεί παρά να είναι μόνο το ένα μέρος της αλήθειας.
Ο τελευταίος Λιόσα
Πριν από λίγες μέρες κυκλοφόρησε στη γλώσσα μας το Σας αφιερώνω τη σιωπή μου (εκδ. Καστανιώτη) του Μάριο Βάργκας Λιόσα, το τελευταίο μυθιστόρημα του Περουβιανού νομπελίστα, η έκδοση του οποίου φορτίζεται συναισθηματικά, καθώς έφυγε πριν από λίγο καιρό από τη ζωή, στα 89 του χρόνια. Κάναμε μια συζήτηση με τον μεταφραστή του, Κωνσταντίνο Παλαιολόγο.
Ποια ήταν η πρώτη σας σκέψη όταν ανακοινώθηκε ο θάνατός του; Είχατε τελειώσει τη μετάφραση εκείνη τη στιγμή;
Είχα τελειώσει τη μετάφραση και των δύο τελευταίων, όπως αποδείχθηκε εκ των υστέρων, αλλά και όπως εκείνος είχε προαναγγείλει, μυθιστορημάτων του (το προτελευταίο του, με τον τίτλο Άγριοι καιροί, θα κυκλοφορήσει από τις Εκδόσεις Καστανιώτη, σε δική μου μετάφραση, στα τέλη του έτους). Η πρώτη μου σκέψη, όταν διάβασα στην El País την είδηση του θανάτου του, ήταν ότι, όπως συμβαίνει στα μυθιστορήματά του, έτσι και στον θάνατό του τα είχε οργανώσει όλα μέχρι κεραίας. Όποιος έχει παρακολουθήσει τα τελευταία τρία με τέσσερα χρόνια της ζωής του, θα συμφωνήσει, πιστεύω, μαζί μου ότι σχεδίασε και εκτέλεσε ένα πολυεπίπεδο «αντίο».
Αν έπρεπε να περιγράψετε το Σας αφιερώνω τη σιωπή μου με μία φράση;
Συμφιλίωση (με το Περού του, με τις ρίζες του, με τη θνητότητά του).
Ο τίτλος μπορεί να διαβαστεί ως αποχαιρετισμός απ’ τη μεριά του συγγραφέα;
Ξεκάθαρα. Αποτελεί και αυτός μέρος του αποχαιρετιστήριου σχεδίου στο οποίο αναφέρθηκα προηγουμένως.
Αν κάποιος «πρέπει» να έχει διαβάσει ένα μυθιστόρημα του Λιόσα, ποιο θα προτείνατε να είναι αυτό;
Πιστεύω ότι ένα άτομο που δεν έχει διαβάσει ποτέ κάποιο μυθιστόρημά του καλό θα ήταν να ξεκινήσει από το Ο Πανταλεόν και οι επισκέπτριες. Αν πάλι, εξαιτίας κάποιου υποθετικού και αδιανόητου περιορισμού, το άτομο αυτό θα έπρεπε να διαβάσει μόνο ένα, αυτό θα πρότεινα να είναι Ο Λιτούμα στις Άνδεις.
Και το μεγάλο ερώτημα: Λιόσα ή Γιόσα; Πώς πρέπει να τον λέμε;
Η μετεγγραφή και φωνητική απόδοση ξένων ονοματεπωνύμων σε οποιαδήποτε γλώσσα είναι μια σύμβαση. Στην περίπτωση του Λιόσα/Γιόσα, και οι δύο εκδοχές είναι σωστές, ανάλογα με την παραλλαγή των ισπανικών που υιοθετεί κανείς (το ίδιο συμβαίνει, για παράδειγμα, με τον Κορτάσαρ/Κορτάθαρ και έναν σωρό ακόμα συγγραφείς). Πλην όμως, το άτομο που μεταφράζει έναν ή μία συγγραφέα δεν λειτουργεί εν κενώ, αλλά εντάσσεται σε μια παράδοση. Οι Εκδόσεις Καστανιώτη έχουν υιοθετήσει το «Λιόσα», γιατί έτσι είχε δηλώσει ο ίδιος ο συγγραφέας ότι προφέρεται το επίθετό του σε μια συνέντευξη που είχε παραχωρήσει στον Ανταίο, και αυτό είναι ένα κριτήριο που μου φαίνεται απολύτως καθοριστικό.
Ιρλανδία, Αγγλία, δύσκολη ενηλικίωση
Ανάμεσα στην παμπ και στα φτωχοδιαμερίσματα στις εργατικές κατοικίες, η νέα γενιά της φανταστικής πόλης Γκλάνμπεϊ της Ιρλανδίας ζει μεταξύ παραβατικότητας, πλήξης, θλίψης και βίας – είναι οι ήρωες των διηγημάτων της συλλογής Νεαρά τομάρια (εκδ. Στερέωμα), με την οποία εμφανίστηκε προ ολίγων ετών στα ιρλανδικά γράμματα ο Κόλιν Μπάρετ. Μπορείτε να φανταστείτε έναν λίγο πιο σκληρό Κάρβερ (θα μου έκανε εντύπωση αν δεν αποτελεί βασική επιρροή του Μπάρετ), μαζί με την «υποχρεωτική» κληρονομιά των διηγημάτων του Τζόις. Ένα τρομερό ντεμπούτο που ευτυχέστατα διαβάζουμε πλέον στη γλώσσα μας. Οι ήρωες του Μπάρετ δεν είναι πολύ διαφορετικοί από εκείνους του Κίραν Γκόνταρντ στο μυθιστόρημα Βλέπω τα κτίρια να πέφτουν σαν αστραπές (εκδ. Αλεξάνδρεια), μια παρέα τριαντάρηδων της εργατικής τάξης του Μπέρμιγχαμ που η ζωή τους συνοψίζεται στην πρώτη φράση του κειμένου: «Τελικά δε συνέβη τίποτα. Όλες οι ζωές που ήμασταν σίγουροι πως θα ζήσουμε. Όλη η ελευθερία και το πάθος. Δε συνέβη τίποτα». Το «τίποτα», αν το πάρουμε τοις μετρητοίς, ίσως είναι υπερβολικό. Ο ένας, για παράδειγμα, έγινε πλούσιος μέσα από αγοραπωλησίες στο ίντερνετ και έφυγε από την πόλη. Οι υπόλοιποι έμειναν πίσω, βουτηγμένοι στη συνήθεια, στην κάθε μέρα, στο ότι «δε συνέβη τίποτα». Η ιστορία προχωράει μέσα από την εναλλαγή των μονολόγων τους, είναι γρήγορη, δυνατή, πραγματική.
Ένα βράδυ στην Αθήνα με τον Φερνάντο Αραμπούρου
Από το Σαν Σεμπαστιάν στο Αννόβερο, ως κλασικός ερωτικός μετανάστης, ο Φερνάντο Αραμπούρου αποφάσισε να αλλάξει ζωή, αλλά όχι και συνήθειες. Μόλις είχε τελειώσει η επίσημη παρουσίασή του στο Φεστιβάλ ΛΕΑ, την οποία είχα την ευκαιρία να παρουσιάσω, όταν καταφέραμε να βρεθούμε –μεταξύ ολίγων φίλων και γνωστών– σε ένα ευχαριστήριο τραπέζι προς τιμήν του. Εκεί διαπίστωσα ότι πίσω από τον επιτυχημένο Ισπανό συγγραφέα υπάρχει μια παλλόμενη ζωή με τα πάνω και τα κάτω της. Έπειτα από τρεις δεκαετίες στη Γερμανία, παραδέχθηκε πως μιλάει τα γερμανικά, αλλά όχι στον βαθμό που θα ήθελε. Στο σπίτι, πάντως, με τη Γερμανίδα γυναίκα του μιλούν ισπανικά κατ’ απαίτησή της. Ωστόσο, τι παράξενο: η έννοια του νόστου λειτουργεί μέσα του με ασυνήθιστο τρόπο. Λέει με καμάρι ότι δεν υπάρχει ωραιότερο μέρος στον κόσμο από το γενέθλιο Σαν Σεμπαστιάν, εντούτοις δεν το επισκέπτεται συχνά. Με την εκατοντάχρονη (!) μητέρα του μιλάει στο τηλέφωνο, όταν εκείνη δεν κοιμάται, και όλα τα νέα του τόπου του τα μαθαίνει από το διαδίκτυο. Και όμως, τα περισσότερα βιβλία του αποτίνουν φόρο τιμής στη γη των Βάσκων. Σε αυτήν αναφέρεται, αυτή χρησιμοποιεί ως πρόπλασμα για τις ιστορίες που γράφει και από εκεί ερανίζεται μνήμες που στη συνέχεια συνθέτουν συγγραφικές πλοκές. Δεν είναι τυχαίο ότι το τελευταίο του μυθιστόρημα Το παιδί (εκδ. Πατάκη) στηρίζεται σε πραγματικά γεγονότα, τα οποία έζησε όταν ήταν νέος. Τώρα, ως παππούς πλέον, αισθάνθηκε πως ήρθε η ώρα να ανασύρει από το συρτάρι της μνήμης του αυτή την ενθύμηση και να την κάνει μυθιστόρημα. Κεντρικός ήρωας; Ένας παππούς. Αυτός που δεν γνώρισε αλλά κι αυτός που έγινε ο ίδιος εσχάτως. —Διονύσης Μαρίνος
Επικίνδυνα παιδιά
Τι να πει κανείς για τον Κλέμενς Ζετς; Τα διηγήματα του νεαρού Αυστριακού που διαβάσαμε προ ολίγων ετών (Η παρηγοριά των στρογγυλών πραγμάτων) είναι, εκτιμώ, από τα εντυπωσιακότερα της εποχής μας και το ίδιο μπορώ να πω για το (λίγο παλιότερο) μυθιστόρημά του Indigo (εκδ. Gutenberg) που μόλις μεταφράστηκε. Ο Ζετς καταπιάνεται με τα παιδιά Indigo, τα οποία στη δική του μυθιστορηματική εκδοχή προκαλούν ναυτία και πονοκεφάλους σε όποιον τα πλησιάζει. Ζουν σε ένα ίδρυμα και ένας καθηγητής τους ονομάζεται Κλέμενς Ζετς και έχει ολόιδια ηλικία με τον συγγραφέα – τα πάντα στην ιστορία έχουν μια μεταμοντέρνα λογική (η σύγχυση με την πραγματικότητα, οι αναφορές στην ποπ κουλτούρα, οι εικόνες, η παράνοια). Η ιστορία του Ζετς γίνεται εξαιρετικά πολύπλοκη και δεν ξέρω ποιο μπορεί να είναι τελικά το ζητούμενο, πέρα από το ότι προσφέρει μια τρομερά διασκεδαστική ανάγνωση.
Ασκήσεις γραφής
Ο νεαρός Ισπανός Μουνίρ Χατσέμι, με ρίζες από την Αλγερία, υπογράφει τα Ζωντανά πλάσματα (εκδ. Αντίποδες), ένα μυθιστόρημα εμμονικής μεταμυθοπλασίας που σε κάποιες στιγμές του μοιάζει με άσκηση πάνω στις αφηγηματικές τεχνικές, παρ’ όλα αυτά το βιβλίο δεν περιορίζεται στην αυτοπαρατήρησή του. Η ιστορία τρέχει: Τέσσερις νεαροί Ισπανοί ταξιδεύουν στον γαλλικό νότο ψάχνοντας για δουλειά και κυρίως «εμπειρία», ως συγγραφικό εφόδιο, αλλά τελικά γνωρίζουν τον εφιαλτικό και συντριπτικό κόσμο των εκτροφείων πουλερικών και των τροποποιημένων καλλιεργειών. «Στη μεταμοντέρνα εποχή, η φρίκη δεν είναι πια ένα ολοκαύτωμα, είναι κάτι πολύ πιο οικείο και πιο εξονυχιστικό», γράφει ο αφηγητής στο ημερολόγιό του, ένας Ισπανός, όπως ο συγγραφέας, με ρίζες από την Αλγερία. Αυτό το ενδιαφέρον στον τρόπο της γραφής και το άμεσο ή έμμεσο μοίρασμα της ανησυχίας με τον αναγνώστη το συναντάμε και στο Αυτό θα έπρεπε να είναι γραμμένο στον ενεστώτα (εκδ. Λέμβρος) της Δανέζας Χέλε Χέλε. Ένα σύντομο και «ήσυχο» μυθιστόρημα που αποτελεί την επιτομή της αφαίρεσης, καθώς η Χέλε εφαρμόζει με πείσμα την τακτική των υπονοούμενων, μέσα από τα οποία συλλέγουμε στοιχεία για τη ζωή της νεαρής πρωταγωνίστριας. Αν η απουσία σημαντικών γεγονότων έχει να κάνει με το παρόν της αφήγησης –αναφέρομαι στον τίτλο–, είναι μια υπόθεση που απλώς περιπλέκει τα πράγματα.
Κάποτε στην Αμερική
Ο Μαρκ Τουέιν εμπνεύστηκε κάποτε τον Τομ Σόγερ, μετά του έδωσε έναν φίλο, τον Χάκλμπερι Φιν, στον οποίο μετά έδωσε ένα δικό του βιβλίο με περιπέτειες και του γνώρισε τον σκλάβο Τζιμ, ο οποίος ενάμιση αιώνα αργότερα απέκτησε κι αυτός το δικό του βιβλίο. Το έγραψε πέρυσι ο Πέρσιβαλ Έβερετ και κέρδισε με αυτό το Εθνικό Βραβείο και το Πούλιτζερ, ένας αξιομνημόνευτος θρίαμβος. Στο James (εκδ. Ψυχογιός) ο Έβερετ «ξαναγράφει» τις Περιπέτειες του Χάκλμπερι Φιν από τη σκοπιά του Τζιμ και ήταν μάλλον αναμενόμενο ότι αυτό το ανακάτεμα της μυθολογίας του Μισισίπι θα ενθουσίαζε τους Αμερικανούς, ωστόσο και για τον Έλληνα αναγνώστη, ανεξάρτητα από τον βαθμό εξοικείωσης με τις ιστορίες του Τουέιν, το μυθιστόρημα διαβάζεται ως μια φρέσκια ματιά στη μακρινή εποχή του καιρού του Αμερικανικού Εμφυλίου, με αρκετό χιούμορ και τρυφερότητα.
Πάλι στις ΗΠΑ, περίπου την ίδια εποχή, προς το τέλος του 19ου αιώνα, αλλά πιο βόρεια, στα δάση της Μοντάνα, εκτυλίσσεται το μυθιστόρημα του Ιρλανδού Κέβιν Μπάρι Η καρδιά το καταχείμωνο (εκδ. Γεννήτρια), ένα εντυπωσιακού ύφους μπεκετικό γουέστερν που κάποιες φορές σε κάνει να γελάς κι άλλες να θέλεις να κρύψεις με απόγνωση το πρόσωπό σου. Η άγρια δύση είναι πραγματικά άγρια, αφιλόξενη και γεμάτη παγίδες, αλλά η αγάπη βρίσκεται παντού και αυτήν υπερασπίζονται οι δύο ήρωες της ιστορίας, η χαριτωμένη Πόλλυ, που έχει μόλις παντρευτεί και έχει ήδη βαρεθεί, και ο Τομ, που είναι εθισμένος στα ναρκωτικά και στο αλκοόλ, αλλά έχει μεγάλη καρδιά και ξέρει από όνειρα.
Μέρες της πανδημίας
Αργά ή γρήγορα η εμπειρία της πανδημίας θα αρχίσει να αφομοιώνεται φυσικά (σε αντίθεση με τις πρώτες, εκβιαστικές και αντανακλαστικές απόπειρες) στη θεματολογία της λογοτεχνίας. Ο Μάικλ Κάνινχαμ, συγγραφέας των Ωρών, επιστρέφει έπειτα από σχεδόν μία δεκαετία με ένα μυθιστόρημα. Η Μέρα (εκδ. Αλεξάνδρεια) εκτυλίσσεται κατά τη διάρκεια τριών ημερών, της 5ης Απριλίου του 2019, του 2020 και του 2021 – πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την πανδημία. Δεν είναι ένα μυθιστόρημα για την πανδημία, πάντως, αλλά για τις σχέσεις των μελών μιας οικογένειας στη Νέα Υόρκη τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο, οι οποίες προφανώς δεν μένουν ανεπηρέαστες.
Παλαιστίνη – Ισραήλ
Δεν έχουμε συχνά την ευκαιρία να διαβάσουμε ένα μυθιστόρημα Παλαιστίνιου συγγραφέα, κυκλοφορούν στη γλώσσα μας πολύ λίγα, οπότε αν μη τι άλλο το Παλάτι των δύο λόφων (εκδ. Εστίας) του Καρίμ Κατάν ικανοποιεί μια περιέργεια την οποία νιώθει και ο ήρωας του βιβλίου, ένας νεαρός Παλαιστίνιος που ζει στην Ευρώπη, όταν ειδοποιείται ότι πέθανε μια θεία του – δεν τη θυμάται. Επιστρέφει στην Παλαιστίνη και αφήνει τις αναμνήσεις από την παιδική του ηλικία να σχηματίσουν την εικόνα ενός τόπου που βρίσκεται υπό διαρκή απειλή. Κυκλοφόρησαν επίσης τα Διηγήματα από τη γη των πικραμένων πορτοκαλιών (εκδ. Σάλτο) του Γκασάν Καναφάνι (1936-1972), από τις εμβληματικές μορφές των παλαιστινιακών γραμμάτων του 20ού αιώνα. Από την ίδια βασανισμένη περιοχή προέρχονται και τα διηγήματα του Ισραηλινού Έτγκαρ Κέρετ και η συλλογή Αυτόματη διόρθωση (εκδ. Καστανιώτη). Σε αυτό το χάος της Μέσης Ανατολής ο Κέρετ, κάτοικος Τελ Αβίβ, έχει κρατήσει διαχρονικά μια γενναία φιλειρηνική στάση, καταδικάζοντας δημόσια κάθε επιθετική δραστηριότητα. Τα διηγήματά του πάντως ελάχιστη σχέση έχουν με όλα αυτά· όσα συμβαίνουν στις σελίδες του θα μπορούσαν να συμβαίνουν οπουδήποτε στον κόσμο, όπου δηλαδή υπάρχουν άνθρωποι, όπου οι άνθρωποι αυτοί συνάπτουν σχέσεις, όπου αυτές οι σχέσεις δημιουργούν παρεξηγήσεις.
Γυναικεία εμπειρία
Μπορεί να κάνεις οτιδήποτε εκείνη τη στιγμή, ακούς την είδηση στο ραδιόφωνο, η ζωή προχωράει, αλλά δεν προχωράει, σταματάει. Η Σέλβα Αλμάδα (Ο άνεμος που σαρώνει, Δεν είναι ποτάμι) μας εισάγει στον φρικιαστικό κόσμο των γυναικοκτονιών στην Αργεντινή με τα Νεκρά κορίτσια (εκδ. Κλειδάριθμος). Η Αλμάδα εστιάζει σε τρεις συγκεκριμένες κοπέλες που ήταν από 15 έως 20 ετών όταν δολοφονήθηκαν, ζωντανεύει τις περιπτώσεις τους, προσπαθεί να βρει απαντήσεις, να καταλάβει, να αποδώσει αυτή κάποια ελάχιστη δικαιοσύνη, αφού οι υποθέσεις τους δεν λύθηκαν ποτέ.
Σε αυτόν τον ίδιο κόσμο ή σε έναν παρόμοιο, στα αλβανικά χωριά στα βουνά των Βαλκανίων, η Ρενέ Καραμπάς από τη Βουλγαρία παρουσιάζει τη διαστροφή του Κανούν, σύμφωνα με την οποία μια γυναίκα κερδίζει την ισότητα αν μεταμορφωθεί σε άντρα (κοντά μαλλιά, ρούχα κ.ά.), δίνοντας παράλληλα όρκο για την παρθενία της. Η Ορκισμένη (εκδ. Μεταίχμιο) είναι ένα αφαιρετικά δοσμένο χρονικό μιας τέτοιας ιστορίας.
Η Εύα Μπαλτάσαρ (τη θυμάστε ίσως από το Πέρμαφροστ) έχει πει ότι πρώτα γοητεύτηκε από την ύπαρξη των μεγάλων βράχων «μπόουλντερ», ακόμα κι απ’ την ίδια τη λέξη, και μετά αποφάσισε να γράψει ένα μυθιστόρημα – έτσι προέκυψε το Μπόουλντερ, η γυναίκα του βράχου (εκδ. Πατάκη). Πρόκειται για την ιστορία της αγάπης δύο γυναικών, για τη σχέση του έρωτα με τη μητρότητα, τη σχέση της ελευθερίας με τη φύση της οικογένειας. Η Μπαλτάσαρ αγγίζει θέματα που δεν αγγίζονται. Το μυθιστόρημα υπήρξε υποψήφιο για το Διεθνές Μπούκερ το 2023.
Το χρώμα του δέρματος
Στους Φαινότυπους (εκδ. Gutenberg) ο Βραζιλιάνος Πάουλο Σκοτ κάνει ένα υποδειγματικό σχόλιο για τις ρατσιστικές αντιλήψεις, παρουσιάζοντας την περίπτωση δύο αδελφών στη σημερινή Βραζιλία: «[…] εγώ, με δέρμα ανοιχτόχρωμο, ίσιο, ανοιχτό καστανό μαλλί προς το ξανθό, θεωρούμουν λευκός, κι εκείνος, ο αδερφός μου, με δέρμα σκούρο καστανό, μαλλί σγουρό, σκούρο καστανό στα όρια του μαύρου, παρότι είχε την ίδια μεσαίου φάρδους, γαμψή μύτη όπως η δική μου και το ίδιο στόμα με λεπτό πάνω χείλος και χοντρό κάτω χείλος όπως το δικό μου, θεωρούνταν μαύρος…». Ο ένας υφίσταται τον ρατσισμό, ο άλλος τις ενοχές των προνομίων του. Το μυθιστόρημα υπήρξε υποψήφιο για το Διεθνές Μπούκερ το 2022. Το χρώμα του δέρματος απασχολεί και τη νεαρή Κολομβιανή Λορένα Σαλασάς Μάσο, που έγραψε το Μια πληγή γεμάτη ψάρια (εκδ. Carnivora), με μια λευκή γυναίκα, ένα μαύρο παιδί και ένα ταξίδι μέσα στη ζούγκλα. Αλλά και την Άννα Κιμ, Αυστριακή συγγραφέα με κορεατική καταγωγή, η οποία στην Ιστορία ενός παιδιού (εκδ. Νήσος) ανατρέχει σε μια παλιά ιστορία στις ΗΠΑ της δεκαετίας του ’50, όταν ένα βρέφος δίνεται για υιοθεσία, αλλά η διαδικασία απαιτεί την εξακρίβωση της φυλετικής του ταυτότητας: Είναι λευκό;
Λονδίνο, αρχές της προηγούμενης δεκαετίας: Μετά το πολυσυζητημένο και πολυβραβευμένο του πρώτο μυθιστόρημα, Ανοιχτή θάλασσα, συναντάμε ξανά τον νεαρό Βρετανογκανέζο Κάλεμπ Αζουμά Νέλσον με το Μικροί κόσμοι (εκδ. Μεταίχμιο): Μέσα από τα μάτια του νεαρού αφηγητή, εν μέρει alter ego του συγγραφέα, παρατηρούμε την καθημερινότητα και τις προκλήσεις της ζωής ενός ανθρώπου με διπλή ταυτότητα και διπλή κουλτούρα στη βρετανική πρωτεύουσα του 21ου αιώνα.
20 σταθμοί στον 20ό αιώνα
1908: Η ημερομηνία αφορά τη συγγραφή του πρώτου εκ των τριών διηγημάτων Δέκα νύχτες ονείρων – Αλλόκοτοι ήχοι – Το σπουργίτι (εκδ. Πανοπτικόν), αυτής της μικρής ανθολογίας του Σόσεκι Νατσούμε, του διάσημου Ιάπωνα των αρχών του αιώνα, ο οποίος χάρη στις ευρωπαϊκές σπουδές του έφερε πιο κοντά τη δυτική και την ανατολική κουλτούρα. Τα μυθιστορήματά του (Εγώ είμαι μια γάτα, Κοκόρο κ.ά.) αποτελούν σημεία αναφοράς για την εποχή.
1916: Αναρρώνοντας από τον σοβαρό τραυματισμό του στο κεφάλι στα χαρακώματα του Α΄ Παγκοσμίου, και λίγο πριν από τον θάνατό του, ο Γκιγιόμ Απολινέρ έγραψε τη γλυκόπικρη και ξεχασμένη νουβέλα Ο δολοφονημένος ποιητής (εκδ. Οξύ) για τις περιπέτειες του φανταστικού ποιητή Κρονιαμαντάλ.
1923: Ο Ουόλτερ ντε λα Μερ έγραψε ποίηση, παραμύθια και μεταφυσικά θρίλερ, το πιο φημισμένο εκ των οποίων ίσως είναι το διήγημα Η θεία του Σίτον, το νεότερο μέλος της σειράς των Αστερισμών των εκδόσεων Στερέωμα. Η περί ης ο λόγος θεία στοιχειώνει τη φαντασία του προστατευόμενου ανιψιού της και συντηρεί μια συνθήκη αγωνίας και υποψίας. Κλασική βρετανική ιστορία τρόμου και πολύ ενδιαφέρουσες οι προεκτάσεις που δίνει στην εισαγωγή της η Ευαγγελία Κουλιζάκη.
1927: Νέα έκδοση και μετάφραση για το κορυφαίο έργο της Βιρτζίνια Γουλφ Στον φάρο (εκδ. Δώμα): Η οικογένεια Ράμζυ επισκέπτεται το εξοχικό στη νήσο Σκάι στη Σκωτία. Η πιο απαιτητική άσκηση στη μεγάλη περιπέτεια του μοντερνισμού.
1928: Πολωνός λογοτέχνης της πρωτοπορίας, εγκατεστημένος στο Παρίσι κατά τον μεσοπόλεμο, ο Μπρούνο Γιασένσκι έζησε λίγο, έντονα, και το έργο του σήμερα είναι εν πολλοίς ξεχασμένο. Η μεγάλη του στιγμή υπήρξε το μυθιστόρημα Θα κάψω το Παρίσι, μια εξαιρετική επιλογή από τις εκδόσεις Έρμα, που ανοίγουν εδώ ένα κεφάλαιο για το ελληνικό κοινό. Στο βιβλίο, ένας απογοητευμένος εργάτης που «περισσεύει» από το σύστημα, αποφασίζει να μολύνει το νερό της πόλης. Ακολουθεί πανικός, τρέλα, εξέγερση. Η ιστορία ενόχλησε τους Παριζιάνους και ο Γιασένσκι εξελίχθηκε σε persona non grata, έφυγε για την ΕΣΣΔ και πέθανε κυνηγημένος στα 37 του χρόνια.
1930: Είναι το Νάρκισσος και Χρυσόστομος το κορυφαίο έργο του Έρμαν Έσε; Ναι, μάλλον. Αυτός ο μεσαιωνικός-φιλοσοφικός μύθος για την αναζήτηση του νοήματος και τον άνθρωπο που πορεύεται μέσα από δίπολα, επιλέγοντας ανάμεσα στο διονυσιακό και το απολλώνιο, στη λογική και στο ένστικτο, στο πνεύμα και το σώμα. Είναι το τέταρτο έργο του Έσε που κυκλοφορεί στη σχετική σειρά των εκδόσεων Διόπτρα.
1932: Νέα έκδοση και νέα μετάφραση για το Φως τον Αύγουστο (εκδ. Gutenberg) του Γουίλιαμ Φόκνερ: Μια νεαρή εγκυμονούσα αναζητά τον πατέρα του παιδιού της, ένας άντρας παλεύει με την μπερδεμένη του ταυτότητα, ο ρατσισμός, οι ταξικές διαφορές, το παρελθόν που ποτέ δεν σβήνει, το παρόν στον καιρό του Μεσοπολέμου στον άγριο αμερικανικό Νότο. Και μια μεγάλη φωτιά μέσα στο καλοκαίρι. Το «southern gothic» μοντερνιστικό μνημείο του Φόκνερ, γραμμένο αμέσως μετά το Καθώς ψυχοραγώ και πριν από το Αβεσσαλώμ, Αβεσσαλώμ! στα πιο δημιουργικά χρόνια της ζωής του.
1934: Ο Σάμουελ Μπέκετ ξεκινά το θαυμαστό του λογοτεχνικό ταξίδι με τη συλλογή διηγημάτων Ό,τι ανεβαίνει, κατεβαίνει (εκδ. Oblik Editions), κινούμενος ανάμεσα σε δαντικές προφητείες και στη σκιά του Τζόις, και αρχίζει να δημιουργείται το δικό του λαμπερό αστέρι.
1935: Ο Χουάν Εμάρ χρησιμοποιεί τον καμβά του παραλόγου, του σουρεαλιστικού, του σαρκαστικού για να περιγράψει τα γεγονότα μιας μέρας σε μια φανταστική πόλη. Το Χθες (εκδ. Αλεξάνδρεια) αποτελεί την πρώτη μας γνωριμία με αυτόν τον ξεχασμένο Χιλιανό συγγραφέα. Εξαιρετικός ο πρόλογος του Αλεχάντρο Σάμπρα.
1936: Ένα από τα τελευταία ρωσικά μυθιστορήματα του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ και ένα από τα πιο περίεργα: στην Πρόσκληση σε έναν αποκεφαλισμό (εκδ. Μάγμα) παρακολουθούμε την υπερβολικά παράδοξη διαδρομή ενός ανθρώπου προς την εκτέλεσή του, σε μια ιστορία ψευδαισθήσεων και κατάρρευσης της λογικής και της ηθικής.
1939: Η ημερομηνία αφορά τη συγγραφή του ομώνυμου διηγήματος του τόμου Η οβάλ κυρία και άλλες ιστορίες (εκδ. Αίολος) της Λεονόρα Κάρινγκτον, στον οποίο συγκεντρώνονται ιστορίες που γράφτηκαν από τη δεκαετία του ’30 μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του ’70. Το πολύ εντυπωσιακό είναι ότι, παρά το γεγονός πως είναι σαφές ότι πρόκειται για σουρεαλιστικές λογοτεχνικές ασκήσεις (π.χ. μια ύαινα θέλει να πάει σε έναν χορό, αλλά όχι για να χορέψει, αφού δεν ξέρει πώς, αλλά για να συζητήσει), πάντα υπάρχει το στοιχείο του αιφνιδιασμού, σαν να μην το περιμέναμε, πάντα το παράλογο ξεβολεύει, τρομάζει ή προκαλεί έναν θαυμασμό και πολλά χαμόγελα.
1944: Το μυθιστόρημα του Λουί Αραγκόν Αυρηλιανός (εκδ. Εστία) είναι ένας πληθωρικός μύθος του Μεσοπολέμου που κινείται γύρω από την ερωτική ιστορία του ήρωα του τίτλου και της Βερενίκης, αποτυπώνοντας την κουλτούρα της εκρηκτικής δεκαετίας του ’20. Θα το βρείτε σε όλες τις μεγάλες λίστες με τα κορυφαία γαλλικά μυθιστορήματα του αιώνα.
1947: Ο θρυλικός Καβγατζής της Βρέστης του Ζαν Ζενέ επανεκδίδεται σε νέα μετάφραση από το Μεταίχμιο. Στα μεταπολεμικά χρόνια κυκλοφόρησε χωρίς την υπογραφή του Ζενέ, καθώς το περιεχόμενό του ήταν για την εποχή κάπως τολμηρό: ομοφυλοφιλία, πορνεία, δολοφονίες. Το μικρό λιμάνι της Βρετάνης είναι βουτηγμένο στην αμαρτία και στον τρόμο και ο σαρωτικός χαρακτήρας του Καβγατζή κερδίζει με στιλ μια θέση στο πάνθεον των λογοτεχνικών ηρώων.
1968: Η ημερομηνία αφορά την έκδοση σε βιβλίο της Πέτρας της κόλασης (εκδ. Μεταίχμιο), αφού είχε προηγηθεί η εμφάνιση του κειμένου στο Paris Review. Ο Μάλκολμ Λόουρι έγραφε και ξανάγραφε τη νουβέλα τις δεκαετίες του ’30 και του ’40, αλλά δεν την ολοκλήρωσε ποτέ έως τον θάνατό του το 1957. Αλκοόλ, τζαζ και θάλασσες, ένα ψυχιατρικό ίδρυμα στη Νέα Υόρκη, ασφυξία και παράνοια σε μια εκδοχή της πραγματικότητας του Λόουρι.
1972: Ο Γκιλ Σκοτ-Χέρον υπήρξε γνωστός ως τζαζίστας, ως πρόδρομος της ραπ, ως ποιητής, ως ακτιβιστής, αλλά έχει και πεζό έργο. Τον διαβάζουμε στη Φάμπρικα των νέγρων (εκδ. Βακχικόν), μια ιστορία για τους αγώνες για τη φυλετική ισότητα στα αμερικανικά πανεπιστήμια. Άμεσο, «στρατευμένο», επαναστατικό.
1977: Ο Ρόμπερτ Πεν Γουόρεν είναι ο μοναδικός άνθρωπος που έχει κερδίσει το βραβείο Πούλιτζερ και για πεζό (Όλοι οι άνθρωποι του βασιλιά) και για ποιητικό έργο (δύο φορές). Παρ’ όλα αυτά, σπάνια τον συζητάμε στη χώρα μας και εδώ μας δίνεται μια καλή ευκαιρία με την κυκλοφορία από τις εκδόσεις Πόλις του μυθιστορήματος Ένας τόπος για να επιστρέφεις, του τελευταίου που έγραψε πριν από τον θάνατό του. Ο πρωταγωνιστής του διασχίζει τον 20ό αιώνα, γνωρίζει την Ευρώπη, τον πόλεμο, τον έρωτα, τον θάνατο και του μένει μόνο ο εαυτός του.
1978: Το πρώτο μυθιστόρημα της Αυστριακής Μαριάνε Φριτζ, Η βαρύτητα των συνθηκών (εκδ. Λέμβος), επανεκδίδεται σε νέα μετάφραση στη γλώσσα μας – είναι ένα διαμάντι. Η Φριτζ πατάει πάνω στα συντρίμμια του μεταπολεμικού κόσμου και δημιουργεί μια ανθρώπινη ιστορία δοσμένη σε κομμάτια (ανακατεμένα) και κρατώντας μια απόσταση που μοιάζει σαν να προκαλεί ένα τρομακτικό γέλιο.
1982: Ο Τόμας Μπέρνχαρντ ημιαυτοβιογραφείται περιγράφοντας τη φιλία του με τον «τρελό» Πάουλ Βιτγκενστάιν της γνωστής οικογενείας, σε ένα σύντομο μυθιστόρημα με ασταμάτητο ρυθμό και χωρίς παραγράφους. Ο ανιψιός του Βιτγκενστάιν κυκλοφορεί σε νέα μετάφραση από τις εκδόσεις Πλήθος.
1989: Ελβετική εξοχή, θεολογικοί προβληματισμοί, οργανωμένο έγκλημα, ένα ύποπτο ξενοδοχείο εκατομμυριούχων και μια χώρα σε ηθικό ξεπεσμό. Η Κοιλάδα της αταξίας (εκδ. Ροές) είναι το τελευταίο βιβλίο του γίγαντα της ευρωπαϊκής σκέψης Φρίντριχ Ντίρενματ, ένας ακόμα φιλοσοφικός-κοινωνικός γρίφος σε μορφή μυθιστορήματος που συνοψίζει τις ανησυχίες του Ελβετού συγγραφέα.
1997: Υποθέτω ότι ίσως αναγνωρίζετε τον τίτλο I love dick από την τηλεοπτική σειρά της Amazon. Η σειρά βασίστηκε στο ομώνυμο μυθιστόρημα της Κρις Κράους, το οποίο κυκλοφορεί σήμερα στα ελληνικά από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια – η φράση που ακολουθεί το βιβλίο, από μια κριτική του Guardian, είναι αυτή του «cult feminist classic». Πρόκειται για ένα πολύπλοκης δομής επιστολικό μυθιστόρημα που βασίζεται στην ερωτική επιθυμία της Κρις για τον Ντικ, έναν κριτικό τέχνης. Ένας συνδυασμός μυθοπλασίας και πραγματικότητας, ένα μοντέρνο μανιφέστο για τις σύγχρονες σχέσεις στο τέλος ενός αιώνα και στην αρχή ενός καινούργιου.
Τρία μικρά μεγάλα
Τι ωραία παρέα! Τα τρία πρώτα μέλη της σειράς του Μεταιχμίου Τα μικρά είναι οι εξής: Τζέιμς Τζόις, Έντγκαρ Άλαν Πόε, Ελίζαμπεθ Γκάσκελ. Όπως φαντάζεστε, πρόκειται για επιλογές ολιγοσέλιδων κειμένων, διηγημάτων που αντέχουν να βρίσκονται έξω από συλλογές και ανθολογίες, μόνα τους, ισχυρά και αυτόφωτα. Και εντάξει, Οι νεκροί του Τζόις δεν χρειάζονται συστάσεις, αλλά μου άρεσαν οι σκοτεινές επιλογές του Γουίλιαμ Γουίλσον του Πόε και της Ιστορίας της παραμάνας της Γκάσκελ. Αναμένουμε τα επόμενα.
Make America great again;
Η Παραβολή του σπορέα (εκδ. Αίολος), το δυστοπικό μυθιστόρημα της Οκτάβια Ε. Μπάτλερ που εκδόθηκε το 1993, εκτυλίσσεται το 2025 σε μια Αμερική διαλυμένη από την κλιματική κρίση, τη φτώχεια και τη βία. Ο υποψήφιος πρόεδρος Άντριου Τζάρετ υπόσχεται να «κάνει την Αμερική ξανά μεγάλη», προωθώντας το μίσος και τον φόβο. Σας θυμίζει κάτι; Η Λόρεν, μια νεαρή γυναίκα με υπερευαισθησία στα συναισθήματα των άλλων, καταγράφει σκέψεις και προβληματισμούς που θα συγκροτήσουν ένα σύστημα ιδεών με θρησκευτική χροιά, τους Γαιόσπορους, το οποίο βασίζεται στην ιδέα ότι «Θεός είναι η αλλαγή». Η Μπάτλερ περιγράφει με εντυπωσιακή ακρίβεια μια πολύ οικεία δυστοπία στους αναγνώστες του σήμερα. Ένα προφητικό έργο πιο επίκαιρο από ποτέ. —Κάτια Κουτσαφτή, εκδότρια εκδόσεων Αίολος
